ЭЛЕКТРОН ДАВЛАТ ХИЗМАТЛАРИ КЎРСАТИШ

Ҳар бир демократик давлатда фуқароларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини эътироф этувчи, тан олувчи ва амалга оширилишида асос бўлиб хизмат қилувчи муҳим ҳужжат бу Конституция ҳисобланади. Конституцияни фуқаролар ва давлат ўртасидаги ижтимоий шартнома сифатида кўрсатиш мумкин. Унда давлатнинг фуқаролар олдидаги вазифалари, мажбуриятлари ҳамда фуқароларнинг давлат олдидаги ҳуқуқ
ва мажбуриятлари аниқ баён этилади. Демак, Конституция ҳар бир мамлакатнинг ўз ҳудудида яшаётган фуқароларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари доирасини асосий қомус сифатида кўрсатиб туради. Хусусан, Ўзбекистон Республикаси Конституциясида ҳам давлат халқ иродасини ифода этиб, унинг манфаатларига хизмат қилиши, давлат органлари ва мансабдор шахслар жамият ва фуқаролар олдида масъул экани белгилаб
қўйилган. Кейинги йилларда Конституциямизда белгиланган инсон ва фуқароларнинг ҳуқуқларини эътироф этиш, таъминлаш соҳасида эътиборга молик ишлар амалга оширилмоқда. Шулардан бири фуқаролар ҳаётини енгиллаштиришга, турли оворагарчиликларни олдини олишга кўмаклашувчи давлат хизматлари марказлари фаолиятининг ташкил этилганлиги ҳамда “электрон ҳукумат”нинг жорий этилишидир. Мамлакат  тараққиётининг замонавий босқичида инсон манфаатлари бош мезон сифатида
белгилангани ҳамда “Халқ давлат идораларига эмас, давлат органлари халқимизга хизмат қилиши керак”, деган улуғвор ғоя илгари сурилгани давлат органлари томонидан кўрсатиладиган хизматларни янада такомиллаштиришни тақозо этмоқда. Бугунги ахборот технологиялари ривожланган дунёда хизмат кўрсатиш соҳаларининг
рақамли технологиялар асосида амалга оширилиши, халқ манфаатларини рўёбга чиқаришда муҳим аҳамият касб этади. Ривожланган айрим мамлакатларда бу турдаги хизматлар жамоат хизмати сифатида ҳам эътироф этилади. Чунончи, Франция, Буюк Британия, Канада каби давлатлар “public service”, яъни жамоат хизмати сифатида аҳолига хизмат кўрсатиш тизимини йўлга қўйган. Буюк Британиядаги қизил рангли телефон
буткалари, аҳолига бир неча йиллардан бери алоқа хизматини кўрсатиб келаётгани ва телефоннинг асосан жамоат жойларига ўрнатилганини кузатиш мумкин. Канададаги давлат хизматлари Конституцияда белгиланган масъулият билан кўрсатиладиган турли даражадаги ҳукумат томонидан амалга оширилади. Ушбу хизматларни молиялаштириш
солиқ тушумлари, савдо тушумлари, фойдаланувчилар учун тўловлар ва бошқа давлат даромад манбалари орқали амалга оширилади. Ёки давлат хизматини ташкил этишда улкан муваффақият қозонган давлатлардан бири Сингапур давлати мисолида қуйидагиларни таъкидлаб ўтиш жоиз.
1995- йил май ойида Сингапур ҳукуматининг доимий котиблари давлат
хизматларини ислоҳ қилиш дастурини “21 аср учун давлат хизмати” ёки қисқача PS21 деб номлашди (Лим, 1997). PS21 бир қатор мавжуд схемаларни, шу жумладан ишларни такомиллаштириш гуруҳлари ва хизматларни такомиллаштиришни бирлаштирди, кенгайтирди. PS21нинг юқори даражадаги оммавий обрўси расмий ҳужжатларда
бу бутун давлат хизмати самарадорлигини ошириш ва янада сифатли хизматларни кўрсатишга қаратилган ташаббус эканини таъкидлаш билан изоҳланади. Ушбу йирик ислоҳот иккита асосий мақсадни амалга оширишга умид қилди: а) “юқори сифатлилик ва хушмуомалалик талаблари билан жамоатчилик эҳтиёжларини қондиришда хизмат кўрсатишнинг мукаммаллиги муносабатини ривожлантириш”; б) “доимий ўзгаришни
кучайтирадиган ва кутиб оладиган муҳитни ривожлантириш”, давлат хизматчилари маънавияти ва фаровонлигига эътибор беришда замонавий бошқарув воситалари ва усулларини қўллаш орқали самарадорликка эришиш” (Чеунг, 2003). 2005 – 2016 йиллар давомида Сингапур давлат органлари ўз хизматларини электрон шаклда тақдим этишни бошлади. 2005 – 2009 йиллар давомида 1600 та давлат хизматлари (барча хизматларининг 80 фоизи) электрон шаклга ўтказилди. Ҳозир мамлакат “Рақамли ҳукумат” тизимини қурмоқда. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017-йил 12-декабрдаги “Aҳолига давлат хизматлари кўрсатишнинг миллий тизимини тубдан ислоҳ қилиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ–5278-сон Фармонига мувофиқ, Aдлия вазирлиги ҳузурида Давлат хизматлари агентлиги ташкил этилди. Дастлабки йилларда “ягона дарча” марказлари асосан тадбиркорларга хизмат қилган бўлса, 2018-йил 1-январдан “ягона дарча” марказлари Халқ қабулхоналари ҳузуридаги Давлат хизматлари марказларига айлантирилди. Ушбу давлат хизматлари марказлари орқали фуқаролар ўзларининг
Конституцияда белгиланган шахсий, сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий ҳуқуқларини амалга оширишда катта қулайликларга эга бўлди. Ушбу жараён давлат ва фуқаролар ўртасидаги муносабатларни тартибга солишда ҳам қатор енгилликлар яратди. Белгиланган чоралар Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2017-йил 15-сентабрдаги “Ўзбекистон Республикаси ягона интерактив давлат хизматлари портали орқали электрон давлат хизматлари кўрсатиш тартибини такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори асосида ҳозирда https://fo.birdarcha.uz, https:// my.gov.uz/uz порталлари орқали Ягона интерактив давлат хизматлари портали (Ягона Портал, ЯИДХП) фуқаролар ва тадбиркорларнинг давлат хизматларидан фойдаланиш ва улар ҳақида энг зарур маълумотлардан фойдаланишнинг ягона нуқтаси яратилди. Ягона Портал хизматларининг янги талқинида барча хизматлар ҳар бир шахсга мослаштирилган ва рўйхатдан ўтгандан сўнг фойдаланиш имконини беради. Портал орқали хизматлардан фойдаланишда марказга бориб фойдаланиладиган хизматлардан фарқли равишда чегирмалар белгиланган. Бу ҳам айнан содда, қулай, шаффоф ва тезкор хизматларни таъминлашга қаратилган фаолиятнинг ёрқин намунасидир. Қабул қилинаётган норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар давлатимизнинг аҳолига хизматлар кўрсатиш соҳаларини янада кенгайтиришга хизмат қилмоқда. Хусусан 2017 – 2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясининг “Ёшларни қўллаб-қувватлаш ва аҳоли саломатлигини мустаҳкамлаш йили”да амалга оширишга оид давлат дастури
тўғрисидаги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2021-йил 3-февралдаги ПФ– 6155-сон Фармони9га асосан Aдлия вазирлиги икки ой муддатда аҳоли ва тадбиркорлик субъектларининг давлат органлари билан муносабатга киришишида бюрократик тўсиқларни тубдан қисқартиришга қаратилган, қуйидагиларни назарда тутувчи Ўзбекистон Республикаси Президенти Фармони лойиҳасини киритиши кўрсатиб ўтилди:
фуқароларнинг доимий (вақтинча) рўйхатдан ўтган жойидан қатъи назар
фойдаланиши мумкин бўлган давлат хизматларининг кўламини кенгайтириш;
давлат, ижтимоий ва бошқа хизматларни кўрсатишда фуқаро шахсини тасдиқлашнинг ягона идентификация рақамини жорий этиш;
давлат органлари ва ташкилотлари ўртасида электрон маълумот алмашинувини йўлга қўйиш орқали улар ўртасида қоғоз кўринишида ҳужжат тақдим этиш амалиётига чек қўйиш; фуқаролар ва тадбиркорлик субъектларига кўрсатилган давлат хизматларининг натижаларини почта алоқаси орқали етказиш амалиётини йўлга қўйиш;
“марказ – маҳалла – фуқаро” тамойили бўйича давлат хизматлари марказлари орқали кўрсатиб келинаётган хизматларнинг ҳар бир оилага кириб боришини таъминлаш бўйича Қарши шаҳар тажрибасини жорий этиш.
Кўриниб турибдики, давлат хизматлари кўрсатиш дастлабки йилларда республика марказий шаҳарлари, вилоятлар, туман ва шаҳарлар марказларида ташкил этилган бўлса, бугунга келиб, хизматларнинг ҳар бир оилага кириб бориши масаласи алоҳида этиборга олинмоқда. Умумий қоидага кўра, давлатнинг хатти-ҳаракатлари жамият ва унинг ҳар бир аъзоси фаровонлигига қаратилади, давлат халқ иродасини ифода этиб, унинг манфаатларига хизмат қилади. Юқоридаги фикр-мулоҳазалардан келиб чиқиб, айтиш керакки, давлат хизматлари кўрсатишнинг рақамлаштирилиши аҳолига ҳар жабҳада қулай. Aммо электрон давлат хизматларидан фойдаланишда фуқароларда интернет тармоғи билан боғлиқ муаммолар ҳам юзага келмоқдаки, бу айниқса, шаҳар марказларидан узоқда жойлашган аҳоли манзилларида яққол кўзга ташланмоқда. Фикримизча, юқорида келтирилган ривожланган давлатлар тажрибаси мисолида айтиш керакки, биринчидан давлат
томонидан алоқа хизматларини янада яхшилаш масаласига этибор қаратилиши, етарли маблағлар ажратилиши, аҳолига сифатли интернет тармоқларидан фойдаланиш имкониятини яратиш лозим. Иккинчидан, давлат хизматлари ишлаб чиқилишида хизматлардан фойдаланувчилар фикри инобатга олиниши керак. Учинчидан, фуқароларда электрон давлат хизматларидан фойдаланиш кўникмаларининг етарли  шаклланмаганлиги ҳам ушбу соҳада электрон ҳукумат хизматларидан фойдаланиш бўйича тарғибот чора-тадбирларни кенгайтиришни тақозо этади. Тўртинчидан, Давлат хизматлари ягона Реестрида келтирилган аньанавий тарзда кўрсатилаётган хизматларнинг электрон шаклда амалга оширилиши мумкин бўлганларини қайта кўриб чикиб, электрон хизматлар ҳажмини ошириш лозим.
Хулоса ўрнида таькидлаш лозим, давлат хизматлари кўрсатиш соҳасининг
такомиллаштирилиши, электрон давлат хизматлари кўрсатиш ҳажмининг оширилиши ҳамда “электрон ҳукумат”нинг жорий этилиши фуқаролар, тадбиркорлик субектлари ва давлат ўртасида очиқлик, ошкоралик ҳамда шаффофликни таьминлаган ҳолда аҳоли ҳаётида катта қулайликлар яратади.

Холов Ихтиёр Измуротович,Бухоро туманлараро маъмурий судининг судьяси

ЎЛГАНЛИК ФАКТИНИ БЕЛГИЛАШ

Ўзбекистон Республикаси Олий суд Пленумининг «Юридик аҳамиятга эга бўлган фактларни аниқлаш ҳақидаги ишлар бўйича суд амалиёти тўғрисида» Қарорининг 20-бандида, судлар ўлганлик фактини аниқлаш ишларини ўлимни қайд этилганлик фактини аниқлаш ишларидан фарқлашлари лозим. (ФПК 295-моддаси иккинчи қисмининг 4-банди).

Суд ўлимни қайд этилганлик фактини, агар бундай қайд қилиш тегишли ҳужжатлар асосида муқаддам амалга оширилган бўлиб, лекин далолатнома ёзуви сақланмаган, йўқолган ва тикланиши мумкин бўлмаган тақдирда аниқлайди.

Ўлганлик фактини аниқлашда, ўлганлик ҳолатининг ўзи (ўлим содир бўлган аниқ ҳолатлар, шунингдек ўлимнинг аниқ санаси) аниқланиши лозим. Ўлганлик факти ФҲДЁ органлари томонидан ўлимни қайд қилиш рад қилинганлиги, шунингдек шахснинг ўлимини ҳақиқатда тасдиқловчи далиллар мавжуд бўлганда суд томонидан аниқланади.

Суднинг ўлганлик фактини аниқлаш ишлари бўйича ҳал қилув қарорида ФҲДЁ органлари томонидан келгусида ўлим фактини қайд этиш учун зарур бўлган барча аниқ ва тўлиқ  маълумотлар бўлиши керак.

Юқоридаги Пленум қарорининг 22-бандида, юридик аҳамиятга эга бўлган факт аниқланганлиги тўғрисидаги иш бўйича ҳал қилув қарори ФПК 253-моддасида назарда тутилган талабларга мувофиқ бўлиши лозим. Ҳал қилув қарорида ишнинг ҳолати тўғрисидаги хулосаларни тасдиқловчи ишни ҳал этиш учун аҳамиятга эга бўлган далиллар кўрсатилиши, ариза қаноатлантирилган тақдирда, белгиланган факт аниқ ифода этилиши лозим. Ҳал қилув қарори хулоса қисмининг баёни суд томонидан ФПК 295-моддаси иккинчи қисмининг тегишли бандида ёзилганидек аниқ ифода этилиши лозим.

Суд ўлганлик фактни белгилаш ҳақидаги аризаларни кўриб чиқишда юқорида Пленум қарорнинг рахбарий кўрсатмаларига риоя қилган холда кўриши лозим.

Муллабаева Гўзал Мухтаровна, Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси

Ким факсимил имзодан фойдаланиш ҳуқуқига эга

Ўзбекистон Республикаси «НОГИРОНЛИГИ БЎЛГАН ШАХСЛАРНИНГ ҲУҚУҚЛАРИ ТЎҒРИСИДА»ги Қонуннинг 28-моддасига кўра, Ногиронлиги бўлган шахслар давлат органларига, ташкилотларга ва уларнинг мансабдор шахсларига якка тартибда ёки жамоа бўлиб мурожаат қилиш ҳуқуқига эга.

Ногиронлиги бўлган шахслар томонидан ўз мурожаатини имзолаш учун факсимил имзодан фойдаланиш ҳуқуқига эга.

Юқоридаги Қонуннинг 29-моддасида, Ногиронлиги бўлган шахснинг факсимил имзоси ногиронлиги бўлган шахснинг факсимил имзоси — соғлиғининг ҳолатига кўра (кўришнинг бузилиши, қўл-оёқлар йўқлиги, ҳаракатларни мувофиқлаштиришнинг бузилиши, фалажлик) ўз қўли билан имзо қўйиш имкониятига эга бўлмаган ногиронлиги бўлган шахснинг ўз қўли билан қўйган имзоси ўрнини босадиган, махсус тайёрланган штамп (клише).

Ногиронлиги бўлган шахснинг факсимил имзоси ногиронлиги бўлган шахс томонидан фақат, агар у ўзининг жисмоний нуқсонлари сабабли зарур ҳужжатларни имзолаш чоғида ўз қўли билан имзо қўйиш имкониятига эга бўлмаса, қўлланилиши мумкин.

Факсимил имзо ногиронлиги бўлган шахс учун тайёрланади ва унинг томонидан бутун ҳаёти давомида фойдаланилади. Факсимил имзо йўқолган тақдирда унинг дубликати тайёрланади.

Ҳеч ким факсимил имзодан фойдаланиши муносабати билан ўз фуқаролик ҳуқуқларини амалга оширишда чекланиши мумкин эмас.

Юқоридаги қонун талабидан келиб чиқиб, фақат ногиронлиги бўлган шахс  факсимил имзосидан фойдаланиш ҳуқуқига эга.

Муллабаева Гўзал Мухтаровна,Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси

Адвокат ваколатлари

Ўзбекистон Республикаси фуқаролик процессуал кодексининг
67-моддасига кўра, адвокатлар шартнома бўйича (ихтиёрий) вакил бўлиши мумкин.

Судда иш юритиш бўйича вакил сифатида профессионал фаолият билан фақат адвокатлар шуғулланиши мумкин.

Ўзбекистон Республикаси Адвокатура тўғрисидаги Қонуннинг 
5-моддасида адвокатлик фаолиятининг турлари белгиланган.

Жисмоний ва юридик шахсларга юридик ёрдам кўрсатиш мақсадида адвокат:

ҳуқуқий масалалар бўйича маслаҳатлар ва тушунтиришлар, қонунчилик юзасидан оғзаки ва ёзма маълумотномалар беради; ҳуқуқий хусусиятдаги аризалар, шикоятлар ва бошқа ҳужжатларни тузади;

фуқаролик, иқтисодий ва маъмурий ишлари ҳамда маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги ишлар бўйича судда, бошқа давлат органларида, жисмоний ва юридик шахслар олдида вакилликни амалга оширади;

жиноят ишлари бўйича суриштирув, дастлабки тергов босқичида ва судда ҳимоячи, жабрланувчининг вакили, фуқаровий даъвогар, фуқаровий жавобгар сифатида иштирок этади;

тадбиркорлик фаолиятига юридик хизмат кўрсатади.
ҳакамлик судида ва халқаро тижорат арбитражида (судида) вакилликни амалга оширади.

Адвокат қонунчиликда ман этилмаган бошқа турдаги юридик ёрдам ҳам кўрсатиши мумкин.

Адвокатлик фаолияти лицензияланган.

Унда, фуқаролик ва иқтисодий суд ишларини юритиш; маъмурий ва жиноий суд ишларини юритиш ихтисосликлари бўйича амалга оширилади. Ихтисослик фақат фуқаролик, иқтисодий, маъмурий ва жиноят ишларини юритишда адвокатлар томонидан малакали юридик ёрдам кўрсатишда талаб қилинади. Адвокат танланган ихтисослик йўналишларидан қатъи назар, ҳуқуқий масалалар бўйича маслаҳатлар ва тушунтиришлар, қонунчилик ҳужжатлари юзасидан оғзаки ва ёзма маълумотномалар бериш, ҳуқуқий тусдаги аризалар, шикоятлар ва бошқа ҳужжатларни тузиш, давлат органларида (суд органларидан ташқари), жисмоний ва юридик шахслар олдида вакилликни амалга ошириш, тадбиркорлик фаолиятига юридик хизмат кўрсатиш ҳуқуқига эга. Ҳар бир адвокат тегишли ихтисосликни мустақил танлаш ва у бўйича белгиланган тартибда малака имтиҳони топшириш ҳуқуқига эга.

Юқоридаги қонун талабларидан келиб чиқиб, суднинг барча инстанциясида қатнашаётган  адвокатлардан  фақат ордер талаб қилиниши лозим.

Муллабаева Гўзал Мухтаровна, Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси

Холов Ихтиёр Измуротович,Бухоро туманлараро маъмурий судининг судьяси

Parlament saylovidagi o’zgarishlar

O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesi hamda Xalq deputatlari mahalliy kengashlariga saylovlar 2024-yilning 27-oktabr sanasida bo‘lib oʻtadi.

Saylovda 5 ta siyosiy partiyalar – Tadbirkorlar va ishbilarmonlar harakati – O‘zbekiston Liberal demokratik partiyasi, O‘zbekiston Milliy tiklanish demokratik partiyasi, O‘zbekiston Ekologik partiyasi, O‘zbekiston Xalq demokratik partiyasi, O‘zbekiston “Adolat” sotsial-demokratik partiyalari ishtirok etadi.

Qayd etish joizki, bu yilgi saylovlar “Mening tanlovim – Obod Vatanim” shiori ostida oʻtkazilishi belgilangan.

Keyingi yillarda parlamentimiz hamda davlat hokimiyati vakillik organlari faoliyatida izchil yangilanishlar, jumladan, davlat boshqaruvida siyosiy partiyalar rolini yanada kuchaytirish, vakillik organlariga saylangan deputat va senatorlarning parlament hamda mahalliy vakillik organlari faoliyatidagi masʼuliyati va faolligini oshirish borasida tizimli huquqiy islohotlar olib borilmoqda.

Jumladan bu yil bo‘lib o‘tadigan saylovlardagi eng katta o‘zgarish – bu saylovlarning aralash saylov tizimida olib borilishidir.

Bungacha o‘tkazilgan saylovlar majoritar saylov tizimida o‘tkazilgan. Ushbu saylov tizimiga to‘xtaladigan bo‘lsak, majoritar saylov tizimi davlat hokimiyati va mahalliy hokimiyat vakillik organlarini (parlament, xalq deputatlari mahalliy kengashlari, mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlari va boshqalar), shuningdek, davlat rahbarini saylash uchun o‘tkaziladigan saylov tizimi bo‘lib, unda, asosan, bir mandatli saylov okrugi bo‘yicha ovoz berishda ishtirok etgan saylovchilarning boshqa nomzodlarga nisbatan ko‘proq ovozini olgan nomzod saylangan hisoblanadi. Kam ovoz olgan nomzodlar uchun berilgan saylovchilar ovozi inobatga olinmaydi.

Aralash saylov tizimi esa, o‘zida ikkita — proporsional va majoritar saylov tizimini uyg‘unlashtirgan bo‘lib, unda vakillik organidagi deputatlik o‘rinlarining bir qismi deputatlikka nomzodlarning partiya ro‘yxatiga muvofiq siyosiy partiyalarga berilgan ovozlarga mutanosib ravishda, ikkinchi qismi esa bevosita siyosiy partiya tomonidan bir mandatli saylov okruglaridan ko‘rsatilgan deputatlikka nomzodlarga berilgan ovozlar natijasiga ko‘ra taqsimlanadi.

Mamlakatimizda Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputatlarining joriy yil oktabrda rejalashtirilgan saylovi ham aynan aralash saylov tizimi asosida oʻtkaziladi. Bunda Qonunchilik palatasining 75 deputati avvalgidek bevosita bir mandatli saylov okruglaridan, qolgan 75 deputat siyosiy partiyalarning saylovda olgan ovozlari soniga proporsional tarzda, partiya tomonidan taqdim etilgan deputatlikka nomzodlar ro‘yxati bo‘yicha saylanadi.

Majoritar saylov tizimi bo‘yicha siyosiy partiya bir mandatli saylov okruglarining har biridan bittadan, jami 75 ta deputatlikka nomzodni ko‘rsatish huquqiga ega. Proporsional saylov tizimida yagona saylov okrugi bo‘yicha siyosiy partiya tomonidan taqdim etilgan deputatlikka nomzodlarning ro‘yxatiga kamida 75 ko‘pi bilan 100 nafar nomzod kiritilishi lozim.

Bugungi kunda aralash saylov tizimi dunyo mamlakatlarida tobora ommaviylashib borayotganini kuzatish mumkin. Mutaxassislarning fikricha, so‘nggi yillarda majoritar va proporsional saylov tizimlarining eng yaxshi jihatlarini o‘zaro uyg‘unlashtirish maqsadida Markaziy va Sharqiy Yevropadagi bir qator davlatlarda aralash saylov tizimini joriy qilish tendensiyasi kuchaymoqda.

Shunday qilib, aralash saylov tizimi jamiyatdagi mavjud barcha siyosiy kuchlar ishtiroki va muvozanatini aks ettiruvchi professional parlamentni shakllantirish imkonini beradi. Bunda qonun ijodkorligi faoliyatining sifati va samaradorligi ham oshadi, zero, aralash tizim asosida saylangan deputatlar korpusi amaldagi qonunchilikni takomillashtirishga ancha faolroq tayyorgarlik ko‘rgani bois, ularning qonun loyihalarini tayyorlash va ularni amalga oshirish bo‘yicha talablari ham shunchalik yuqori bo‘ladi.

Eng muhimi, aralash saylov tizimi siyosiy jarayonlar uzviyligini va siyosiy an’analar bardavomligini ta’minlaydi. Bu esa, o‘z navbatida, siyosiy institutlarning bir maromda, barqaror  faoliyat yuritishiga, siyosiy tizimda demokratik tamoyillar va qadriyatlarning ustuvorligini ta’minlashga xizmat qiladi.

Buxoro viloyat ma’muriy sudi sudya katta yordamchisi Sh.Salomov

Фуқароларнинг сайлов ҳуқуқи ва кафолатлари

Сайловлар – фуқароларнинг давлат бошқарувидаги иштирокини таъминловчи сиёсий ҳуқуқи саналади. Бежиз, сайлов ҳуқуқи соҳасидаги тамойиллар ва стандартлар 1948 йилдаги Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясида акс этмаган. Қолаверса, ҳозирда эркин сайлов ташкил қилиниши ва ўтказилишини таъминлаш соҳасида 20 дан ортиқ универсал ва минтақавий халқаро шартномалар амал қилади. Умуман олганда демократик сайловлар фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқларнинг тантанаси сифатида таърифланади.

Шунингдек, ушбу Декларацияда халқ иродаси ҳукумат ваколатининг асоси бўлиши кераклиги таъкидланган. Яъни, инсон ҳуқуқлари ва демократия чамбарчас боғлиқ бўлиб, сайловлар демократиянинг марказида бўлади.

Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро Пактда ҳам  сайлов жараёни халқ сиёсий иродасининг ифодаси эканлиги ва сайлов жараёнларида турли ғояларни ифода этиш ҳамда илгари суриш ҳуқуқи қатъий ҳимоя қилиниши кераклиги белгиланган. Аниқроқ қилиб айтганда, сайловчиларнинг сўз ва фикр эркинлиги ҳуқуқларининг таъминланиши орқали уларга тўлиқ ва аниқ маълумот олиш имкони яратилади.

Шу кунларда халқ тақдирини ҳал этувчи муҳим сиёсий жараён – Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови олди дунё ҳамжамияти эътибори Ўзбекистонга қаратилган.

Қайд этиш лозимки, Конституциямизнинг 128-моддасида Ўзбекистон Республикасининг фуқаролари давлат ҳокимияти вакиллик органларига сайлаш ва сайланиш ҳуқуқига эгадирлар. Ҳар бир сайловчи бир овозга эга. Овоз бериш ҳуқуқи, ўз хоҳиш-иродасини билдириш тенглиги ва эркинлиги қонун билан кафолатланади”, деб белгиланган. Фуқароларнинг бу ҳуқуқини тўла рўёбга чиқариш учун сўнгги йилларда сайловга оид қонунчиликни халқаро стандартларга мос равишда такомиллаштиришга алоҳида эътибор қаратилди. Натижада хорижда вақтинча яшаб турган меҳнат муҳожирлари, талабалар ва бошқа юртдошларимиз сайловда иштирок этиши учун кенг шароитлар яратилди. Озодликдан маҳрум этилган маҳкумларга овоз бериш имконияти яратилди. Айтиш жоизки, ушбу нормалар баъзи демократик давлатлар қонунчилигида ҳам мавжуд эмас.

Халқаро экспертлар сайлаш ҳуқуқига эга бўлган ва ҳаракатланиш эркинлиги чекланган ёпиқ муассасаларда сақланаётган шахсларни қўрқитилиши мумкинлиги нуқтаи назаридан жуда заиф электорат сегменти деб ҳисоблайди.

Шунинг учун ҳам Омбудсман пенитенциар муассасаларга мониторинг ташрифларини амалга оширганда сайловчиларнинг ҳеч қандай тазйиқ ва монеликсиз яширин овоз бериш ҳуқуқлари таъминланиши нуқтаи назаридан сайлов участкасининг белгиланган талабларга мувофиқ жиҳозланганини ўрганди. Шунингдек, сайловчиларнинг танлаш, номзодларнинг эса тенг тарғибот қилиш ҳуқуқлари таъминланиши мақсадида мониторинг жараёнида номзодларга, уларнинг ишончли вакилларига, сиёсий партияларга фуқаролар билан учрашувлар ўтказиш орқали сайловолди ташвиқоти учун тенг шароитлар яратилиши каби ҳолатлар ҳам диққат эътиборимизда бўлади.

Белгиланган тартибга кўра, сайлаш ҳуқуқига эга маҳкумлар қамоқда сақлаш ва озодликдан маҳрум этиш жойларида тузилган сайлов участкаларидаги сайловчилар рўйхатига киритилади. Сайловчиларнинг рўйхатлари эса мазкур муассасалар раҳбарлари томонидан тақдим этилган маълумотлар асосида участка сайлов комиссияси томонидан тузилади ва сайловчилар ягона электрон рўйхатига киритилади. Агарда ҳаракатланиш эркинлиги чекланган муассасаларда маҳкумнинг сайлаш ҳуқуқи бўла туриб унда иштирок этишига тўсқинлик қилиш ҳолатлари бўйича мурожаатлар келиб тушса, улар дарҳол жойига чиқиб ўрганилади. 

Сайлов куни қамоқда сақлаш ва озодликдан маҳрум этиш жойларининг маъмурияти маҳкумларнинг сайлов участкасига кириб чиқиши ва хавфсизлигини таъминлаши, шунингдек, ички тартиб-қоидаларига риоя этиши учун масъул ҳисобланади.

Қамоқда сақлаш ва озодликдан маҳрум этиш жойларида тузилган участка сайлов комиссиялари мазкур муассасаларнинг маъмурияти билан биргаликда сайловчиларни сайлов тўғрисидаги қонунчилик ҳужжатлари, сайловга тайёргарлик кўриш, уни ўтказиш жараёнлари, сайлов ўтказиш вақти ва тартиби ҳамда номзодлар ҳақида хабардор қилиб боради.

Шунингдек, номзодларга, уларнинг ишончли вакилларига, сиёсий партияларга фуқаролар билан учрашувлар ўтказиш орқали сайловолди ташвиқоти учун тенг шароитлар яратиб берилиши лозим. Шундагина маҳкумлар номзодлар томонидан кўтарилаётган ташаббуслар асосида улардан бирини танлайди ва сайлаш ҳуқуқидан фойдаланади.

Сайлов кодексининг 7 моддасида Яширин овоз бериш сайловчининг хоҳиш-иродаси устидан ҳар қандай тарзда назорат қилиш имкониятини истисно этадиган тегишли шароитларни яратиш орқали таъминланиши белгиланган.

Таъкидлаш лозимки, Ўзбекистон Республикасининг Сайлов кодексида Ўзбекистон Республикасининг барча фуқароларининг, шу жумладан, жисмоний имконияти чекланган шахсларнинг ҳуқуқ ва эркинликлар  тенглиги кафолатланган.

Шунингдек, Ўзбекистон БМТнинг Ногиронлар ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенцияни ратификация қилган бўлиб, унинг 29 моддасида иштирокчи давлатлар ногиронларнинг сиёсий ҳуқуқларини ва бошқалар билан тенг равишда фойдаланиш имкониятларини кафолатлаши ва ногиронлар бошқалар билан тенг равишда сиёсий ва ижтимоий ҳаётда бевосита ёки эркин сайланган вакиллари орқали самарали ва ҳар тарафлама иштирок этишлари, шу жумладан сайлаш ва сайланиш ҳуқуқлари ва имкониятларига эга бўлишларини, жумладан,  овоз бериш тартиблари, бинолари ва материаллари англаш ва фойдаланиш учун мос ва осон бўлишини таъминлаш мажбуриятларини олиши белгиланган.

Ногиронлиги бўлган шахслар сайловларда иштирок этиш орқали нафақат ўз сиёсий ҳуқуқларидан фойдаланадилар, балки бу орқали ўзларини жамиятнинг тўлақонли аъзоси сифатида ҳис қиладилар.

Тараққий этган демократик ҳуқуқий давлатларда сайловларнинг адолатли ўтиши ҳар бир сайловчининг овоз бериш жараёнида иштирок этишини таъминлаш борасида яратилган шарт-шароитларнинг сайловчи-фуқаролар учун қулайлиги, кенглиги ҳамда ҳуқуқий асосга эга экани билан белгиланади. Ўзбекистон миллий сайлов қонунчилигида ҳам барча сайловчиларга овоз бериш жараёнида тўсқинликсиз иштирок этишини таъминлаш борасида муҳим қоидалар белгиланган. Улардан бири сайловчиларнинг муддатидан олдин овоз бериш ҳуқуқи институтидир.Қайд этиш лозимки, сайловларда муддатидан олдин овоз бериш тартиби илғор хорижий давлатларда, хусусан, Германия, Франция, Россия, Финляндия, Норвегия, Польша, Руминия ва бошқа кўплаб давлатларда мавжуд.

Ўзбекистон Республикаси Сайлов кодексининг 57-моддасига мувофиқ, сайлов куни ўз яшаш жойида бўлиш имкониятига эга бўлмаган сайловчи муддатидан олдин овоз бериш ҳуқуқига эгадир. Муддатидан олдин овоз бериш сайловга ўн кун қолганида бошланади ва сайловга уч кун қолганида тугалланади.

Сайловда Ўзбекистон Республикасининг чет давлатлардаги консуллик рўйхатида турган ёки турмаганлигидан қатъий назар хорижда истиқомат қилаётган барча фуқароларимиз учун ўша давлатларда ташкил этилган сайлов участкасида овоз бериш имконияти яратилади.

Хулоса ўрнида айтиш мумкинки, ушбу сайлов жараёнларида фуқароларнинг сайлаш ҳуқуқини таъминлаш, уларга белгиланган тартиб-таомиллар асосида шароитлар яратиш ва сайловни очиқ, адолатли ва албатта тенг сайлов ҳуқуқи асосида ўтказилиши муҳим аҳамиятга эга. Чунки ушбу жараёнлар Ўзбекистоннинг жаҳонда тутган ўрни, халқаро нуфузи ва имиджига бевосита ва билвосита таъсир кўрсатади.

Фуқаролар ҳам сайлаш ҳуқуқини амалга оширишлари учун давлат томонидан яратилаётган шароитлардан унумли фойдаланиб, ўз ҳуқуқидан фаол фойдаланиши, мамлакат келажагига бефарқ бўлмаслиги лозим.

Сайловларда ўз овозингиз билан иштирок этинг. Зеро, бу Сизнинг Бош қомусимизда акс этган сиёсий ҳуқуқингиздир. 

Холов Ихтиёр Измуротович,

Бухоро туманлараро маъмурий судининг судьяси.

Нарзуллаев Абдулло Элмурод ўғли,

Бухоро туманлараро маъмурий судининг судья ёрдамчиси

Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар

Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар – бу шахснинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳукуматлар, ижтимоий ташкилотлар ва хусусий шахслар томонидан бузилишидан ҳимоя қилалиган, жамият ва давлатнинг фуқаролик ва сиёсий ҳаётида камситиш ва репрессияларсиз иштирок этиш имкониятини таъминлайдиган ҳуқуқлар синфидир.

Фуқаролик ҳуқуқлари шахсларнинг жисмоний ва ақлий яхлитлигини, ҳаёти ва хавфсизлигини таъминлашни ўз ичига олади ҳамда уларга ирқи, дини, миллати ва бошқа шахсий хусусиятларидан қатъи назар, тенг ижтимоий имкониятларни ва қонун томонидан баравар ҳимоя қилишни таъминлайди. Баъзи фуқаролик ҳуқуқларига яшаш, шахсий дахлсизлик ҳуқуқлари, сўз, ҳаракатланиш, виждон, шахсий ҳаёт эркинлиги ва бошқалар киради.

Сиёсий ҳуқуқлар шахсларнинг давлат ва жамият ҳаётида эркин иштирок этишига имкон беради. Бунга овоз бериш ва давлат лавозимларини эгаллаш киради. Сиёсий ҳуқуқларга овоз бериш ҳуқуқи, давлат лавозимларига номзод бўлиш ҳуқуқи, йиғилишлар, намойишлар ўтказиш ҳуқуқи, уюшмалар тузиш ҳуқуқи ва бошқалар киради.

Фуқаролик ҳуқуқлари инсон ҳуқуқлари сифатида универсал бўлса-да, сиёсий ҳуқуқлар кўпинча фуқаролар (фақатгина маълум бир давлат фуқаролари учунгина) билан чекланади. Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар турли халқаро ва минтақавий шартномалар, давлатларнинг миллий конституциялари билан ҳимоя қилинади. Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пакт ушбу ҳуқуқларни халқаро даражада ҳимоя қилишни таъминлайдиган энг кенг қамровли шартнома ҳисобланади.

Ўзбекистон Республикаси мазкур Халқаро пактга Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг 1995 йил 31 августдаги 127-I-сонли «1966 йил 16 декабрдаги фуқаровий ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пактга қўшилиш ҳақида»ги қарорига асосан қўшилган. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг VI – VIII боблари билан ушбу ҳуқуқлар миллий даражада муҳофаза қилинган.

Холов Ихтиёр Измуротович,

Бухоро туманлараро маъмурий судининг судьяси.

Нарзуллаев Абдулло Элмурод ўғли,

Бухоро туманлараро маъмурий судининг судья ёрдамчиси

Иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқлар

Иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқлар – бу инсон ҳуқуқларининг бир тури бўлиб, у бизга муносиб ҳаёт кечириш, жамият ҳаётида тўлақонли иштирок этиш учун зарур шарт-шароитларни кафолатлайди, бунда ҳар бир киши фаровонликка эришиши, ўз салоҳиятини рўёбга чиқариши ҳамда бахтли бўлиши ва ўз ҳаётидан рози бўлишини таъминлаш назарда тутилади.

Шу маънода иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқлар инсоннинг асосий эҳтиёжларини ва мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишини таъминлайди.

Иқтисодий ҳуқуқларга меҳнат ҳуқуқи, мажбурий меҳнатдан озод бўлиш ҳуқуқи, адолатли иш ҳақи олиш ҳуқуқи, хавфсиз иш муҳити, касаба уюшмаларини ташкил этиш ва бирлаштириш ва бошқалар киради.

Ижтимоий ҳуқуқлар соғлиқни сақлаш ҳуқуқи, уй-жой ҳуқуқи, таълим олиш ҳуқуқи, ижтимоий таъминот олиш ҳуқуқи ва бошқаларни ўз ичига олади.

Маданий ҳуқуқларга маданият ва урф-одатларни ҳимоя қилиш ҳуқуқи, жамиятнинг маданий ҳаётда иштирок этиш, шунингдек, илмий ютуқлардан фойдаланиш ва ундан фойда олиш ҳуқуқи киради.

Сўнгги пайтларда соғлом атроф муҳитга бўлган ҳуқуқ ҳам ушбу ҳуқуқлар доирасига киритилмоқда. Шу муносабат билан, Ўзбекистон Республикасининг янги таҳрирдаги Конституциясида ҳам мазкур ҳуқуқлар иқтисодий, ижтимоий, маданий ва экологик ҳуқуқлар сифатида баён этилган. Жумладан, Конституциянинг 49-моддасида хар ким қулай атроф муҳитга эга бўлиш ҳуқуқига эга эканлиги, давлат эса атроф-муҳитни яхшилаш, тиклаш ва муҳофаза қилиш, экологик мувозанатни сақлаш бўйича чора тадбирларни амалга ошириши белгиланган.

Иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқлар иккинчи авлод ҳуқуқлари ҳисобланади. Ушбу ҳуқуқлар турли халқаро ва минтақавий ҳужжатлар, шунингдек давлатларнинг конституциялари билан ҳимояланган. Иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пакт ушбу ҳуқуқларни халқаро даражада кафолатлайди.

Ўзбекистон Республикаси мазкур Халқаро пактга Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг 1995 йил 31 августдаги 126-I-сонли “1966 йил 16 декабрдаги Иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пактга қўшилиш ҳақида”ги қарорига асосан қўшилган. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг IX боби билан ушбу ҳуқуқлар миллий даражада муҳофаза қилинган.

Холов Ихтиёр Измуротович,

Бухоро туманлараро маъмурий судининг судьяси.

Нарзуллаев Абдулло Элмурод ўғли,

Бухоро туманлараро маъмурий судининг судья ёрдамчиси

Давлат органларининг маъмурий ҳуқуқ субъекти сифатидаги ўрни

Ўзбекистон Республикаси ривожланиш йўлининг энг асосий мезони Инсон ҳуқуқ ва манфаатлари олий қадрият ҳисобланувчи ҳар томонлама ривожланган ҳуқуқий демократик барпо этишдир. Давлат ўз олдига қўйилган юксак вазифаларни амалга ошириш учун самарали давлат бошқаруви амалга ошириши, барча учун қулай бўлган тартиб-таомилларни белгилаши ҳамда мазкур тартиб-таомилларга риоя этилишини таъминлаши зарур. Шу билан бирга, давлат фуқароларнинг муносиб турмуш шароитини яратиш мақсадида мамлакат иқтисодиётини ривожлантириш ҳамда хавфсизликни таъминлаш ҳам давлат бошқарувининг энг устувор йўналишларидир. Ўз навбатида давлат ўзига юклатилган мақсад ва вазифаларни муваффақиятли амалга ошириши учун улкан ҳуқуқ ва ваколатларга эга бўлган салмоқли бошқарув аппаратини шакллантиради.

Ҳуқуқий жиҳатдан айтганда давлат номидан иш олиб борувчи мансабдор шахслар ва фуқаролар ўртасида низо вужудга келади. Мазкур низони қонунлар асосида адолатли ҳамда тезкор ҳал этиш учун эса оммавий-ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган низоларни кўриб чиқиш учун алоҳида тартиб – маъмурий адлия тизимини самарали йўлга қўйиш талаб этилади. Хусусан, давлат бошқарувини амалга ошириш жараёнида мансабдор шахсларнинг қонунлар ва ўрнатилган тартиб қоидаларга риоя этишлари мазкур соҳада низоларни кўриб чиқишнинг махсус тартиби ва одил судловни амалга ошириш механизмининг самарали йўлга қўйилганлиги билан кафолатланган бўлиши лозим.

Қонунга биноан давлат органлари фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятини амалга ошириши учун зарур шароит яратади, қонун ҳужжатлари билан берилган ваколатларни амалга оширишда уларга кўмаклашади.

Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органининг асосий бўлаги бу фуқаролар йиғини ҳисобланади. Фуқаролар йиғини аҳоли манфаатларини ифодалайди ва унинг номидан тегишли ҳудуд доирасида амал қиладиган қарорлар қабул қилади. 

Фуқаролар йиғинида ўн саккиз ёшга тўлган ва тегишли ҳудудда доимий яшаётган шахслар қатнашади.

Фуқаролар йиғини органлари – фуқаролар йиғини кенгаши, фуқаролар йиғини фаолиятининг асосий йўналишлари бўйича комиссиялар, тафтиш комиссиясидан иборат.

 Маъмурий орган – маъмурий қонунчилик асосида шакллантирилган давлат ёки муниципал ташкилот, шунингдек уларга берилган ваколат доирасида давлат ёки муниципалитет номидан маъмурий ва ижтимоий фаолиятни амалга ошириш ваколатига эга бўлган ва қонун ижодкорлиги, тартибга солувчи ва (ёки) ҳимоя қилувчи ва ҳимоя қилувчи маъмурий ваколатларга эга бўлган индивидуал субъектдир.

Яқин вақтгача “маъмурий орган” тушунчаси ички маъмурий-ҳуқуқий адабиётларда умуман қўлланилган. Маъмурий ҳуқуқ фани кўплаб хорижий мамлакатларда, масалан, Германия, Франция, Австрияда, кенг тарқалиб кетган бўлса ва халқаро ҳуқуқда кенг қўлланилади. Масалан Россиянинг маъмурий ҳуқуқида кўриб чиқилаётган концепциянинг зарурати, бизнинг фикримизча, қуйидагиларга боғлиқ.

Давлат бошқаруви билан шуғулланувчи бошқарувчи субъектлар сифатида маъмурий ҳуқуқ фанида давлат бошқаруви ва ижроия ҳокимияти органлари дейилади. Шу билан бирга, ижро ҳокимияти ва бошқа давлат органлари ўртасида аниқ тафовут йўқ. Кўриниб турибдики, давлат бошқаруви фаолияти нафақат ушбу қонун ҳужжатларида назарда тутилган ушбу органлар тизимига кирувчи ижро этувчи ҳокимият органлари, балки, бошқа давлат органлари томонидан ҳам амалга оширилади. 

Маъмурий орган ички ва (ёки) ташқи йўналишдаги маъмурий-жамоат фаолиятини амалга ошириш учун функционал равишда тузилади, бу унинг учун ягона ёки битта фаолият туридир. Шу муносабат билан маъмурий органлар қонунчилик ва суд фаолиятини амалга ошира олмайди. Шу билан бирга, маъмурий ва жамоат фаолиятини амалга ошириш ваколатига эга бўлган баъзи давлат органлари , бу маъмурий деган маънони англатади, бир вақтнинг ўзида ҳокимият-жамоат фаолиятининг бошқа турларини амалга ошириш ҳуқуқига эга. Масалан, ички ишлар органлари маъмурий-жамоат билан бир қаторда тезкор-қидирув ва жиноий-процессуал тадбирларни ҳам амалга оширадилар.  

Ҳар бир маъмурий орган маъмурий-ижтимоий соҳада ўз ваколатларига эга яъни, маъмурий ваколатлар. Шу билан бирга, маъмурий органнинг маъмурий ваколати доирасида, бизнинг фикримизча, маъмурий-ижтимоий соҳада вужудга келадиган масалаларнинг рўйхатини тушуниш керак. Унинг ваколатли ечими қонун билан ёки унга асосланиб берилган ушбу ҳуқуқий ҳужжат ушбу органнинг юрисдикциясига тааллуқлидир. Айрим маъмурий органларнинг ҳуқуқий мақомини белгиловчи меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда тегишли органларнинг ваколатига тааллуқли масалалар рўйхати қоида тариқасида, уларнинг ҳуқуқий мақомининг мақсадлари, вазифалари ва функциялари каби элементларидан фойдаланиш орқали очиб берилади. Шу сабабли, маъмурий органнинг маъмурий ваколати унинг фаолиятининг мақсадлари, ўзи ҳал қиладиган вазифалар ва бажарадиган функциялари, тегишли қонун, норматив-ҳуқуқий ҳужжат ва (ёки) ушбу орган тўғрисидаги низом, масалан, вазирлик тўғрисидаги низом билан белгиланади деган хулосага келишимиз мумкин.

Маъмурий органга ўз ваколатларини амалга ошириш учун зарур бўлган маъмурий ваколатлар, яъни. норматив-ҳуқуқий ва (ёки) ҳимоя ва ҳимоя хусусиятларининг маъмурий ҳуқуқлари . Жумладан, маъмурий органларида, аксинча бўлмаган юқори маъмурий ҳуқуқ субъектлари, норматив ва индивидуал ҳуқуқий ҳужжатларига ҳуқуқи соҳибидирлар, тўғри уларга ташкилотнинг қуйи эмас шахслар ва ташкилотлар билан боғлиқ, шу жумладан, юридик аҳамиятга молик ҳаракатларни кучини қасд қилишга. 

Ташкилот бўлган маъмурий орган , ушбу маъмурий органнинг умумий ваколатини ташкил этувчи индивидуал вазифаларни ҳал қилиш ва индивидуал функцияларни бажариш учун мўлжалланган ушбу органнинг ички бўлинмаларини (бошқармалар, бўлимлар ва бошқалар) ўз ичига олган тузилишга эга. 

Маъмурий орган ўзига берилган ваколатни маъмурий-ижтимоий фаолиятни амалга оширишнинг махсус маъмурий-ҳуқуқий усуллари ва шаклларидан фойдаланган ҳолда амалга оширади, қонун чиқарувчи ва суд фаолиятини амалга оширишда қонун чиқарувчи органлар ва судлар томонидан қўлланиладиган ҳуқуқий усул ва шакллардан сезиларли фарқ қилади. Хусусан, маъмурий органлар фаолиятининг ҳуқуқий шакллари маъмурий-ҳуқуқий ҳаракатларнинг тузилиши ва норматив ва индивидуал маъмурий-ҳуқуқий ҳужжатларни чиқариш (қабул қилиш) ва маъмурий тартибга солиш усуллари, маъмурий назорат, маъмурий чекловлар, маъмурий мажбурлаш ва маъмурий арбитраж.

Давлат органларининг маъмурий-ҳуқуқий фаолияти манфаатдор шахсларга нисбатан лицензия, рухсат бериш, рўйхатдан ўтказиш, давлат хизматларини кўрсатиш, маъмурий таъсир чорасини қўллаш каби фаолиятдан иборат бўлади.

 Давлат органларининг маъмурий-ҳуқуқий фаолиятини тартибга солиш Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси, Кодекслар, Қонунлар, Ўзбекистон Республикаси Президентининг қарор ва фармонлари, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари асосида тартибга солинади.

Юқоридагиларга кўра, мамлакатимизни ривожлантиришнинг ҳозирги давр талабларидан келиб чиққан ҳолда давлат органларининг маъмурий ҳуқуқ субъекти сифатидаги ўрнини амалий ва назарий жиҳатдан ўрганиш ҳамда муаммоларни аниқлаш ва таҳлилларни амалга ошириш орқали уни янада ривожлантириш муҳим аҳамият касб этади.

Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси                                   Курбанов Хуршид Рашидович

ДАВЛАТ БОШҚАРУВИ ОРГАНЛАРИ – МАЪМУРИЙ ҲУҚУҚ СУБЪЕКТИ

Ўзбекистон Республикаси ривожланиш йўлининг энг асосий мезони Инсон ҳуқуқ ва манфаатлари олий қадрият ҳисобланувчи ҳар томонлама ривожланган ҳуқуқий демократик барпо этишдир. Хусусан, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 2-моддасида “Давлат халқ иродасини ифода этиб, унинг манфаатларига хизмат қилади. Давлат органлари ва мансабдор шахслар жамият ва фуқаролар олдида масъулдирлар” деб белгиланган. Давлат ўз олдига қўйилган юксак вазифаларни амалга ошириш учун самарали давлат бошқаруви амалга ошириши, барча учун қулай бўлган тартиб-таомилларни белгилаши ҳамда мазкур тартиб-таомилларга риоя этилишини таъминлаши зарур. Шу билан бирга, давлат фуқароларнинг муносиб турмуш шароитини яратиш мақсадида мамлакат иқтисодиётини ривожлантириш ҳамда хавфсизликни таъминлаш ҳам давлат бошқарувининг энг устувор йўналишларидир. Ўз навбатида давлат ўзига юклатилган мақсад ва вазифаларни муваффақиятли амалга ошириши учун улкан ҳуқуқ ва ваколатларга эга бўлган салмоқли бошқарув аппаратини шакллантиради.

Шундай қилиб, бир томондан мақсад ва манфаатлар муштараклиги асосида ягона ҳудуд ва давлатга бирлашган фуқаролар ҳамда иккинчи тарафдан ушбу мақсад ва манфаатлар рўёби учун фуқаролар томонидан ишониб топширилган давлат бошқарувини амалга оширувчи мансабдор шахслар сиймосида давлат бошқарув аппарати юзага келади. Бу эса, келгусида икки тараф ўртасида манфаатлар тўқнашуви ёхуд бошқача айтганда мансабдор шахслар томонидан ўз ваколатларидан мақсадга номувофиқ фойдалангани ҳолда фуқаролар ҳуқуқ ва манфаатларини бузилиши хавфини келтириб чиқаради.

Ҳуқуқий жиҳатдан айтганда давлат номидан иш олиб борувчи мансабдор шахслар ва фуқаролар ўртасида низо вужудга келади. Мазкур низони қонунлар асосида адолатли ҳамда тезкор ҳал этиш учун эса оммавий-ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган низоларни кўриб чиқиш учун алоҳида тартиб – маъмурий адлия тизимини самарали йўлга қўйиш талаб этилади. Хусусан, давлат бошқарувини амалга ошириш жараёнида мансабдор шахсларнинг қонунлар ва ўрнатилган тартиб қоидаларга риоя этишлари мазкур соҳада низоларни кўриб чиқишнинг махсус тартиби ва одил судловни амалга ошириш механизмининг самарали йўлга қўйилганлиги билан кафолатланган бўлиши лозим.

Ўзбекистон Республикасида “Маъмурий тартиб-таомиллар тўғриси-да”ги (кейинги ўринларда МТТт деб юритилади) қонуннинг қабул қилиниши билан маъмурий ҳуқуқ соҳасида янги давр бошланди, десак ҳеч муболаға қилмаган бўламиз. Чунки ушбу қонун ривожланган хорижий давлатлар стандартлари даражасида ҳамда миллий қонунчиликнинг ўзига хос жиҳатларини инобатга олган ҳолда, давлат бошқаруви органлари билан муносабатларда қонун устуворлигини, жисмоний ва юридик шахсларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини таъминлашнинг энг замонавий қоидаларини мамлакатимизда жорий этди.

2018 йил 8 январда Ўзбекистон Республикасининг «Маъмурий тартибтаомиллар тўғрисида»ги қонуни (кейинги ўринларда МТТтҚ деб юритилади) қабул қилинди ва Қонун бир йилдан кейин кучга кириши белгиланди. Мазкур Қонуннинг қабул қилиниш тарихи ҳамда ўзига хос жиҳатлари тўғрисидаги таҳлилларни умумлаштириб шуни айтиш мумкинки, унинг қабул қилиниши осон кечмаган, мураккаб назарий, амалий саволларни юзага келтирган. МТТтҚнинг қабул қилиниши Ўзбекистон маъмурий ҳуқуқининг ривожланишида янги даврни бошлаб берди, дейиш мумкин.

Маъмурий тартиб-таомилларнинг хусусияти шундаки, улар давлат бошқарув органларининг маъмурий ҳужжатни қабул қилиш билан боғлиқ бир хил процессуал қоида ва стандартларини белгилайди. МТТтҚ қабул қилингунига қадар бундай бир хил қоида ва стандартлар мавжуд бўлмаган.

Ўзбекистон Республикаси қонунчилигига мувофиқ қонун чиқарувчи, ижро ҳамда суд органлари мавжуд бўлиб, ушбу органлар ўз навбатида ҳокимиятлар бўлиниш принципини ўзида акс эттиради ҳамда давлат қурилиши ҳамда унинг шаклланишида ўзининг беқиёс ўрнига эга ҳисобланади. Низоларни олдини олиш ва низоларга йўл қўймасликда давлат бошқаруви органларининг ўрни алоҳида аҳамиятга эга.

Юзага келадиган маъмурий-ҳуқуқий низолар бевосита давлат (маъмурий) бошқаруви органлари фаолияти билан боғлиқ бўлади. Давлат бошқаруви органи маъмурий-ҳуқуқий низолар бўйича иш юритиш жараёнида маъмурий орган сифатида кўрилади.

Ўзбекистон Республикаси “Маъмурий тартиб-таомиллар тўғрисида”ги Қонуннинг 4-моддасига кўра, маъмурий органлар деганда:

– маъмурий-ҳуқуқий фаолият соҳасида маъмурий бошқарув ваколати берилган органлар, шу жумладан давлат бошқаруви органлари;

– маҳаллий ижро этувчи ҳокимият органлари;

– фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари;

– шунингдек, ушбу фаолиятни амалга оширишга ваколатли бўлган бошқа ташкилотлар ва махсус тузилган комиссиялар тушунилади.

Маъмурий орган – маъмурий қонунчилик асосида шакллантирилган давлат ёки муниципал ташкилот, шунингдек уларга берилган ваколат доирасида давлат ёки муниципалитет номидан маъмурий ва ижтимоий фаолиятни амалга ошириш ваколатига эга бўлган ва қонун ижодкорлиги, тартибга солувчи ва (ёки) ҳимоя қилувчи ва ҳимоя қилувчи маъмурий ваколатларга эга бўлган индивидуал субъектдир.

Маъмурий орган бошқа маъмурий ҳуқуқ субъектларидан фарқли ўлароқ, яъни, бошқа шахслар ва ташкилотлар маъмурий ҳуқуқий муносабатларнинг бошқарувчи субъекти ҳисобланади. Ушбу муносабатларда у билан тенг ҳуқуқий мавқега эга бўлган бошқа маъмурий органлар билан бундай муносабатларга киришган ҳоллар бундан мустасно.

Маъмурий орган ички ва (ёки) ташқи йўналишдаги маъмурий-жамоат фаолиятини амалга ошириш учун функционал равишда тузилади, бу унинг учун ягона ёки битта фаолият туридир. Шу муносабат билан маъмурий органлар қонунчилик ва суд фаолиятини амалга ошира олмайди. Шу билан бирга, маъмурий ва жамоат фаолиятини амалга ошириш ваколатига эга бўлган баъзи давлат органлари , бу маъмурий деган маънони англатади, бир вақтнинг ўзида ҳокимият-жамоат фаолиятининг бошқа турларини амалга ошириш ҳуқуқига эга. Масалан, ички ишлар органлари маъмурий-жамоат билан бир қаторда тезкор-қидирув ва жиноий-процессуал тадбирларни ҳам амалга оширадилар.  

Маъмурий органга ўз ваколатларини амалга ошириш учун зарур бўлган маъмурий ваколатлар, яъни. норматив-ҳуқуқий ва (ёки) ҳимоя ва ҳимоя хусусиятларининг маъмурий ҳуқуқлари . Жумладан, маъмурий органларида, аксинча бўлмаган юқори маъмурий ҳуқуқ субъектлари, норматив ва индивидуал ҳуқуқий ҳужжатларига ҳуқуқи соҳибидирлар, тўғри уларга ташкилотнинг қуйи эмас шахслар ва ташкилотлар билан боғлиқ, шу жумладан, юридик аҳамиятга молик ҳаракатларни кучини қасд қилишга. 

Ташкилот бўлган маъмурий орган , ушбу маъмурий органнинг умумий ваколатини ташкил этувчи индивидуал вазифаларни ҳал қилиш ва индивидуал функцияларни бажариш учун мўлжалланган ушбу органнинг ички бўлинмаларини (бошқармалар, бўлимлар ва бошқалар) ўз ичига олган тузилишга эга. 

Маъмурий орган ўзига берилган ваколатни маъмурий-ижтимоий фаолиятни амалга оширишнинг махсус маъмурий-ҳуқуқий усуллари ва шаклларидан фойдаланган ҳолда амалга оширади, қонун чиқарувчи ва суд фаолиятини амалга оширишда қонун чиқарувчи органлар ва судлар томонидан қўлланиладиган ҳуқуқий усул ва шакллардан сезиларли фарқ қилади. Хусусан, маъмурий органлар фаолиятининг ҳуқуқий шакллари маъмурий-ҳуқуқий ҳаракатларнинг тузилиши ва норматив ва индивидуал маъмурий-ҳуқуқий ҳужжатларни чиқариш (қабул қилиш) ва маъмурий тартибга солиш усуллари, маъмурий назорат, маъмурий чекловлар, маъмурий мажбурлаш ва маъмурий арбитраж.

Маъмурий органларнинг маъмурий функциялари бу маъмурий-ҳуқуқий соҳада белгиланган мақсадлар ва маъмурий-ижтимоий соҳада ҳал этиладиган вазифалар билан белгиланадиган маъмурий ҳуқуқнинг тегишли нормалари билан белгиланадиган уларнинг фаолиятининг асосий йўналишидир. 

Маъмурий органлар фаолиятининг асосий йўналишларининг йўналиши ва мазмунига қараб, ушбу органларнинг қуйидаги функцияларини ажратиш мумкин.

Давлат бошқарув органлари фаолиятини ташкилий жиҳатдан тартибга солиш Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси, Кодекслар, Қонунлар, Ўзбекистон Республикаси Президентининг қарор ва фармонлари, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари асосида амалга оширилади.

Давлат бошқарув органларининг маъмурий-ҳуқуқий фаолияти деганда айрим жисмоний ёки юридик шахсларга ёхуд муайян хусусий белгиларига кўра ажратиладиган шахслар гуруҳига таъсир кўрсатувчи бошқарув фаолияти тушунилади.

Давлат бошқарув органларининг маъмурий ҳуқуқий фаолияти жисмоний ва юридик шахсларга нисбатан маъмурий ҳаракатлар содир этиш ва маъмурий ҳужжат қабул қилиш тарзида амалга оширилади.

Маъмурий ҳаракатлар деганда маъмурий органнинг жисмоний ва юридик шахсларга нисбатан маъмурий-ҳуқуқий фаолият соҳасида амалга оширилган, маъмурий ёки процессуал ҳужжат бўлмаган, юридик аҳамиятга эга ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) тушунилади.

Маъмурий ҳужжат деганда маъмурий органнинг оммавий ҳуқуқий муносабатларни юзага келтиришга, ўзгартиришга ёки тугатишга қаратилган ҳамда айрим жисмоний ёки юридик шахслар учун ёхуд муайян хусусий белгиларига кўра ажратиладиган шахслар гуруҳи учун муайян ҳуқуқий оқибатлар келтириб чиқарувчи таъсир чораси тушунилади.

Давлат бошқарув органларининг маъмурий-ҳуқуқий фаолияти манфаатдор шахсларга нисбатан лицензия, рухсат бериш, рўйхатдан ўтказиш, давлат хизматларини кўрсатиш, маъмурий таъсир чорасини қўллаш каби фаолиятдан иборат бўлади.

Давлат бошқарув органларининг маъмурий-ҳуқуқий фаолиятини тартибга солиш Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси, Кодекслар, Қонунлар, Ўзбекистон Республикаси Президентининг қарор ва фармонлари, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари асосида тартибга солинади.

Ўзбекистон Республикасининг “Маъмурий тартиб-таомиллар тўғрисида”ги Қонун ва Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари билан тасдиқланадиган Регламентлар давлат бошқарув органларининг маъмурий-ҳуқуқий фаолиятини тартибга солишда муҳим ўрин тутади.

Бухоро вилоят маьмурий судининг судьяси                                                                 Х.Курбанов

Ўзбекистон Республикасида Сайлов жараёнида Маъмурий суд томонидан ҳал этиладиган ишлар

Янги таҳриридаги Ўзбекистон Республикаси Конституциясида фуқароларнинг сайлаш ва сайланиш ҳуқуқи, миллий сайлов тизимининг асосларига алоҳида эътибор қаратилди. Бу қоида ва меъёрлар асосини Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси, Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисида халқаро пакт ва Ўзбекистон томонидан ратификация қилинган бошқа халқаро ҳуқуқий ҳужжатларда мустаҳкамланган ва умум эътироф этилган демократик, шу жумладан, мустақиллик, қонунийлик, ошкоралик ва адолатлилик таомиллари ташкил қилади.

Сайлов кодексига киритилган янги нормаларга мувофиқ, Олий Мажлис Қонунчилик палатаси депутатлари сайловини аралаш сайлов тизими, яъни мажоритар ва пропорционал сайлов тизими асосида ўтказиш белгиланди. Эндиликда сайлов округлари бир мандатли ва ягона сайлов округларига бўлинади. Парламент қуйи палатаси депутатларининг 75 нафари бир мандатли сайлов округлари бўйича мажоритар тизим (номзод учун овоз бериш), қолган 75 нафари пропорционал тизим бўйича, яъни сиёсий партияларга берилган овозлар асосида (партия рўйхати асосида) сайланади.

Сайлов тўғрисидаги қонун ҳужжатларининг умумий мазмунига кўра, ҳуқуқи бузилган шахс сайлов комиссиялари қарорлари ва уларнинг хатти- ҳаракатлари(ҳаракатсизлиги)устидан судга мурожаат қилиш ҳуқуқи кафолатланади. Яъни, манфаатдор шахсга сайлов комиссиялари қарорлари ва уларнинг хатти- ҳаракатлари(ҳаракатсизлиги)устидан шикоят қилишнинг суд тартиби таъминланади.

Ўзбекистон Республикаси Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодексига мувофиқ сайлов комиссиясининг хатти- ҳаракатлари(ҳаракатсизлиги), қарорлари устидан берилган шикоятларни туманлараро маъмурий судлари, Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссиясининг хатти-ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги), қарорлари устидан берилган шикоятларни эса Ўзбекистон Республикаси Олий суди кўриб чиқади.

Ушбу тоифадаги ишлар бўйича судга мурожаат қилиш ҳуқуқига эга бўлган субъектлар бошқа тоифадаги маъмурий ишлар бўйича субъектлардан фарқланади.

Ўзбекистон Республикаси Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодекси 46-моддасига асосан, бундай аризалар прокурор томонидан қуйида қайд этилган шахсларнинг манфаатларида берилиши мумкин.

Бунда, сайловчи – сайловчилар рўйхатидаги хато ёки ноаниқликни тузатиш ҳақидаги мурожаатини 24 соат ичида кўриб чиқмаслик ёки асоссиз рад этиш, сайловчилар рўйхатига киритилмаганлик, нотўғри киритилганлик ёки рўйхатдан чиқарилганлик, олдинроқ овоз бериш ҳуқуқини амалга оширишга тўсқинлик қилиш ёки ушбу ҳуқуқдан фойдаланиш ҳақидаги аризани кўриб чиқмаганлик ёхуд рад этганлик каби ҳолатлар юзасидан;

кузатувчи – тегишли комиссия томонидан мандат бериш рад этилганда, Сайлов кодексининг 33-моддасида белгиланган ҳуқуқларини амалга оширишга тўсқинлиқ қилинганда, сайлов комиссиялари томонидан сайловни ўтказишда сайлов қонунчилигини бузишдан иборат бошқа ҳолларда ;

номзод – ўзининг бузилган ҳуқуқларини тиклаш юзасидан тегишли сайлов комиссиясига қилган мурожаат юзасидан олган жавобидан норози бўлиб, қонун бузилишларни бартараф этиш тўғрисидаги шикоятлар бўйича;

сиёсий партияларнинг органлари – сайловда қатнашишга ижозат бериш ҳақидаги аризани рад этганлик, тақдим этган номзодни рўйхатга олишдан бош тортганлик, тақдим этган номзодни номзодлик мақомидан маҳрум этиш ҳақидаги мурожаатини рад этганлик, номзодни номзодликдан чиқариш тўғрисидаги қарор устидан судга шикоят қилиши мумкин.

Юқорида кўрсатилган сайлов жараёнининг иштирокчилари ва  ҳолатлар рўйхати тугал эмаслигини, сайловчи ва сайлов жараёнининг бошқа иштирокчилари қонунда белгиланган бошқа ҳаракатлари(ҳаракатсизлиги) ва қарорлар устидан ҳам ўзларининг бузилган ҳуқуқларини тиклаш мақсадида судларга мурожаат қилиш ҳуқуқига эга эканлигини назарда тутиш лозим.

Сайлов комиссиясининг хатти-ҳаракатлари(ҳаракатсизлиги), қарорлари устидан судга шикоят қилинганда, шикоятда жавобгар сифатида сайлов комиссияси кўрсатилади.

Бироқ шикоятда жавобгар сифатида сайлов комиссияси эмас, балки унинг раиси ёки раис ўринбосари кўрсатилганлиги асосида шикоятни қабул қилишни рад этишга, иш юритишни тугатишга ёки ушбу асос билан аризани (шикоятни) рад этишга йўл қўйилмайди. Бу ҳолатда сайлов комиссияси жавобгар сифатида талқин этилади.

Сайлов комиссиянинг хатти-ҳаракатларини қонунга хилоф деб топиш тўғрисидаги шикоятда Ўзбекистон Республикаси Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодекси 128-моддасида назарда тутилган маълумотлардан ташқари:

1) шикоят қилинаётган хатти-ҳаракатларни содир этган шахснинг фамилияси, исми ва отасининг исми, мансаби, у аъзо бўлган сайлов комиссиясининг номи (тартиб рақами);

2) шикоят қилинаётган хатти-ҳаракатлар нимада ифодаланиши, ҳаракатлар содир этилган сана, вақт ва жой;

3) шикоят берган шахснинг фикрига кўра, содир этилган хатти-ҳаракатлар билан бузилаётган ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатлари;

4) шикоят берган шахснинг фикрига кўра, содир этилган хатти-ҳаракатлар мувофиқ бўлмаган қонун ҳужжатлари;

5) шикоят берган шахснинг сайлов комиссиясининг хатти-ҳаракатларини қонунга хилоф деб топиш тўғрисидаги талаби ва ҳуқуқини тиклаш усули кўрсатилади.

Шунингдек, шикоятда шикоят берган шахснинг ёки унинг вакилининг, шунингдек бошқа тарафнинг телефонлари ва факс рақамлари, электрон манзили кўрсатилиши мумкин.

Шахсларнинг бузилган ҳуқуқларини қисқа муддатларда тиклаш орқали уларнинг сайловда Ўзбекистон Республикаси Конституцияси билан кафолатланган ҳуқуқларидан эркин фойдаланишини таъминлаш мақсадида қонун ҳужжатларида ушбу тоифадаги шикоятларни кўриб чиқиш учун энг қисқа муддатлар белгиланган. Яъни, Ўзбекистон Республикаси Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодекси 142-моддасига мувофиқ сайлов комиссиясининг хатти-ҳаракатлари (қарорлари) устидан берилган шикоят суд томонидан шикоят берилган кундан эътиборан уч кундан кечиктирмай кўриб чиқилиши, агар сайловга олти кундан кам вақт қолган бўлса, дарҳол кўриб чиқилиши лозим.

Сайлов тўғрисидаги қонун ҳужжатларида белгиланган мазкур процессуал муддатлар ишни кўраётган суд учун қатъий бўлиб, ушбу муддатларнинг узайтирилишига йўл қўйилмайди.

Сайлов тўғрисидаги қонун ҳужжатларида сайловга олти кундан кам вақт қолган бўлса, шикоят дарҳол кўриб чиқилиши шартлиги ҳақидаги қатъий норма ўрнатилганлиги сабабли, ушбу тоифадаги иш бўйича шикоят келиб тушганда у девонхона орқали дарҳол рўйхатдан ўтказилиб, судьянинг иш юритувига топширилиши лозим.

Шикоятни дарҳол кўриб чиқиш деганда, шикоят судга келиб тушган куннинг ўзидаёқ мазмунан кўрилиши тушунилади.

Муллабаева Гўзал Мухтаровна, Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси     

Ўзбекистон Республикасида Сайлов жараёни иштирокчилари

Янги таҳриридаги Ўзбекистон Республикаси Конституциясида фуқароларнинг сайлаш ва сайланиш ҳуқуқи, миллий сайлов тизимининг асосларига алоҳида эътибор қаратилди. Бу қоида ва меъёрлар асосини Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси, Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисида халқаро пакт ва Ўзбекистон томонидан ратификация қилинган бошқа халқаро ҳуқуқий ҳужжатларда мустаҳкамланган ва умум эътироф этилган демократик, шу жумладан, мустақиллик, қонунийлик, ошкоралик ва адолатлилик таомиллари ташкил қилади.

Сайлов кодексига киритилган янги нормаларга мувофиқ, Олий Мажлис Қонунчилик палатаси депутатлари сайловини аралаш сайлов тизими, яъни мажоритар ва пропорционал сайлов тизими асосида ўтказиш белгиланди. Эндиликда сайлов округлари бир мандатли ва ягона сайлов округларига бўлинади. Парламент қуйи палатаси депутатларининг 75 нафари бир мандатли сайлов округлари бўйича мажоритар тизим (номзод учун овоз бериш), қолган 75 нафари пропорционал тизим бўйича, яъни сиёсий партияларга берилган овозлар асосида (партия рўйхати асосида) сайланади.

Суд томонидан муомалага лаёқатсиз деб топилган фуқаролар, шунингдек, суд ҳукми билан озодликдан маҳрум этиш жойларида сақланаётган шахслар сайланиши мумкин эмас.

Шунингдек, оғир ва ўта оғир жиноятлар содир этганлиги учун суднинг ҳукми билан озодликдан маҳрум этиш жойларида сақланаётган шахслар сайловда иштирок этмайди. Бошқа ҳар қандай ҳолларда фуқароларнинг сайлов ҳуқуқларини тўғридан-тўғри ёки билвосита чеклашга йўл қўйилмайди.

Сайловчилар, кузатувчилар, номзодлар, сиёсий партиялар ва уларнинг ваколатли вакиллари, оммавий ахборот воситаларининг вакиллари, ишончли вакиллар сайлов жараёнининг иштирокчилари ҳисобланади.   

Сайловчи – Сайлов кунига қадар ёки сайлов куни ўн саккиз ёшга тўлган, сайлов участкаси ҳудудида доимий ёки вақтинча истиқомат қилаётган фуқародир.

Кузатувчи – Сиёсий партия, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари, шунингдек бошқа давлатлар ва халқаро ташкилотлар томонидан сайлов жараёнини кузатиш учун ваколат берилган шахсдир.

Номзод – Қонунчилик палатасига сайланиш ҳуқуқига сайлов куни йигирма беш ёшга тўлган ҳамда камида беш йил Ўзбекистон Республикаси ҳудудида муқим яшаётган фуқаролар.

Ишончли вакиллар – Қонунчилик палатаси депутатлигига номзод ўн нафарга қадар, вилоят Кенгаши депутатлигига номзод беш нафарга қадар, туман ва шаҳар Кенгаши депутатлигига номзод уч нафарга қадар ишончли вакилга эга бўлишга ҳақли, ишончли вакиллар номзодга сайлов кампаниясини ўтказишда ёрдам беради, сайлаш учун ташвиқот олиб боради, давлат органлари ва жамоат бирлашмалари, сайлов комиссиялари билан бўладиган муносабатларда номзоднинг манфаатларини ифодалайди.

Сиёсий партияларнинг ваколатли вакили – сайлов комиссиясининг мажлисларида, ҳужжатларни топширишда, имзо варақалари тўғри тўлдирилганлигини текширишда, сайлов участкасида овозларни санаб чиқишда иштирок этадиган Қонунчилик палатаси депутатлигига номзодлар, маҳаллий Кенгашлар депутатлигига номзодлар кўрсатган сиёсий партиянинг вакили.

Оммавий ахборот воситаситалари – Оммавий ахборотни даврий тарқатишнинг доимий номга эга бўлган ҳамда босма тарзда (газеталар, журналлар, ахборотномалар, бюллетенлар ва бошқалар) ва (ёки) электрон тарзда (теле-, радио-, видео-, кинохроникал дастурлар, Интернет жаҳон ахборот тармоғидаги веб-сайтлар) олти ойда камида бир марта нашр этиладиган ёки эфирга бериладиган, қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда рўйхатга олинган шакли ҳамда оммавий ахборотни даврий тарқатишнинг бошқа шакллари.

Ўзбекистон Республикаси Сайлов кодексидан ташқари сайлов жараёнининг иштирокчилари фаолиятини тартибга солувчи Марказий сайлов комиссияси томонидан қабул қилинган қуйидаги ҳуқуқий ҳужжатлар мавжуд:

  1. Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссиясининг 2019 йил 5 октябрдаги 951-сонли қарорига 1-илова “Сиёсий партиялар ва фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларидан кузатувчилар тўғрисида” Низом;
  2. Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссиясининг
    2019 йил 11 сентябрдаги 935-сонли қарорига 1-илова “Сиёсий партиянинг ваколатли вакили тўғрисида” Низом;
  3. Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссиясининг
    2019 йил 5 октябрдаги 952-сонли қарорига илова “Сайлов компанияси даврида оммавий ахборот воситалари вакилларини аккредитациядан ўтказиш тартиби тўғрисида” Низом;
  4. Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссиясининг
    2019 йил 11 сентябрдаги 936-сонли қарорига 1-илова “Номзодларнинг ишончли вакиллари тўғрисида” Низом;
  5. Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссиясининг
    2019 йил 11 сентябрдаги 933-сонли қарорига 1-илова “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси сайловида иштирок этиш учун сиёсий партиялар томонидан имзоларни тўплаш ва имзо варақалари тўғри тўлдирилганлигини текшириш тартиби тўғрисида” Низом;
  6. Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссиясининг
    2019 йил 25 октябрдаги 969-сонли қарорига 1-илова “Ўзбекистон Республикаси Президенти, Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси, Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгеси, Халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар кенгашлари депутатлари сайловларига тайёргарлик кўриш ва уларни ўтказишни молиялаштириш ҳамда маблағлардан фойдаланиш тартиби тўғрисида” Йўриқнома.

Юқорида келтириб ўтилган ҳужжатлар сайлов жараёнининг иштирокчилари фаолиятини тартибга солувчи Марказий сайлов комиссияси томонидан қабул қилинган қуйидаги ҳуқуқий ҳужжатлар ҳисобланади.

Муллабаева Гўзал Мухтаровна, Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси

Ўзбекистон Республикасида Сайлов Комиссиялари

Янги таҳриридаги Ўзбекистон Республикаси Конституциясида фуқароларнинг сайлаш ва сайланиш ҳуқуқи, миллий сайлов тизимининг асосларига алоҳида эътибор қаратилди. Бу қоида ва меъёрлар асосини Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси, Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисида халқаро пакт ва Ўзбекистон томонидан ратификация қилинган бошқа халқаро ҳуқуқий ҳужжатларда мустаҳкамланган ва умум эътироф этилган демократик, шу жумладан, мустақиллик, қонунийлик, ошкоралик ва адолатлилик таомиллари ташкил қилади.

Сайлов кодексига киритилган янги нормаларга мувофиқ, Олий Мажлис Қонунчилик палатаси депутатлари сайловини аралаш сайлов тизими, яъни мажоритар ва пропорционал сайлов тизими асосида ўтказиш белгиланди. Эндиликда сайлов округлари бир мандатли ва ягона сайлов округларига бўлинади. Парламент қуйи палатаси депутатларининг 75 нафари бир мандатли сайлов округлари бўйича мажоритар тизим (номзод учун овоз бериш), қолган 75 нафари пропорционал тизим бўйича, яъни сиёсий партияларга берилган овозлар асосида (партия рўйхати асосида) сайланади.

Суд томонидан муомалага лаёқатсиз деб топилган фуқаролар, шунингдек, суд ҳукми билан озодликдан маҳрум этиш жойларида сақланаётган шахслар сайланиши мумкин эмас.

Шунингдек, оғир ва ўта оғир жиноятлар содир этганлиги учун суднинг ҳукми билан озодликдан маҳрум этиш жойларида сақланаётган шахслар сайловда иштирок этмайди. Бошқа ҳар қандай ҳолларда фуқароларнинг сайлов ҳуқуқларини тўғридан-тўғри ёки билвосита чеклашга йўл қўйилмайди.

Сайлов комиссиялари тизимига қуйидагилар киради:

  • Марказий сайлов комиссияси;
  • ҳудудий сайлов комиссиялар;
  • туман ва шаҳар сайлов комиссиялари;
  • халқ депутатлари вилоятлар ва Тошкент шаҳар Кенгашларига

сайлов ўтказиш бўйича округ сайлов комиссиялари;

  • участка сайлов комиссиялари.

Йигирма бир ёшга тўлган, ўрта ёки олий маълумотга, қоида тариқасида, сайловга тайёргарлик кўриш ва уни ўтказиш борасида иш тажрибасига эга бўлган, аҳоли ўртасида обрў-эътибор қозонган фуқаролар ҳудудий, туман, шаҳар сайлов комиссиясининг, округ ва участка сайлов комиссиясининг аъзоси бўлиши мумкин.

Қонунчилик палатаси депутати, маҳаллий Кенгаш депутати, Сенат аъзоси; бошқа сайлов комиссиясининг аъзолари; сиёсий партияларнинг аъзолари ва ваколатли вакиллари; вилоятлар, туманлар ва шаҳарлар ҳокимлари ҳамда уларнинг ўринбосарлари; прокуратура органларининг, судларнинг мансабдор шахслари; номзодлар, номзодларнинг яқин қариндошлари ва ишончли вакиллари; номзодларга бевосита бўйсунувчи шахслар; оғир ёки ўта оғир жиноятлар содир этганлиги учун судланганлик ҳолати тугалланмаган ёхуд судланганлиги олиб ташланмаган фуқаролар ҳудудий, туман, шаҳар, округ ва участка сайлов комиссиясининг аъзоси бўлиши мумкин эмас.

Сайлов кодексининг 11-моддасига мувофиқ: “Сайлов комиссиялари ва уларнинг аъзолари ўз фаолиятини ҳар қандай давлат органларидан, жамоат бирлашмаларидан ва мансабдор шахслардан мустақил ҳолда амалга оширади.

Сайлов комиссияларининг фаолиятига аралашишга йўл қўйилмайди ва бундай аралашув қонунга мувофиқ жавобгарликка сабаб бўлади”.

Сайлов комиссиялари ва уларнинг аъзолари ўз фаолиятида Ўзбекистон Республикаси Конституциясига, ушбу Кодексга ва бошқа қонун ҳужжатларига амал қилади.

Сайлов комиссияларининг мажлислари очиқ ўтказилади. Сайлов комиссияларининг қарорлари оммавий ахборот воситаларида эълон қилинади ёки ушбу Кодексда белгиланган тартибда ҳаммага маълум қилинади.

Сайловга тайёргарлик кўриш ҳамда уни ўтказишга доир барча тадбирларда, шунингдек сайлов куни овоз бериш хоналарида ва овозларни санаб чиқишда Ўзбекистон Республикаси Президентлигига, Қонунчилик палатаси депутатлигига, маҳаллий Кенгашлар депутатлигига номзодлар кўрсатган сиёсий партиялардан, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларидан кузатувчилар, оммавий ахборот воситалари вакиллари, бошқа давлатлардан, халқаро ташкилотлардан кузатувчилар иштирок этиш ҳуқуқига эга.

Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссиясининг
2019 йил 11 сентябрдаги 932-сонли қарори билан “Округ ва участка сайлов комиссияларини таркибини шакллантириш бўйича” Йўриқнома тасдиқланган.

Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссиясининг
2019 йил 23 июлдаги 924-сонли қарори билан тасдиқланган “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатасига, халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар кенгашларига сайлов ўтказувчи округ сайлов комиссияларининг фаолияти тартиби тўғрисида”ги Низом (2-илова) сайлов ўтказувчи округ сайлов комиссияларининг фаолиятини тартибга солади.

Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссиясининг
2019 йил 23 июлдаги 924-сонли қарори билан тасдиқланган “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатасига, халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашларига сайлов ўтказувчи участка сайлов комиссияларининг фаолияти тартиби тўғрисида”ги Низом  (3-илова) сайловга тайёргарлик кўриш ва уни ўтказиш бўйича участка сайлов комиссиялари фаолиятини ва сайловчиларни рўйхатини шакллантириш тартибини белгилайди.

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Давлат персоналлаштириш марказида Сайловчиларнинг ягона электрон рўйхатини  шакллантириш тартиби  Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2017 йил 15 августдаги 630-сонли қарори билан тасдиқланган “Ўзбекистон Республикаси сайловчиларининг Ягона электрон рўйхатини шакллантириш ва юритиш тартиби тўғрисида” Низом билан тартибга солинган.

Муллабаева Гўзал Мухтаровна, Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси     

Ўзбекистон Республикасида сайлов ўтказишнинг асосий принциплари

Янги таҳриридаги Ўзбекистон Республикаси Конституциясида фуқароларнинг сайлаш ва сайланиш ҳуқуқи, миллий сайлов тизимининг асосларига алоҳида эътибор қаратилди. Бу қоида ва меъёрлар асосини Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси, Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисида халқаро пакт ва Ўзбекистон томонидан ратификация қилинган бошқа халқаро ҳуқуқий ҳужжатларда мустаҳкамланган ва умум эътироф этилган демократик, шу жумладан, мустақиллик, қонунийлик, ошкоралик ва адолатлилик таомиллари ташкил қилади.

Сайлов кодексига киритилган янги нормаларга мувофиқ, Олий Мажлис Қонунчилик палатаси депутатлари сайловини аралаш сайлов тизими, яъни мажоритар ва пропорционал сайлов тизими асосида ўтказиш белгиланди. Эндиликда сайлов округлари бир мандатли ва ягона сайлов округларига бўлинади. Парламент қуйи палатаси депутатларининг 75 нафари бир мандатли сайлов округлари бўйича мажоритар тизим (номзод учун овоз бериш), қолган 75 нафари пропорционал тизим бўйича, яъни сиёсий партияларга берилган овозлар асосида (партия рўйхати асосида) сайланади.

Суд томонидан муомалага лаёқатсиз деб топилган фуқаролар, шунингдек, суд ҳукми билан озодликдан маҳрум этиш жойларида сақланаётган шахслар сайланиши мумкин эмас.

Шунингдек, оғир ва ўта оғир жиноятлар содир этганлиги учун суднинг ҳукми билан озодликдан маҳрум этиш жойларида сақланаётган шахслар сайловда иштирок этмайди. Бошқа ҳар қандай ҳолларда фуқароларнинг сайлов ҳуқуқларини тўғридан-тўғри ёки билвосита чеклашга йўл қўйилмайди.

Ўзбекистон Республикасида сайлов ўтказишнинг асосий принциплари:

Ўзбекистон Республикасида сайлов умумий, тенг, тўғридан-тўғри сайлов ҳуқуқи асосида яширин овоз бериш орқали ўтказилади. Сайлов очиқ ва ошкора ўтказилади.

Сайлов ҳуқуқи принципларининг мазмун-моҳиятини қўйидагича изоҳлаш мумкин:

Умумий сайлов ҳуқуқи

Ўзбекистон Республикаси Президенти, Қонунчилик палатаси депутатлари ва маҳаллий Кенгашлар депутатлари сайловлари умумийдир.

Сайлов куни ўн саккиз ёшга тўлган Ўзбекистон Республикаси фуқаролари сайлаш ҳуқуқига эгадир.

Фуқаролар жинси, ирқий ва миллий мансублиги, тили, динга муносабати, ижтимоий келиб чиқиши, эътиқоди, шахсий ва ижтимоий мавқеи, маълумоти, машғулотининг тури ва хусусиятидан қатъи назар, тенг сайлов ҳуқуқига эгадир.

Тенг сайлов ҳуқуқи

Сайловда иштирок этувчи ҳар бир фуқаро бир овозга эга бўлади.

Суд томонидан муомалага лаёқатсиз деб топилган фуқаролар, шунингдек суд ҳукми билан озодликдан маҳрум этиш жойларида сақланаётган шахслар сайланиши мумкин эмас.

Суд томонидан муомалага лаёқатсиз деб топилган фуқаролар, шунингдек оғир ва ўта оғир жиноятлар содир этганлик учун суднинг ҳукмига кўра озодликдан маҳрум этиш жойларида сақланаётган шахслар сайловда иштирок этиш ҳуқуқидан фақат қонунга мувофиқ ҳамда суднинг қарори асосида маҳрум этилиши мумкин. Бошқа ҳар қандай ҳолларда фуқароларнинг сайлов ҳуқуқларини тўғридан-тўғри ёки билвосита чеклашга йўл қўйилмайди.

Тўғридан-тўғри сайлов ҳуқуқи

Ўзбекистон Республикаси Президенти, Қонунчилик палатаси депутатлари, маҳаллий Кенгашлар депутатлари фуқаролар томонидан бевосита сайланади.

Яширин овоз бериш

Сайловда эркин ва яширин овоз берилади. Сайловчиларнинг хоҳиш-иродасини назорат қилишга йўл қўйилмайди.

Яширин овоз бериш сайловчининг хоҳиш-иродаси устидан ҳар қандай тарзда назорат қилиш имкониятини истисно этадиган тегишли шароитларни яратиш орқали таъминланади.

Сайловга тайёргарлик кўриш ҳамда уни ўтказишни сайлов комиссиялари очиқ ва ошкора амалга ошириш

Сайлов комиссиялари фуқароларни ўз иши тўғрисида, сайлов округлари, участкалари тузилганлиги ҳақида, сайлов комиссияларининг таркиби, уларнинг жойлашган ери ва иш вақти тўғрисида хабардор этади, сайловчиларнинг рўйхатлари, сайловда иштирок этаётган сиёсий партияларнинг рўйхати билан таништиради, Ўзбекистон Республикаси Президентлигига, Қонунчилик палатаси депутатлигига, маҳаллий Кенгашлар депутатлигига номзодлар тўғрисидаги, шунингдек овоз бериш ва сайлов якунлари ҳақидаги маълумотларни маълум қилади.

Оммавий ахборот воситалари сайловга тайёргарликнинг боришини ва сайлов қандай ўтаётганлигини ёритиб боради.

Сайлов комиссияларининг мажлислари очиқ ўтказилади. Сайлов комиссияларининг қарорлари оммавий ахборот воситаларида эълон қилинади ёки ушбу Кодексда белгиланган тартибда ҳаммага маълум қилинади.

Сайловга тайёргарлик кўриш ҳамда уни ўтказишга доир барча тадбирларда, шунингдек сайлов куни овоз бериш хоналарида ва овозларни санаб чиқишда Ўзбекистон Республикаси Президентлигига, Қонунчилик палатаси депутатлигига, маҳаллий Кенгашлар депутатлигига номзодлар кўрсатган сиёсий партиялардан, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларидан кузатувчилар, оммавий ахборот воситалари вакиллари, бошқа давлатлардан, халқаро ташкилотлардан кузатувчилар иштирок этиш ҳуқуқига эга.

Муллабаева Гўзал Мухтаровна, Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси     

Ўзбекистон Республикасида сайлов жараёни

Бухоро вилоят маъмурий суди судья ва ходимлари томонидан аҳоли ўртасида учрашувлар ўтказилиб, тарғибот ишлари жадал давом этмоқда.
Мана шундай учрашувлардан бири Бухоро туманидаги Робатак МФЙ биносида бўлиб ўтди.
Мазкур учрашувда Бухоро вилоят маъмурий суди судьяси А.Базаров яқин кунларда мамлакатимизда бўлиб ўтадиган сиёсий жараён-Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси ва халқ депутатлари Кенгашлари сайлови хусусида тўхтатилиб ўтди.
Жумладан, сайлов кодексига киритилган янги нормаларга мувофиқ, Олий Мажлис Қонунчилик палатаси депутатлари сайловини аралаш сайлов тизими, яъни мажоритар ва пропорционал сайлов тизими асосида ўтказиш белгилангани, эндиликда сайлов округлари бир мандатли ва ягона сайлов округларига бўлиниши, парламент қуйи палатаси депутатларининг 75 нафари бир мандатли сайлов округлари бўйича мажоритар тизим (номзод учун овоз бериш), қолган 75 нафари пропорционал тизим бўйича, яъни сиёсий партияларга берилган овозлар асосида (партия рўйхати асосида) сайланиши тушунтирилди.


Бундан ташқари, суд томонидан муомалага лаёқатсиз деб топилган фуқаролар, шунингдек, суд ҳукми билан озодликдан маҳрум этиш жойларида сақланаётган шахслар сайланиши мумкин эмаслиги, оғир ва ўта оғир жиноятлар содир этганлиги учун суднинг ҳукми билан озодликдан маҳрум этиш жойларида сақланаётган шахслар сайловда иштирок этмаслиги, бошқа ҳар қандай ҳолларда фуқароларнинг сайлов ҳуқуқларини тўғридан-тўғри ёки билвосита чеклашга йўл қўйилмаслиги ҳақида батафсил маълумот берилди.
Бундай учрашувлар яна давом эттирилади.
А.Базаров Вилоят маъмурий суди судьяси

Д.Абдуллаев судья катта ёрдамчиси

КОНСТИТУЦИЯ – МАМЛАКАТИМИЗНИ ЯНАДА ТАРАҚҚИЙ ЭТТИРИШНИНГ МУСТАҲКАМ ПОЙДЕВОРИ

Юртимизда тобора устувор аҳамият ва кенг қамров касб этаётган демократик ислоҳотлар замирида халқимиз фаровонлиги, юрт равнақи ва истиқболи, муҳтасар айтганда, “Инсон қадри учун” тамойили ўз ифодасини топган.

Озод юрт одимлари халқимизга бугун кечагидан, эртага бугунгидан фаровон, фароғатли, муносиб турмуш кечириш учун қулай шарт-шароит ва имкониятларни яратиб беришга қаратилмоқда.

Буларнинг барчаси эса, табиийки, инсон ҳуқуқ ва эркинликларининг устуворлиги ҳамда амалда мустаҳкам таъминланиши билан кечадиган жараёндир.

Шунинг учун ҳам бугунги янги давр одимлари ва янгиланишлар жараёнида суд тизимидаги ислоҳотларга ҳуқуқ ва эркинликларимиз кафолати, тараққиёт асоси, истиқбол мезони сифатида алоҳида эътибор қаратилмоқда.

Шу ўринда алоҳида қайд этиш жоизки, янги Ўзбекистоннинг янги Конституциясида суд ҳокимиятининг ваколатлари янада мустаҳкам акс этгани ва кафолатлангани аҳамиятли. Бу суднинг фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари, манфаатлари муҳофазасини таъминловчи мустақил ҳокимият сифатидаги ўрни ва роли тобора ортиб бораётганининг ёрқин намоёни бўлиб, янги даврга хос янгиланишлар жараёнида халқимизнинг судларга бўлган ишончини янада ошириш ва мустаҳкамлаш, суднинг чинакам “Адолат қўрғони”га айланишига эришиши йўлида олиб борилаётган кенг қамровли ислоҳотлар билан боғлиқ.

Янгиланган Конституциямизда инсон ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш давлатнинг олий мажбурияти этиб белгиланган. Инсон ва давлат органлари ўртасида юзага келадиган ноаниқликлар инсон фойдасига талқин қилиниши, ҳуқуқий таъсир чоралари қонуний мақсадга эришиш учун муносиб ва етарли бўлиши кераклиги қайд этилган. Албатта, ушбу қоидалар инсон ҳуқуқлари устуворлигини таъминлаш билан бир қаторда, давлат идораларининг ўз вазифаларини инсон ҳуқуқларига риоя қилган ҳолда амалга оширишдаги масъулиятини янада оширади.

Бу эса инсон ҳуқуқ ва эркинликларининг амалда муҳофаза қилиниши, манфаатлари устуворлиги, бу йўлда адолат қўрғони бўлиши зарур ва шарт ҳисобланган суд ҳокимияти мустақиллиги, судьялар дахлсизлиги, тизим фаолияти билан боғлиқ мустаҳкам кафолатларда намоён бўлади.

Инсон қадрини улуғлаш, халқимизни фаровонлик, мамлакатимизни эса барқарор тараққиёт сари етаклашга қаратилган Конституциямиз – эркин ва фаровон ҳаётимиз, мамлакатимизни янада тараққий эттиришнинг мустаҳкам пойдеворидир

А.Ахмедов Бухоро вилоят маъмурий суди раиси

Бюджетдан ташқари пенсия жамғармаси Бухоро вилоят бошқармасида Бухоро вилоят маъмурий судининг судьялари ва Бухоро туманлараро маъмурий судининг раиси иштирокида давра суҳбати ўтказилди

Йиғилишда раислик қилувчи Бюджетдан ташқари пенсия жамғармаси  Бухоро вилоят бошқармаси бошлиғи Х.Рахматов давра суҳбатини очиб, иштирокчиларга ташриф буюрган вилоят маъмурий судининг судьяларини ва Бухоро туманлараро маъмурий судининг раисини таништирди, ҳамда кун тартибидаги дастлабки масала юзасидан Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси Г.Муллабаевага маъруза учун сўз берди.

Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси Г.Муллабаева қуйидагича маъруза қилди:

Маъмурий ишларнинг тафтиш тартибида қайта кўрилиши суд ҳужжатларининг қонунийлиги ва асослилигини, судлар томонидан моддий ҳуқуқ нормалари тўғри қўлланилишини ва процессуал қонун талабларига риоя этилишини таъминловчи ҳуқуқий институтнинг муҳим қисми ҳисобланади.

МСИЮтК 250-моддасининг мазмунига кўра, Қорақалпоғистон Республикаси маъмурий суди, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маъмурий судлари, Ўзбекистон Республикаси Ҳарбий суди томонидан туманлараро маъмурий

судларнинг, ҳудудий ҳарбий судларнинг қонуний кучга кирган, апелляция ёки кассация тартибида кўрилган ишлар бўйича ҳал қилув қарори, ажрими, қарори, шунингдек апелляция ёки кассация инстанциялари судларининг қарори, ажрими устидан берилган шикоятлар (протестлар)ни тафтиш тартибида кўриб чиқади.

Ўзбекистон Республикаси Олий судининг Маъмурий ишлар бўйича судлов ҳайъати томонидан тафтиш тартибида:

вилоят ва унга тенглаштирилган судлар томонидан тафтиш тартибида кўрилган ишлар бўйича суд ҳужжатлари;

вилоят ва унга тенглаштирилган судлар тафтиш инстанцияси (судьяси)нинг суд ҳужжатлари;

вилоят ва унга тенглаштирилган судлар томонидан биринчи инстанция бўйича қабул қилинган ва апелляция ёки кассация тартибида кўрилган суд ҳужжатлари устидан берилган шикоятлар (протестлар);

Ўзбекистон Республикаси Олий суди томонидан биринчи инстанция бўйича қабул қилинган ва апелляция ёки кассация тартибида кўрилган суд ҳужжатлари устидан берилган шикоятлар (протестлар) кўриб чиқилади.

Ўзбекистон Республикаси Олий суди Маъмурий ишлар бўйича судлов ҳайъатининг тафтиш тартибида кўрилган ишлар бўйича қабул қилинган суд ҳужжати устидан Ўзбекистон Республикаси Олий судининг раиси ёки Бош прокурорининг протести Ўзбекистон Республикаси Олий судининг Раёсатида кўриб чиқилади.

МСИЮтКнинг 251-моддасига кўра, туманлараро маъмурий судларнинг, ҳудудий ҳарбий судларнинг қонуний кучга кирган, апелляция ёки кассация тартибида кўрилган ишлар бўйича ҳал қилув қарори, ажрими, қарори, шунингдек, апелляция ёки кассация инстанцияси судининг қарори, ажрими устидан берилган тафтиш тартибидаги шикоят (протест) вилоят ёки унга тенглаштирилган суднинг номига йўлланади, лекин суд ҳужжатини қабул қилган судга берилади.

Ўзбекистон Республикаси Олий судининг Маъмурий ишлар бўйича судлов ҳайъатининг тафтиш тартибида кўрилган ишлар бўйича қабул қилинган суд ҳужжати устидан протест келтириш тўғрисидаги ариза тегишинча Ўзбекистон Республикаси Олий суди ёки Бош прокуратурасига берилади.

Қонунга мувофиқ, тафтиш тартибидаги шикоят (протест) биринчи инстанция судининг ҳал қилув қарори, ажрими, қарори қонуний кучга кирган кундан эътиборан бир йил ичида берилиши мумкин.

Ўзбекистон Республикаси Олий судининг Маъмурий ишлар бўйича судлов ҳайъатига тафтиш тартибида шикоят (протест) бериш муддати вилоят ва унга тенглаштирилган судлар томонидан тафтиш тартибида қарор қабул қилингунига қадар ўтган тақдирда, шикоят (протест) ушбу судлар томонидан ишни тафтиш тартибида кўриш натижалари бўйича қарор қабул қилинган кундан эътиборан уч ой ичида берилиши мумкин (МСИЮтК 252-моддасининг учинчи қисми).

Қонунда белгиланган муддат ўтгандан кейин берилган шикоятга (протестга) ўтказиб юборилган муддатни тиклаш ҳақидаги илтимоснома илова қилиниши лозим.

Илтимосномада шикоят (протест) бераётган шахс томонидан муддатни ўтказиб юборганлик сабаблари кўрсатилиши лозим.

Илтимоснома шикоятда (протестда) ёки алоҳида аризада баён қилиниши ҳамда шикоят (протест) билан бирга тақдим қилиниши керак.

Маърузачи Г.Муллабаева йиғилганлар томонидан берилган саволларга атрофлича жавоб берди.

Раислик қилувчи Х.Рахматов кун тартибидаги навбатдаги масала бўйича Бухоро вилоят маъмурий судининг судьясиО.Ражабовга сўз берди.

Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси О.Ражабов қуйидагича маъруза қилди.

2024 йил 5 август куни “Ўзбошимчалик билан эгаллаб олинган ер участкаларига ҳамда уларда қурилган бинолар ва иншоотларга бўлган ҳуқуқларни эътироф этиш тўғрисида”ги қонун қабул қилинди. Ушбу Қонун расмий эълон қилинган кундан эътиборан уч ой ўтгач кучга кириши ва 2028 йил 1 январга қадар амал қилиши белгилаб қўйилди. Ушбу Қонун:

1) Ўзбекистон Республикаси фуқаролари ва Ўзбекистон Республикаси ҳудудида доимий яшаб турган фуқаролиги бўлмаган шахслар (бундан буён матнда фуқаролар деб юритилади) томонидан 2018 йил 1 майга қадар якка тартибда уй-жой қуриш орқали ўзбошимчалик билан эгаллаб олинган ер участкасига ҳамда унда қурилган бинолар ва иншоотларга;

2) фуқаролар, якка тартибдаги тадбиркорлар ва резидент бўлган юридик шахслар қонунчилик ҳужжатларига мувофиқ ажратилган ер участкасига бўлган ҳуқуқни тасдиқловчи ҳужжатларда кўрсатилган ер участкаси майдонидан 2018 йил 1 майга қадар ортиқча эгаллаган ер участкасига ҳамда унда қурилган бинолар ва иншоотларга;

3) ўзбошимчалик билан қурилган якка тартибдаги уй-жойларга бўлган мулк ҳуқуқини Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарорига асосан ташкил этилган Кўчмас мулкка нисбатан ҳуқуқни эътироф этиш ишларини ташкил этиш бўйича туман (шаҳар) комиссиялари (бундан буён матнда Кўчмас мулкка нисбатан ҳуқуқни эътироф этиш ишларини ташкил этиш бўйича туман (шаҳар) комиссиялари деб юритилади) томонидан эътироф этиш мумкин деб топилганлиги ҳолларига ёки уни эътироф этиш рад этилганлиги ёхуд аризаларнинг кўриб чиқилиши бир марталик умумдавлат акциясининг муддати ўтганлиги сабабли якунига етмаганлиги ҳолларига;

4) 2021 йил 8 июнга қадар туман (шаҳар) ҳокимининг қарорига кўра қонунчилик ҳужжатларига мувофиқ фуқароларга, якка тартибдаги тадбиркорларга ёки резидент бўлган юридик шахсларга ажратилган, тасдиқлаш масаласи Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимлари ҳамда Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгеси ёки тегишли халқ депутатлари Кенгаши томонидан кўриб чиқилмаган ер участкасига;

5) фуқароларнинг боғдорчилик ва узумчилик ширкатлари ҳудудидаги турар жойларига ҳамда улар эгаллаган ер участкасига;

6) 2020 йил 9 мартга қадар кичик саноат зоналари ҳудудига жойлаштирилган тадбиркорлик субъектларининг яшаш учун мўлжалланмаган бинолари ва иншоотлари ёки уларнинг қисмлари жойлашган ер участкасига;

7) хусусийлаштирилган бинолар ва иншоотлар эгаллаган ер участкасига;

8) фуқароларнинг, якка тартибдаги тадбиркорларнинг ва резидент бўлган юридик шахсларнинг қонунчиликка мувофиқ мулк (эгалик қилиш) ҳуқуқи эътироф этилган бинолари ва иншоотлари эгаллаган ер участкасига нисбатан ҳуқуқларни эътироф этиш асослари ва тартибини белгилайди.

Ушбу Қонун 1-моддасининг иккинчи қисмида назарда тутилган ер участкаларига нисбатан ушбу Қонунда назарда тутилган асосларда ва тартибда фақат ижара ҳуқуқи, ушбу ер участкаларида қурилган бинолар ва иншоотларга бўлган мулк ҳуқуқи эътироф этилади. Бунда ижара муддати якка тартибдаги уй-жойлар эгаллаган ер участкалари учун тўқсон тўққиз йил, бошқа ер участкалари учун қирқ тўққиз йил этиб белгиланади.

[ОКОЗ:

1.01.00.00.00 Конституциявий тузум / 01.12.00.00 Қорақалпоғистон Республикаси қонунчилик ва ижро органлари / 01.12.01.00 Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгеси;

2.01.00.00.00 Конституциявий тузум / 01.15.00.00 Маҳаллий давлат ҳокимияти органлари / 01.15.03.00 Маҳаллий ижроия органлари (Ҳокимликлар) (шунингдек, 02.04.00.00га қаранг)]

Ер участкасига бўлган ижара ҳуқуқи ҳамда унда қурилган бинолар ва иншоотларга бўлган мулк ҳуқуқи Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгесининг, халқ депутатлари вилоятлар ва Тошкент шаҳар Кенгашларининг қарорлари билан эътироф этилади.

Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгесининг, халқ депутатлари вилоятлар ва Тошкент шаҳар Кенгашларининг қароридан норози бўлган шахслар ушбу қарор устидан судга қонунчиликда белгиланган тартибда ва муддатларда шикоят қилиши, прокуратура ва адлия органлари эса қарорни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисида судга ариза (шикоят) бериши мумкин.

Фуқаролар томонидан 2018 йил 1 майга қадар якка тартибда уй-жой қуриш орқали ўзбошимчалик билан эгаллаб олинган ер участкасига бўлган ижара ҳуқуқини ҳамда унда қурилган бинолар ва иншоотларга бўлган мулк ҳуқуқини эътироф этиш учун қуйидаги шартларнинг барчасига риоя этилганлиги асос бўлади, агар:

мазкур ер участкаси бошқа жисмоний ва юридик шахсларга ажратилмаган ёки электрон онлайн-аукционга қўйилмаган бўлса;

мазкур ер участкасидан фойдаланиш юзасидан жисмоний ва (ёки) юридик шахслар ўртасида низо мавжуд бўлмаса;

мазкур ер участкаси учун ер солиғи бўйича, унда қурилган бинолар ва иншоотлар учун эса мол-мулк солиғи бўйича қарздорлик мавжуд бўлмаса.

Ўзбошимчалик билан эгаллаб олинган ер участкаларига ҳамда уларда қурилган бинолар ва иншоотларга тааллуқли маълумотларни ва ҳужжатларни келишиш Кадастр агентлигининг автоматлаштирилган ахборот тизими орқали амалга оширилади.

Кадастр агентлиги автоматлаштирилган ахборот тизимининг операторидир.

Ўзбошимчалик билан эгаллаб олинган ер участкаларига ҳамда уларда қурилган бинолар ва иншоотларга тааллуқли маълумотлар ҳамда ҳужжатлар автоматлаштирилган ахборот тизимига Кадастр агентлигининг Давлат кадастрлари палатаси ҳамда бошқа ваколатли ташкилотлар томонидан киритилади.

Ушбу маълумотлар ва ҳужжатлар ваколатли ташкилот раҳбарининг ёки унинг ўринбосарининг электрон рақамли имзоси билан тасдиқланади.

Маълумотларнинг ва ҳужжатларнинг автоматлаштирилган ахборот тизимига киритилиши устидан назорат прокуратура ва адлия органлари томонидан амалга оширилади.

Ваколатли ташкилотлар тегишли маълумотларни ва ҳужжатларни ўз ахборот тизимларини автоматлаштирилган ахборот тизимига интеграция қилган ҳолда тақдим этиши мумкин.

Маърузачи О.Ражабов йиғилганлар томонидан берилган саволларга атрофлича жавоб берди.

Раислик қилувчи –Х.Рахматов кун тартибидаги навбатдаги масала бўйича Бухоро туманлараро маъмурий судининг раиси А.Бобомуродовга сўз берди.

Бухоро туманлараро маъмурий судининг раиси А.Бобомуродов қуйидагича маъруза қилди.

Мамлакатимизда ижтимоий ҳаётнинг турли соҳаларида олиб борилаётган ислоҳотлардан кўзланган асосий мақсад – адолатли фуқаролик жамиятини шакллантириш ва ҳуқуқий демократик давлатни ривожлантиришдир. Аҳолининг сиёсий-ҳуқуқий маданиятини шакллантириш мамлакатимизда амалга оширилаётган демократик ўзгаришлар ва ислоҳотлар самарадорлигининг муҳим шарти саналади. Шу боис аҳолининг ўз конституциявий ҳуқуқ ва бурчларни тўлиқ англаб етиш, ён атрофда содир бўлаётган воқеаларга дахлдорлик ҳиссини оширишга қаратилган ишлар амалга оширилмоқда.

Аҳолининг сиёсий, ҳуқуқий онги, маданияти, билими даражасини оширишни эса ҳуқуқий саводхонликни таъминламасдан, уни амалиётда тўғри, тизимли йўлга қўймасдан эришиб бўлмаслиги таъкидланди. Мазкур йўналишда мамлакатимизда зарур ҳуқуқий база тўлиқ шакллантирилган. Хусусан, Конституция, қонунлар, хуқуқ соҳалари бўйича зарур қўлланмалар, шарҳлар, оммабоп юридик адабиётлар яратилган. МДҲ давлатларида биринчи бўлиб қабул қилинган Асосий қонунимизда фуқаролар Конституция ва қонунларга риоя этишга, бошқа кишиларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари, шаъни ва қадр-қимматини ҳурмат қилишга мажбурлиги белгилаб қўйилди. Демак, фуқароларнинг қонунларни яхши билиши, уларга риоя этиши ҳам конституциявий даражада ўрнатилди.

Шунингдек, бугунги кунда маъмурий судларга давлат органлари мансабдор шахсларининг хатти-ҳаракати ва  қарорлари устидан кўплаб ариза ва шикоятлар келиб тушмоқда. Мазкур ариза ва шикоятларни кўриб чиқиш жараёнида ҳақиқатда давлат органлари мансабдор шахсларининг хатти-ҳаракати ёки ҳаракатсизлиги натижасида оддий, ҳуқуқий саводхонлиги бўлмаган фуқаролар, шунингдек юридик шахслар бир қанча муаммоларга дуч келаётганлигини, бунинг натижасида уларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини бузилишига олиб келмоқда.

Жумладан, фуқаролар томонидан Бюджетдан ташқари пенсия жамғармасига нисбатан келиб тушаётган аризаларнинг аксарияти жамғарма томонидан берилган жавоб хатларидан норолик бўлмоқда. Аммо амалиётда аниқланишича Бюджетдан ташқари пенсия жамғармалари томонидан  фуқароларнинг пенсия тўғрисидаги мурожаатлари, шунингдек тайинланган пенсиялар бўйича ўтказилган ревизиялар натижасида қарорлар қабул қилинган. Бироқ фуқароларга фақатгина хат кўринишидаги хабарномалар юборилган. Натижада фуқаролар ушбу жавоб хатларидан норози бўлиб судга ариза билан мурожаат қилишган. Аслида жавоб хатининг замирида қарор ттурибди. Фуқаролар аслида ўша қарорга нисбатан шикоят қилиши керак. Шунинг учун эндиликда фуқароларга жавоб хатларини юбораётганда қарор нусхасини ҳам уларга юбориш кераклигини туман пенсия жамғармаларига етказиб қўйишингизни сўрайман.

Бугунги олиб бораётган давра суҳбатимиздан мақсад шуки, биз қонун ҳимоячилари, шунингдек, сиз давлат органлари мансабдор шахслари биргалашиб, халқимизга, фуқароларга яқиндан ёрдам беришимиз, уларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини бузилишига йўл қўймаслигимиз керак. Шундагина халқимиздан биздан рози бўлади. Халқ биздан рози бўлди дегани демакки давлатдан рози бўлди дегани. 

Когон туман “Тараққиёт” МФЙда Бухоро вилоят маъмурий судининг судьялари ва Бухоро туманлараро маъмурий судининг раиси иштирокида давра суҳбати ўтказилди

Йиғилишда раислик қилувчи Когон туман “Тараққиёт”МФЙ раиси Ф.Рахмонова давра суҳбатини очиб, иштирокчиларга ташриф буюрган вилоят маъмурий судининг судьяларини ва Бухоро туманлараро маъмурий судининг раисини таништирди, ҳамда кун тартибидаги дастлабки масала юзасидан Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси Г.Муллабаевага маъруза учун сўз берди.

Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси Г.Муллабаева қуйидагича маъруза қилди:

Маъмурий ишларнинг тафтиш тартибида қайта кўрилиши суд ҳужжатларининг қонунийлиги ва асослилигини, судлар томонидан моддий ҳуқуқ нормалари тўғри қўлланилишини ва процессуал қонун талабларига риоя этилишини таъминловчи ҳуқуқий институтнинг муҳим қисми ҳисобланади.

МСИЮтК 250-моддасининг мазмунига кўра, Қорақалпоғистон Республикаси маъмурий суди, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маъмурий судлари, Ўзбекистон Республикаси Ҳарбий суди томонидан туманлараро маъмурий судларнинг, ҳудудий ҳарбий судларнинг қонуний кучга кирган, апелляция ёки кассация тартибида кўрилган ишлар бўйича ҳал қилув қарори, ажрими, қарори, шунингдек апелляция ёки кассация инстанциялари судларининг қарори, ажрими устидан берилган шикоятлар (протестлар)ни тафтиш тартибида кўриб чиқади.

Ўзбекистон Республикаси Олий судининг Маъмурий ишлар бўйича судлов ҳайъати томонидан тафтиш тартибида:

вилоят ва унга тенглаштирилган судлар томонидан тафтиш тартибида кўрилган ишлар бўйича суд ҳужжатлари;

вилоят ва унга тенглаштирилган судлар тафтиш инстанцияси (судьяси)нинг суд ҳужжатлари;

вилоят ва унга тенглаштирилган судлар томонидан биринчи инстанция бўйича қабул қилинган ва апелляция ёки кассация тартибида кўрилган суд ҳужжатлари устидан берилган шикоятлар (протестлар);

Ўзбекистон Республикаси Олий суди томонидан биринчи инстанция бўйича қабул қилинган ва апелляция ёки кассация тартибида кўрилган суд ҳужжатлари устидан берилган шикоятлар (протестлар) кўриб чиқилади.

Ўзбекистон Республикаси Олий суди Маъмурий ишлар бўйича судлов ҳайъатининг тафтиш тартибида кўрилган ишлар бўйича қабул қилинган суд ҳужжати устидан Ўзбекистон Республикаси Олий судининг раиси ёки Бош прокурорининг протести Ўзбекистон Республикаси Олий судининг Раёсатида кўриб чиқилади.

МСИЮтКнинг 251-моддасига кўра, туманлараро маъмурий судларнинг, ҳудудий ҳарбий судларнинг қонуний кучга кирган, апелляция ёки кассация тартибида кўрилган ишлар бўйича ҳал қилув қарори, ажрими, қарори, шунингдек, апелляция ёки кассация инстанцияси судининг қарори, ажрими устидан берилган тафтиш тартибидаги шикоят (протест) вилоят ёки унга тенглаштирилган суднинг номига йўлланади, лекин суд ҳужжатини қабул қилган судга берилади.

Ўзбекистон Республикаси Олий судининг Маъмурий ишлар бўйича судлов ҳайъатининг тафтиш тартибида кўрилган ишлар бўйича қабул қилинган суд ҳужжати устидан протест келтириш тўғрисидаги ариза тегишинча Ўзбекистон Республикаси Олий суди ёки Бош прокуратурасига берилади.

Қонунга мувофиқ, тафтиш тартибидаги шикоят (протест) биринчи инстанция судининг ҳал қилув қарори, ажрими, қарори қонуний кучга кирган кундан эътиборан бир йил ичида берилиши мумкин.

Ўзбекистон Республикаси Олий судининг Маъмурий ишлар бўйича судлов ҳайъатига тафтиш тартибида шикоят (протест) бериш муддати вилоят ва унга тенглаштирилган судлар томонидан тафтиш тартибида қарор қабул қилингунига қадар ўтган тақдирда, шикоят (протест) ушбу судлар томонидан ишни тафтиш тартибида кўриш натижалари бўйича қарор қабул қилинган кундан эътиборан уч ой ичида берилиши мумкин (МСИЮтК 252-моддасининг учинчи қисми).

Қонунда белгиланган муддат ўтгандан кейин берилган шикоятга (протестга) ўтказиб юборилган муддатни тиклаш ҳақидаги илтимоснома илова қилиниши лозим.

Илтимосномада шикоят (протест) бераётган шахс томонидан муддатни ўтказиб юборганлик сабаблари кўрсатилиши лозим.

Илтимоснома шикоятда (протестда) ёки алоҳида аризада баён қилиниши ҳамда шикоят (протест) билан бирга тақдим қилиниши керак.

Маърузачи Г.Муллабаева йиғилганлар томонидан берилган саволларга атрофлича жавоб берди.

Раислик қилувчи Ф.Рахмонова кун тартибидаги навбатдаги масала бўйича Бухоро вилоят маъмурий судининг судьясиО.Ражабовга сўз берди.

Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси О.Ражабов қуйидагича маъруза қилди.

2024 йил 5 август куни “Ўзбошимчалик билан эгаллаб олинган ер участкаларига ҳамда уларда қурилган бинолар ва иншоотларга бўлган ҳуқуқларни эътироф этиш тўғрисида”ги қонун қабул қилинди. Ушбу Қонун расмий эълон қилинган кундан эътиборан уч ой ўтгач кучга кириши ва 2028 йил 1 январга қадар амал қилиши белгилаб қўйилди. Ушбу Қонун:

1) Ўзбекистон Республикаси фуқаролари ва Ўзбекистон Республикаси ҳудудида доимий яшаб турган фуқаролиги бўлмаган шахслар (бундан буён матнда фуқаролар деб юритилади) томонидан 2018 йил 1 майга қадар якка тартибда уй-жой қуриш орқали ўзбошимчалик билан эгаллаб олинган ер участкасига ҳамда унда қурилган бинолар ва иншоотларга;

2) фуқаролар, якка тартибдаги тадбиркорлар ва резидент бўлган юридик шахслар қонунчилик ҳужжатларига мувофиқ ажратилган ер участкасига бўлган ҳуқуқни тасдиқловчи ҳужжатларда кўрсатилган ер участкаси майдонидан 2018 йил 1 майга қадар ортиқча эгаллаган ер участкасига ҳамда унда қурилган бинолар ва иншоотларга;

3) ўзбошимчалик билан қурилган якка тартибдаги уй-жойларга бўлган мулк ҳуқуқини Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарорига асосан ташкил этилган Кўчмас мулкка нисбатан ҳуқуқни эътироф этиш ишларини ташкил этиш бўйича туман (шаҳар) комиссиялари (бундан буён матнда Кўчмас мулкка нисбатан ҳуқуқни эътироф этиш ишларини ташкил этиш бўйича туман (шаҳар) комиссиялари деб юритилади) томонидан эътироф этиш мумкин деб топилганлиги ҳолларига ёки уни эътироф этиш рад этилганлиги ёхуд аризаларнинг кўриб чиқилиши бир марталик умумдавлат акциясининг муддати ўтганлиги сабабли якунига етмаганлиги ҳолларига;

4) 2021 йил 8 июнга қадар туман (шаҳар) ҳокимининг қарорига кўра қонунчилик ҳужжатларига мувофиқ фуқароларга, якка тартибдаги тадбиркорларга ёки резидент бўлган юридик шахсларга ажратилган, тасдиқлаш масаласи Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимлари ҳамда Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгеси ёки тегишли халқ депутатлари Кенгаши томонидан кўриб чиқилмаган ер участкасига;

5) фуқароларнинг боғдорчилик ва узумчилик ширкатлари ҳудудидаги турар жойларига ҳамда улар эгаллаган ер участкасига;

6) 2020 йил 9 мартга қадар кичик саноат зоналари ҳудудига жойлаштирилган тадбиркорлик субъектларининг яшаш учун мўлжалланмаган бинолари ва иншоотлари ёки уларнинг қисмлари жойлашган ер участкасига;

7) хусусийлаштирилган бинолар ва иншоотлар эгаллаган ер участкасига;

8) фуқароларнинг, якка тартибдаги тадбиркорларнинг ва резидент бўлган юридик шахсларнинг қонунчиликка мувофиқ мулк (эгалик қилиш) ҳуқуқи эътироф этилган бинолари ва иншоотлари эгаллаган ер участкасига нисбатан ҳуқуқларни эътироф этиш асослари ва тартибини белгилайди.

Ушбу Қонун 1-моддасининг иккинчи қисмида назарда тутилган ер участкаларига нисбатан ушбу Қонунда назарда тутилган асосларда ва тартибда фақат ижара ҳуқуқи, ушбу ер участкаларида қурилган бинолар ва иншоотларга бўлган мулк ҳуқуқи эътироф этилади. Бунда ижара муддати якка тартибдаги уй-жойлар эгаллаган ер участкалари учун тўқсон тўққиз йил, бошқа ер участкалари учун қирқ тўққиз йил этиб белгиланади.

Ер участкасига бўлган ижара ҳуқуқи ҳамда унда қурилган бинолар ва иншоотларга бўлган мулк ҳуқуқи Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгесининг, халқ депутатлари вилоятлар ва Тошкент шаҳар Кенгашларининг қарорлари билан эътироф этилади.

Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгесининг, халқ депутатлари вилоятлар ва Тошкент шаҳар Кенгашларининг қароридан норози бўлган шахслар ушбу қарор устидан судга қонунчиликда белгиланган тартибда ва муддатларда шикоят қилиши, прокуратура ва адлия органлари эса қарорни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисида судга ариза (шикоят) бериши мумкин.

Фуқаролар томонидан 2018 йил 1 майга қадар якка тартибда уй-жой қуриш орқали ўзбошимчалик билан эгаллаб олинган ер участкасига бўлган ижара ҳуқуқини ҳамда унда қурилган бинолар ва иншоотларга бўлган мулк ҳуқуқини эътироф этиш учун қуйидаги шартларнинг барчасига риоя этилганлиги асос бўлади, агар:

мазкур ер участкаси бошқа жисмоний ва юридик шахсларга ажратилмаган ёки электрон онлайн-аукционга қўйилмаган бўлса;

мазкур ер участкасидан фойдаланиш юзасидан жисмоний ва (ёки) юридик шахслар ўртасида низо мавжуд бўлмаса;

мазкур ер участкаси учун ер солиғи бўйича, унда қурилган бинолар ва иншоотлар учун эса мол-мулк солиғи бўйича қарздорлик мавжуд бўлмаса.

Ўзбошимчалик билан эгаллаб олинган ер участкаларига ҳамда уларда қурилган бинолар ва иншоотларга тааллуқли маълумотларни ва ҳужжатларни келишиш Кадастр агентлигининг автоматлаштирилган ахборот тизими орқали амалга оширилади.

Кадастр агентлиги автоматлаштирилган ахборот тизимининг операторидир.

Ўзбошимчалик билан эгаллаб олинган ер участкаларига ҳамда уларда қурилган бинолар ва иншоотларга тааллуқли маълумотлар ҳамда ҳужжатлар автоматлаштирилган ахборот тизимига Кадастр агентлигининг Давлат кадастрлари палатаси ҳамда бошқа ваколатли ташкилотлар томонидан киритилади.

Ушбу маълумотлар ва ҳужжатлар ваколатли ташкилот раҳбарининг ёки унинг ўринбосарининг электрон рақамли имзоси билан тасдиқланади.

Маълумотларнинг ва ҳужжатларнинг автоматлаштирилган ахборот тизимига киритилиши устидан назорат прокуратура ва адлия органлари томонидан амалга оширилади.

Ваколатли ташкилотлар тегишли маълумотларни ва ҳужжатларни ўз ахборот тизимларини автоматлаштирилган ахборот тизимига интеграция қилган ҳолда тақдим этиши мумкин.

Маърузачи О.Ражабов йиғилганлар томонидан берилган саволларга атрофлича жавоб берди.

Раислик қилувчи Ф.Рахмонова кун тартибидаги навбатдаги масала бўйича Бухоро туманлараро маъмурий судининг раиси А.Бобомуродовга сўз берди.

Бухоро туманлараро маъмурий судининг раиси А.Бобомуродов қуйидагича маъруза қилди.

Мамлакатимизда ижтимоий ҳаётнинг турли соҳаларида олиб борилаётган ислоҳотлардан кўзланган асосий мақсад – адолатли фуқаролик жамиятини шакллантириш ва ҳуқуқий демократик давлатни ривожлантиришдир. Аҳолининг сиёсий-ҳуқуқий маданиятини шакллантириш мамлакатимизда амалга оширилаётган демократик ўзгаришлар ва ислоҳотлар самарадорлигининг муҳим шарти саналади. Шу боис аҳолининг ўз конституциявий ҳуқуқ ва бурчларни тўлиқ англаб етиш, ён атрофда содир бўлаётган воқеаларга дахлдорлик ҳиссини оширишга қаратилган ишлар амалга оширилмоқда.

Аҳолининг сиёсий, ҳуқуқий онги, маданияти, билими даражасини оширишни эса ҳуқуқий саводхонликни таъминламасдан, уни амалиётда тўғри, тизимли йўлга қўймасдан эришиб бўлмаслиги таъкидланди. Мазкур йўналишда мамлакатимизда зарур ҳуқуқий база тўлиқ шакллантирилган. Хусусан, Конституция, қонунлар, хуқуқ соҳалари бўйича зарур қўлланмалар, шарҳлар, оммабоп юридик адабиётлар яратилган. МДҲ давлатларида биринчи бўлиб қабул қилинган Асосий қонунимизда фуқаролар Конституция ва қонунларга риоя этишга, бошқа кишиларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари, шаъни ва қадр-қимматини ҳурмат қилишга мажбурлиги белгилаб қўйилди. Демак, фуқароларнинг қонунларни яхши билиши, уларга риоя этиши ҳам конституциявий даражада ўрнатилди.

Шунингдек, бугунги кунда маъмурий судларга давлат органлари мансабдор шахсларининг хатти-ҳаракати ва  қарорлари устидан кўплаб ариза ва шикоятлар келиб тушмоқда. Мазкур ариза ва шикоятларни кўриб чиқиш жараёнида ҳақиқатда давлат органлари мансабдор шахсларининг хатти-ҳаракати ёки ҳаракатсизлиги натижасида оддий, ҳуқуқий саводхонлиги бўлмаган фуқаролар, шунингдек юридик шахслар бир қанча муаммоларга дуч келаётганлигини, бунинг натижасида уларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини бузилишига олиб келмоқда.

Бугунги олиб бораётган давра суҳбатимиздан мақсад шуки, биз қонун ҳимоячилари, шунингдек, сиз давлат органлари мансабдор шахслари биргалашиб, халқимизга, фуқароларга яқиндан ёрдам беришимиз, уларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини бузилишига йўл қўймаслигимиз керак. Шундагина халқимиздан биздан рози бўлади. Халқ биздан рози бўлди дегани демакки давлатдан рози бўлди дегани. 

Давлат кадастрлари палатаси Бухоро вилоят бошқармасида Бухоро вилоят маъмурий судининг судьялари ва Бухоро туманлараро маъмурий судининг раиси иштирокида давра суҳбати ўтказилди

Йиғилишда раислик қилувчи Давлат кадастрлари палатаси Бухоро вилоят бошқармаси бошлиғи Э.Зайниддиновдавра суҳбатини очиб, иштирокчиларга ташриф буюрган вилоят маъмурий судининг судьяларини ва Бухоро туманлараро маъмурий судининг раисини таништирди, ҳамда кун тартибидаги дастлабки масала юзасидан Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси Г.Муллабаевага маъруза учун сўз берди.

Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси Г.Муллабаева қуйидагича маъруза қилди:

Маъмурий ишларнинг тафтиш тартибида қайта кўрилиши суд ҳужжатларининг қонунийлиги ва асослилигини, судлар томонидан моддий ҳуқуқ нормалари тўғри қўлланилишини ва процессуал қонун талабларига риоя этилишини таъминловчи ҳуқуқий институтнинг муҳим қисми ҳисобланади.

МСИЮтК 250-моддасининг мазмунига кўра, Қорақалпоғистон Республикаси маъмурий суди, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маъмурий судлари, Ўзбекистон Республикаси Ҳарбий суди томонидан туманлараро маъмурий судларнинг, ҳудудий ҳарбий судларнинг қонуний кучга кирган, апелляция ёки кассация тартибида кўрилган ишлар бўйича ҳал қилув қарори, ажрими, қарори,

шунингдек апелляция ёки кассация инстанциялари судларининг қарори, ажрими устидан берилган шикоятлар (протестлар)ни тафтиш тартибида кўриб чиқади.

Ўзбекистон Республикаси Олий судининг Маъмурий ишлар бўйича судлов ҳайъати томонидан тафтиш тартибида:

вилоят ва унга тенглаштирилган судлар томонидан тафтиш тартибида кўрилган ишлар бўйича суд ҳужжатлари;

вилоят ва унга тенглаштирилган судлар тафтиш инстанцияси (судьяси)нинг суд ҳужжатлари;

вилоят ва унга тенглаштирилган судлар томонидан биринчи инстанция бўйича қабул қилинган ва апелляция ёки кассация тартибида кўрилган суд ҳужжатлари устидан берилган шикоятлар (протестлар);

Ўзбекистон Республикаси Олий суди томонидан биринчи инстанция бўйича қабул қилинган ва апелляция ёки кассация тартибида кўрилган суд ҳужжатлари устидан берилган шикоятлар (протестлар) кўриб чиқилади.

Ўзбекистон Республикаси Олий суди Маъмурий ишлар бўйича судлов ҳайъатининг тафтиш тартибида кўрилган ишлар бўйича қабул қилинган суд ҳужжати устидан Ўзбекистон Республикаси Олий судининг раиси ёки Бош прокурорининг протести Ўзбекистон Республикаси Олий судининг Раёсатида кўриб чиқилади.

МСИЮтКнинг 251-моддасига кўра, туманлараро маъмурий судларнинг, ҳудудий ҳарбий судларнинг қонуний кучга кирган, апелляция ёки кассация тартибида кўрилган ишлар бўйича ҳал қилув қарори, ажрими, қарори, шунингдек, апелляция ёки кассация инстанцияси судининг қарори, ажрими устидан берилган тафтиш тартибидаги шикоят (протест) вилоят ёки унга тенглаштирилган суднинг номига йўлланади, лекин суд ҳужжатини қабул қилган судга берилади.

Ўзбекистон Республикаси Олий судининг Маъмурий ишлар бўйича судлов ҳайъатининг тафтиш тартибида кўрилган ишлар бўйича қабул қилинган суд ҳужжати устидан протест келтириш тўғрисидаги ариза тегишинча Ўзбекистон Республикаси Олий суди ёки Бош прокуратурасига берилади.

Қонунга мувофиқ, тафтиш тартибидаги шикоят (протест) биринчи инстанция судининг ҳал қилув қарори, ажрими, қарори қонуний кучга кирган кундан эътиборан бир йил ичида берилиши мумкин.

Ўзбекистон Республикаси Олий судининг Маъмурий ишлар бўйича судлов ҳайъатига тафтиш тартибида шикоят (протест) бериш муддати вилоят ва унга тенглаштирилган судлар томонидан тафтиш тартибида қарор қабул қилингунига қадар ўтган тақдирда, шикоят (протест) ушбу судлар томонидан ишни тафтиш тартибида кўриш натижалари бўйича қарор қабул қилинган кундан эътиборан уч ой ичида берилиши мумкин (МСИЮтК 252-моддасининг учинчи қисми).

Қонунда белгиланган муддат ўтгандан кейин берилган шикоятга (протестга) ўтказиб юборилган муддатни тиклаш ҳақидаги илтимоснома илова қилиниши лозим.

Илтимосномада шикоят (протест) бераётган шахс томонидан муддатни ўтказиб юборганлик сабаблари кўрсатилиши лозим.

Илтимоснома шикоятда (протестда) ёки алоҳида аризада баён қилиниши ҳамда шикоят (протест) билан бирга тақдим қилиниши керак.

Маърузачи Г.Муллабаева йиғилганлар томонидан берилган саволларга атрофлича жавоб берди.

Раислик қилувчи Э.Зайниддиновкун тартибидаги навбатдаги масала бўйича Бухоро вилоят маъмурий судининг судьясиО.Ражабовга сўз берди.

Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси О.Ражабов қуйидагича маъруза қилди.

2024 йил 5 август куни “Ўзбошимчалик билан эгаллаб олинган ер участкаларига ҳамда уларда қурилган бинолар ва иншоотларга бўлган ҳуқуқларни эътироф этиш тўғрисида”ги қонун қабул қилинди. Ушбу Қонун расмий эълон қилинган кундан эътиборан уч ой ўтгач кучга кириши ва 2028 йил 1 январга қадар амал қилиши белгилаб қўйилди. Ушбу Қонун:

1) Ўзбекистон Республикаси фуқаролари ва Ўзбекистон Республикаси ҳудудида доимий яшаб турган фуқаролиги бўлмаган шахслар (бундан буён матнда фуқаролар деб юритилади) томонидан 2018 йил 1 майга қадар якка тартибда уй-жой қуриш орқали ўзбошимчалик билан эгаллаб олинган ер участкасига ҳамда унда қурилган бинолар ва иншоотларга;

2) фуқаролар, якка тартибдаги тадбиркорлар ва резидент бўлган юридик шахслар қонунчилик ҳужжатларига мувофиқ ажратилган ер участкасига бўлган ҳуқуқни тасдиқловчи ҳужжатларда кўрсатилган ер участкаси майдонидан 2018 йил 1 майга қадар ортиқча эгаллаган ер участкасига ҳамда унда қурилган бинолар ва иншоотларга;

3) ўзбошимчалик билан қурилган якка тартибдаги уй-жойларга бўлган мулк ҳуқуқини Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарорига асосан ташкил этилган Кўчмас мулкка нисбатан ҳуқуқни эътироф этиш ишларини ташкил этиш бўйича туман (шаҳар) комиссиялари (бундан буён матнда Кўчмас мулкка нисбатан ҳуқуқни эътироф этиш ишларини ташкил этиш бўйича туман (шаҳар) комиссиялари деб юритилади) томонидан эътироф этиш мумкин деб топилганлиги ҳолларига ёки уни эътироф этиш рад этилганлиги ёхуд аризаларнинг кўриб чиқилиши бир марталик умумдавлат акциясининг муддати ўтганлиги сабабли якунига етмаганлиги ҳолларига;

4) 2021 йил 8 июнга қадар туман (шаҳар) ҳокимининг қарорига кўра қонунчилик ҳужжатларига мувофиқ фуқароларга, якка тартибдаги тадбиркорларга ёки резидент бўлган юридик шахсларга ажратилган, тасдиқлаш масаласи Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимлари ҳамда Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгеси ёки тегишли халқ депутатлари Кенгаши томонидан кўриб чиқилмаган ер участкасига;

5) фуқароларнинг боғдорчилик ва узумчилик ширкатлари ҳудудидаги турар жойларига ҳамда улар эгаллаган ер участкасига;

6) 2020 йил 9 мартга қадар кичик саноат зоналари ҳудудига жойлаштирилган тадбиркорлик субъектларининг яшаш учун мўлжалланмаган бинолари ва иншоотлари ёки уларнинг қисмлари жойлашган ер участкасига;

7) хусусийлаштирилган бинолар ва иншоотлар эгаллаган ер участкасига;

8) фуқароларнинг, якка тартибдаги тадбиркорларнинг ва резидент бўлган юридик шахсларнинг қонунчиликка мувофиқ мулк (эгалик қилиш) ҳуқуқи эътироф этилган бинолари ва иншоотлари эгаллаган ер участкасига нисбатан ҳуқуқларни эътироф этиш асослари ва тартибини белгилайди.

Ушбу Қонун 1-моддасининг иккинчи қисмида назарда тутилган ер участкаларига нисбатан ушбу Қонунда назарда тутилган асосларда ва тартибда фақат ижара ҳуқуқи, ушбу ер участкаларида қурилган бинолар ва иншоотларга бўлган мулк ҳуқуқи эътироф этилади. Бунда ижара муддати якка тартибдаги уй-жойлар эгаллаган ер участкалари учун тўқсон тўққиз йил, бошқа ер участкалари учун қирқ тўққиз йил этиб белгиланади.

Қорақалпоғистон Республикаси қонунчилик ва ижро органлари Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгеси;

Ер участкасига бўлган ижара ҳуқуқи ҳамда унда қурилган бинолар ва иншоотларга бўлган мулк ҳуқуқи Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи

Кенгесининг, халқ депутатлари вилоятлар ва Тошкент шаҳар Кенгашларининг қарорлари билан эътироф этилади.

Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгесининг, халқ депутатлари вилоятлар ва Тошкент шаҳар Кенгашларининг қароридан норози бўлган шахслар ушбу қарор устидан судга қонунчиликда белгиланган тартибда ва муддатларда шикоят қилиши, прокуратура ва адлия органлари эса қарорни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисида судга ариза (шикоят) бериши мумкин.

Фуқаролар томонидан 2018 йил 1 майга қадар якка тартибда уй-жой қуриш орқали ўзбошимчалик билан эгаллаб олинган ер участкасига бўлган ижара ҳуқуқини ҳамда унда қурилган бинолар ва иншоотларга бўлган мулк ҳуқуқини эътироф этиш учун қуйидаги шартларнинг барчасига риоя этилганлиги асос бўлади, агар:

мазкур ер участкаси бошқа жисмоний ва юридик шахсларга ажратилмаган ёки электрон онлайн-аукционга қўйилмаган бўлса;

мазкур ер участкасидан фойдаланиш юзасидан жисмоний ва (ёки) юридик шахслар ўртасида низо мавжуд бўлмаса;

мазкур ер участкаси учун ер солиғи бўйича, унда қурилган бинолар ва иншоотлар учун эса мол-мулк солиғи бўйича қарздорлик мавжуд бўлмаса.

Ўзбошимчалик билан эгаллаб олинган ер участкаларига ҳамда уларда қурилган бинолар ва иншоотларга тааллуқли маълумотларни ва ҳужжатларни келишиш Кадастр агентлигининг автоматлаштирилган ахборот тизими орқали амалга оширилади.

Кадастр агентлиги автоматлаштирилган ахборот тизимининг операторидир.

Ўзбошимчалик билан эгаллаб олинган ер участкаларига ҳамда уларда қурилган бинолар ва иншоотларга тааллуқли маълумотлар ҳамда ҳужжатлар автоматлаштирилган ахборот тизимига Кадастр агентлигининг Давлат кадастрлари палатаси ҳамда бошқа ваколатли ташкилотлар томонидан киритилади.

Ушбу маълумотлар ва ҳужжатлар ваколатли ташкилот раҳбарининг ёки унинг ўринбосарининг электрон рақамли имзоси билан тасдиқланади.

Маълумотларнинг ва ҳужжатларнинг автоматлаштирилган ахборот тизимига киритилиши устидан назорат прокуратура ва адлия органлари томонидан амалга оширилади.

Ваколатли ташкилотлар тегишли маълумотларни ва ҳужжатларни ўз ахборот тизимларини автоматлаштирилган ахборот тизимига интеграция қилган ҳолда тақдим этиши мумкин.

Маърузачи О.Ражабов йиғилганлар томонидан берилган саволларга атрофлича жавоб берди.

Раислик қилувчи Э.Зайниддинов кун тартибидаги навбатдаги масала бўйича Бухоро туманлараро маъмурий судининг раиси А.Бобомуродовга сўз берди.

Бухоро туманлараро маъмурий судининг раиси А.Бобомуродов қуйидагича маъруза қилди.

Мамлакатимизда ижтимоий ҳаётнинг турли соҳаларида олиб борилаётган ислоҳотлардан кўзланган асосий мақсад – адолатли фуқаролик жамиятини шакллантириш ва ҳуқуқий демократик давлатни ривожлантиришдир. Аҳолининг сиёсий-ҳуқуқий маданиятини шакллантириш мамлакатимизда амалга оширилаётган демократик ўзгаришлар ва ислоҳотлар самарадорлигининг муҳим шарти саналади.

Шу боис аҳолининг ўз конституциявий ҳуқуқ ва бурчларни тўлиқ  англаб етиш, ён атрофда содир бўлаётган воқеаларга дахлдорлик ҳиссини оширишга қаратилган ишлар амалга оширилмоқда.

Аҳолининг сиёсий, ҳуқуқий онги, маданияти, билими даражасини оширишни эса ҳуқуқий саводхонликни таъминламасдан, уни амалиётда тўғри, тизимли йўлга қўймасдан эришиб бўлмаслиги таъкидланди. Мазкур йўналишда мамлакатимизда

зарур ҳуқуқий база тўлиқ шакллантирилган. Хусусан, Конституция, қонунлар, хуқуқ соҳалари бўйича зарур қўлланмалар, шарҳлар, оммабоп юридик адабиётлар яратилган. МДҲ давлатларида биринчи бўлиб қабул қилинган Асосий қонунимизда фуқаролар Конституция ва қонунларга риоя этишга, бошқа кишиларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари, шаъни ва қадр-қимматини ҳурмат қилишга мажбурлиги белгилаб қўйилди. Демак, фуқароларнинг қонунларни яхши билиши, уларга риоя этиши ҳам конституциявий даражада ўрнатилди.

Шунингдек, бугунги кунда маъмурий судларга давлат органлари мансабдор шахсларининг хатти-ҳаракати ва  қарорлари устидан кўплаб ариза ва шикоятлар келиб тушмоқда. Мазкур ариза ва шикоятларни кўриб чиқиш жараёнида ҳақиқатда давлат органлари мансабдор шахсларининг хатти-ҳаракати ёки ҳаракатсизлиги натижасида оддий, ҳуқуқий саводхонлиги бўлмаган фуқаролар, шунингдек юридик шахслар бир қанча муаммоларга дуч келаётганлигини, бунинг натижасида уларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини бузилишига олиб келмоқда.

Бугунги олиб бораётган давра суҳбатимиздан мақсад шуки, биз қонун ҳимоячилари, шунингдек, сиз давлат органлари мансабдор шахслари биргалашиб, халқимизга, фуқароларга яқиндан ёрдам беришимиз, уларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини бузилишига йўл қўймаслигимиз керак. Шундагина халқимиздан биздан рози бўлади. Халқ биздан рози бўлди дегани демакки давлатдан рози бўлди дегани. 

Йиғилишда раислик қилувчи йиғилиш қатнашчиларига қўшимча саволлар бор ёки йўқлигини сўради.

Саволлар бўлмади.

Раислик қилувчи йиғилиш сўнгида барча йиғилиш иштирокчиларига миннатдорчилик билдириб, йиғилишни ёпиқ деб эълон қилди.

Маъмурий судларга кимлар мурожаат қилади ва бу суд қандай ишларни кўради?

Ҳар қандай манфаатдор шахс ўзининг бузилган ёки низолашилаётган ҳуқуқларини ёхуд қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилиш учун маъмурий судга (судга) мурожаат қилишга ҳақли. Қонунчиликда назарда тутилган ҳолларда, судга прокурор, давлат органлари ва бошқа шахслар ҳам мурожаат қилишга ҳақли.

Маъмурий судга мурожаат қилиш:

фуқаролар ва юридик шахсларнинг бузилган ёки низолашилаётган ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш тўғрисидаги маъмурий ишлар бўйича — ариза (шикоят) ва илтимоснома шаклида;

апелляция ёки кассация, тегишли тафтиш инстанциялари судларига мурожаат этилганда шикоят (протест) шаклида амалга оширилади.

Маъмурий судга фуқаролар ва юридик шахсларнинг бузилган ёки низолашилаётган ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш тўғрисидаги, маъмурий ва бошқа оммавий ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган ишлар тааллуқлидир. Ўзаро боғлиқ бўлиб, баъзилари маъмурий судга, бошқалари эса иқтисодий судга ёки фуқаролик ишлари бўйича судга тааллуқли бўлган бир нечта талабни бирлаштиришга йўл қўйилмайди.

Маъмурий суд томонидан ҳал этиладиган ишлар қуйидагилардан иборат:

1) идоравий норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар юзасидан низолашиш тўғрисидаги;

2) маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг, давлат бошқаруви органларининг, маъмурий-ҳуқуқий фаолиятни амалга оширишга ваколатли бўлган бошқа органларнинг (бундан буён матнда маъмурий органлар деб юритилади), фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органларининг ва улар мансабдор шахсларининг қонунчиликка мос келмайдиган ҳамда фуқаролар ёки юридик шахсларнинг ҳуқуқларини ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини бузадиган қарорлари, ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) юзасидан низолашиш тўғрисидаги;

3) сайлов комиссияларининг хатти-ҳаракатлари (қарорлари) юзасидан низолашиш тўғрисидаги;

4) нотариал ҳаракатни амалга ошириш, фуқаролик ҳолати далолатномаларини ёзишни рўйхатга олиш рад этилганлиги ёки нотариуснинг ёхуд фуқаролик ҳолати далолатномаларини ёзиш органи мансабдор шахсининг ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) юзасидан низолашиш тўғрисидаги;

5) давлат рўйхатидан ўтказишни рад этиш ёхуд белгиланган муддатда давлат рўйхатидан ўтказишдан бўйин товлаш устидан шикоят қилиш тўғрисидаги;

6) ушбу Кодекснинг 271-моддасида кўрсатилган инвестиция низолари бўйича;

7) ушбу Кодекснинг 272-моддасида кўрсатилган рақобат тўғрисидаги;

8) маъмурий ва бошқа оммавий ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган талаблар бўйича ундириш сўзсиз тартибда амалга ошириладиган ижро ҳужжати ёки бошқа ҳужжат устидан шикоят қилиш тўғрисидаги ишларни ҳал қилади.

Аризачи ариза (шикоят) билан бир қаторда ушбу талабларга сабабий боғланишда бўлган зарарларнинг ўрнини қоплаш тўғрисидаги талабни ҳам тақдим этишга ҳақли. Талаблардан алоҳида тарзда билдирилган зарарларнинг ўрнини қоплаш тўғрисидаги талаб тааллуқлилигига кўра фуқаролик ишлари бўйича судда ёки иқтисодий судда кўриб чиқилиши лозим.

Инвестициявий низолар жумласига инвесторлар билан маъмурий органлар, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ўртасидаги улар мансабдор шахсларининг инвестиция шартномаси шартларига риоя қилиниши билан боғлиқ қарорларига, ҳаракатларига (ҳаракатсизлигига) доир ишлар киради.

Рақобат тўғрисидаги ишлар бўлиб юридик шахслар, шу жумладан чет эллик юридик шахслар, хўжалик бошқаруви органлари, якка тартибдаги тадбиркорлар ва монополияга қарши орган ўртасида товар ҳамда молия бозорларида рақобат соҳасидаги муносабатлардан келиб чиқадиган, маъмурий суд судловига тегишли низолар ҳисобланади.

Талаб судга тааллуқлилик қоидалари бузилган ҳолда маъмурий судга тақдим этилган бўлса, ариза (шикоят) тааллуқлилигига кўра фуқаролик ишлари бўйича судга ёки иқтисодий судга кўриб чиқиш учун ўтказилади. Агар ариза (шикоят) судга тааллуқлилик қоидаларини бузган ҳолда иш юритишга қабул қилинганлиги ишни кўриб чиқиш чоғида аниқланса, маъмурий суд иш материалларини судга тааллуқлилигига кўра фуқаролик ишлари бўйича судга ёки иқтисодий судга кўриб чиқиш учун ўтказиш ва маъмурий суд ишини юритишни тугатиш тўғрисида ажрим чиқаради.

Судга тааллуқли ишлар туманлараро маъмурий судлар томонидан кўрилади, бундан Қорақалпоғистон Республикаси маъмурий суди, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маъмурий судлари, шунингдек Ўзбекистон Республикаси Олий суди судловига тегишли ишлар мустаснодир.

Инвестиция низолари бўйича йирик инвесторнинг, рақобат тўғрисидаги ишлар бўйича томонларнинг хоҳишига кўра ушбу тоифадаги ишлар бевосита Ўзбекистон Республикаси Олий суди томонидан, қолган инвестициявий низолар инвесторнинг хоҳишига кўра, Қорақалпоғистон Республикаси маъмурий суди, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маъмурий судлари томонидан биринчи инстанция суди сифатида кўриб чиқилади.

Қорақалпоғистон Республикаси маъмурий суди, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маъмурий судлари биринчи инстанция суди сифатида давлат сирлари билан боғлиқ ишларни кўради.

Йирик инвестор бўлмаган инвесторнинг инвестиция фаолияти билан боғлиқ даъво аризалари (шикоятлари) жавобгар жойлашган ердаги туманлараро маъмурий судга ёки Қорақалпоғистон Республикаси маъмурий судига, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маъмурий судларига тақдим этилиши мумкин.

Йирик инвесторнинг инвестиция фаолияти билан боғлиқ даъво аризалари (шикоятлари), шунингдек товар ва молия бозорларидаги рақобат соҳасидаги муносабатлардан келиб чиқадиган даъво аризалари туманлараро маъмурий судга ёки Ўзбекистон Республикаси Олий судига тақдим этилиши мумкин.

Д.Чориев
Вилоят маъмурий суди судьяси
Ю.Абдуғаффорова
Вилоят маъмурий суди архив мудири

                                                                     

Ёшлар билан учрашувлар давом этмоқда

Бухоро вилоят маъмурий суди судья ва ходимларининг ёшлар билан навбатдаги учрашуви Бухоро шаҳридаги “Янгибод” маҳалласида бўлиб ўтди.
Учрашувда Ўзбекистон Республикасининг янги таҳрирдаги Конституциясининг мазмун-моҳияти, суд-ҳуқуқ соҳасидаги ислоҳотлар ва бошқа масалалар ҳақида ёшларга тушунтиришлар берилди.
Ушбу учрашувда маҳалла ёшларининг ҳуқуқ соҳасидаги муаммолари, таклифлари билан ўртоқлашилди ва уларнинг суд-ҳуқуқ соҳасига оид қизиқтирган саволларига судья ва ходимлар томонидан тегишли жавоблар берилди.

Б.Садуллаев.
Вилоят маъмурий суди судьяси.
Д.Абдуллаев
судья катта ёрдамчиси

“SAHRQ” МЧЖ раҳбари А.Мухамедовнинг “YouTube” ижтимоий тармоғидаги блогер Шухрат Мусаевнинг “ELPARVAR” каналида эфирга берилган “Бухорода янги 5 этажли дом бузилади” номли видеомурожаати юзасидан Бухоро вилоят маъмурий судининг расмий муносабати

Аризачи Атоев Акобир Джалолитдинович судга мурожаат қилиб, жавобгар Когон шаҳар ҳокимининг 2021 йил 27 июлдаги 26-2-208-Q/21-сонли қарорини ҳақиқий эмас деб топишни сўраган.

Бухоро туманлараро маъмурий судининг 2021 йил 16 декабрдаги ҳал қилув қарори билан аризачининг аризасини қаноатлантириш рад  этилган.

Бухоро вилоят маъмурий суди апелляция инстанциясининг  2022 йил 17 февралдаги қарори билан Бухоро туманлараро маъмурий судининг 2021 йил 16 декабрдаги ҳал қилув қарори ўзгаришсиз, аризачи А.Атоевнинг апелляция шикояти қаноатлантирилмасдан қолдирилган.

Ўзбекистон Республикаси Олий суди маъмурий ишлар бўйича судлов ҳайъатининг 2023 йил 18 январдаги қарори билан Бухоро туманлараро маъмурий судининг 2021 йил 16 декабрдаги ҳал қилув қарори ва Бухоро вилоят маъмурий суди апелляция инстанциясининг 2022 йил 17 февралдаги қарори ўзгаришсиз, аризачи А.Атоевнинг кассация шикояти қаноатлантирилмасдан қолдирилган.

Тарафларга юқоридаги суд қарорларига нисбатан шикоят бериш тартиблари тушунтирилган.

Ҳозирда 2024 йилнинг 6 май холатига Бухоро туманлараро маъмурий судининг 2021 йил 16 декабрдаги ҳал қилув қарори, Бухоро вилоят маъмурий суди апелляция инстанциясининг 2022 йил 17 февралдаги қарори ва Ўзбекистон Республикаси Олий суди маъмурий ишлар бўйича судлов ҳайъатининг 2023 йил 18 январдаги қарорлари қонуний кучида эканлиги маълум қилинади.

Бухоро вилоят маъмурий суди матбуот хизмати

Суд ва ёшлар учрашуви

Бухоро вилоят маъмурий суди судья ва ходимларининг таълим муассасаларида таҳсил олаётган ўқувчи-ёшлар билан навбатдаги “Суд ва ёшлар” учрашуви Бухоро шаҳридаги 11-сонли умумий ўрта-таълим мактабида бўлиб ўтди.

Вилоят маъмурий суди судьялари ва ходимлари иштирокида бўлиб ўтган мазкур учрашувда суд идораларининг асосий вазифалари, суд-ҳуқуқ соҳасидаги ислоҳотлар, Ўзбекистон Республикасининг янги таҳрирдаги Конституциясининг мазмун-моҳияти ҳақида фикр юритилди.

Давра суҳбати тарзида давом этган ушбу учрашувда ўқувчи-ёшларнинг соҳага оид қизиқтирган саволларига судья ва ходимлар томонидан тегишли жавоблар берилди.
Якунда суд-ҳуқуқ соҳасига қизиқувчи ўқувчи-ёшларга мазкур касбни эгаллаш учун юридик фанларни ўзлаштириш, ўз устида доимий ишлаш, илмий, юридик ва соҳага оид бадиий адабиётларни кўпроқ ўқиш бўйича тавсия ва маслаҳатлар берилди.
Бундай учрашувлар яна давом эттирилади.


Б.Садуллаев вилоят маъмурий суди судьяси

Д.Абдуллаев судья катта ёрдамчиси

“Talisangobod” фермер хўжалиги раҳбари И.Пировнинг “YouTube” ижтимоий тармоғидаги“OTABEK DJURAYEV” каналида эфирга берилган “Бухоро вилоят ҳокими ва прокурори собиқ ҳокимни жиноятини яшириб келди энди мен бу жиноятларни фош қиламан” номли видеомурожаати юзасидан Бухоро вилоят маъмурий судининг расмий муносабати

Аризачи Шофиркон туман прокурори (“Talisangobod” фермер хўжалиги манфаатида) судга мурожаат қилиб, жавобгар Шофиркон туман ҳокимининг 2019 йил 29 январь кунидаги 722-сонли қарорини ҳақиқий эмас деб топишни сўраган.

Бухоро туманлараро маъмурий судининг 2022 йил 23 сентябрь кунидаги ҳал қилув қарори билан ариза қаноатлантирилиб, жавобгар Шофиркон туман ҳокимининг 2019 йил 29 январь кунидаги 722-сонли қарори ҳақиқий эмас деб топилган (судья М.Мансуров).

Бухоро вилоят маъмурий суди апелляция инстанциясининг 2023 йил 4 апрелдаги қарори билан Бухоро туманлараро маъмурий судининг
2022 йил 23 сентябрь кунидаги аризачи Шофиркон туман прокурорининг (“Talisangobod” фермер хўжалиги манфаатида) аризасига асосан қабул қилинган ҳал қилув қарори бекор қилиниб, маъмурий иш бошқа таркибда янгидан кўриш учун Бухоро туманлараро маъмурий судига юборилган (маърузачи судья Б.Садуллаев).

Бухоро туманлараро маъмурий судининг 2023 йил  24 майдаги ҳал қилув қарори билан ариза қаноатлантирилиб, жавобгар Шофиркон туман ҳокимининг 2019 йил 29 январдаги 722-сонли қарори ҳақиқий эмас деб топилган (судья У.Кадиров).

Бухоро вилоят маъмурий суди апелляция инстанциясининг 2023 йил 26 июлдаги қарори билан Бухоро туманлараро маъмурий судининг 
2023 йил  24 май куни қабул қилинган ҳал қилув қарори бекор қилиниб, аризачи Шофиркон туман прокурорининг Шофиркон туман ҳокимининг 2019 йил 29 январдаги 722-сонли  қарорини ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги аризасини қаноатлантиришни рад этиш ҳақида янги қарор қабул қилинга н (маърузачи судья Г.Муллабаева).

Бухоро вилоят маъмурий суди апелляция инстанциясининг 2023 йил 26 сентябрдаги ажрими билан аризачи И.Пировнинг Бухоро вилоят маъмурий суди апелляция инстанцияси судининг 2023 йил 26 июлдаги қарорини янги очилган ҳолатлар бўйича қайта кўриб, қарорни бекор қилиш тўғрисидаги аризасини қаноатлантириш рад этилган (маърузачи судья Ж.Ҳусенов).

Бундан ташқари, аризачи Шофиркон туман фермер деҳқон ҳўжаликлари ва томорқа ер эгалари кенгаши (“Talisangobod” фермер хўжалиги манфаатида) судга мурожаат қилиб, жавобгар Шофиркон туман ҳокимининг 2019 йил 28 январдаги “Тумандаги “Talisangobod” фермер ҳўжалигига ажратилган ер майдонини бир қисмини туман ҳокими заҳира ер ҳисобига қайтариш тўғрисида” ги 301-сонли қарорини ҳақиқий эмас деб топишни сўраган.

Бухоро туманлараро маъмурий судининг 2024 йил 28 февраль кунидаги ҳал қилув қарори билан аризачининг аризасини қаноатлантириш рад этилган (судья Б.Самиев).

Бухоро вилоят маъмурий суди апелляция инстанциясининг 2024 йил 17 апрелдаги қарори билан Бухоро туманлараро маъмурий судининг
2024 йил 28 февраль кунидаги ҳал қилув қарори ўзгаришсиз қолдирилган (маърузачи судья Ж.Ҳусенов).

Тарафларга юқоридаги суд қарорлари ва ажримига нисбатан шикоят бериш тартиби тушунтирилган.

Ҳозирда 2024 йилнинг 29 апрель холатига Бухоро вилоят маъмурий суди апелляция инстанциясининг 2023 йил 26 июлдаги қарори, Бухоро туманлараро маъмурий судининг 2024 йил 28 февраль кунидаги ҳал қилув қарори ва Бухоро вилоят маъмурий суди апелляция инстанциясининг
2024 йил 17 апрелдаги қарори қонуний кучида эканлиги маълум қилинади.

Бухоро вилоят маъмурий судининг матбуот хизмати

Бухоро вилоят ва Бухоро туманлараро маъмурий суди томонидан 2024 йил 1-чораги мобайнида давлат органлари ва ташкилотлари, уларнинг мансабдор шахсларининг ноқонуний чиқарилганлиги учун бекор қилинган қарорлари тўғрисида маълумот

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2023 йил 27 ноябрдаги “Коррупцияга қарши курашиш тизимини янада такомиллаштириш ҳамда давлат органлари ва ташкилотлари фаолияти устидан жамоатчилик назорати тизими самарадорлигини ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармони билан Коррупцияга қарши курашиш бўйича 2023-2024 йилларга мўлжалланган давлат дастури тасдиқланган бўлиб, унга кўра маъмурий тартиб-таомиллар соҳасида коррупциянинг олдини олиш борасида суд органлари зиммасига муҳим вазифа юклатилган.
Хусусан, судлар томонидан давлат органлари ва ташкилотларнинг, уларнинг мансабдор шахсларининг бекор қилинган ноқонуний қарорлари тўғрисидаги маълумотларни жамоатчилик учун очиқлигини таъминлашга оид чора-тадбирлар ташкил қилиш, судлар томонидан давлат органлари ва ташкилотларининг мансабдор шахсларининг ноқонуний чиқарилганлиги учун бекор қилинган қарорлари тўғрисидаги маълумотларни судларнинг расмий веб сайтларида ва Telegram–каналларида эълон қилиб бориш белгиланган.
Бухоро туманлараро маъмурий суди томонидан 2024 йил 1-чораги мобайнида давлат органлари ва ташкилотлари, уларнинг мансабдор шахсларининг чиқарилган қарорларини ҳақиқий эмас деб топиш ҳақида жами 122 та маъмурий ишлар кўрилган бўлиб, ушбу ишлардан 18 таси Солиқ органлари, 14 таси Бюджетдан ташқари пенсия жамғармаси, 7 таси туман (шаҳар) ҳокимликлари, 1 таси Мажбурий ижро бюролари ва 1 таси Монополигяа қарши курашиш қўмитаси мансабдор шахсларининг қарорлари ҳақиқий эмас деб топлган.
Шунингдек, 2024 йилнинг 1-чораги давомида вилоят судининг апелляция, кассация ва тафтиш инстанциялари томонидан Солиқ органлари мансабдор шахсларининг 3 та қарорлари, туман (шаҳар) ҳокимларининг 1 та, Мажбурий ижро бюроси органлари мансабдор шахсларининг 2 та қарорлари ноқонунийлиги боис ҳақиқий эмас деб топилганлиги маълум қилинади.
Мазкур тоифадаги маъмурий ишларнинг 2 таси видеоконференцалоқа режими орқали очиқ суд мажлисида мазмунан кўрилган.
Суд мажлисларида аниқланган ва мансабдор шахслар (жавобгар) томонидан йўл қўйилган хато ва камчиликларни бартараф этиш ҳамда келгусида бундай ҳолатларга йўл қўйишнинг олдини олиш мақсадида мазкур тоифадаги кўриб тамомланган ишлар юзасидан жами 12 та хусусий ажримлар чиқарилиб, тегишли давлат органларига муҳокама қилиш учун юборилган.

СУД ИШЛАРИГА ДОИР МУРОЖААТЛАРНИ ҲАЛ ЭТИШДА ФУҚАРОЛАР МАНФААТЛАРИ БИРЛАМЧИ

Бухоро вилоят маъмурий суди томонидан 2024 йилнинг
1-чорагида мурожаатларга ўз вақтида ҳамда асослантирилган жавоб берилишини назорат қилиб бориш, узоқ муддат кўрилаётган, фуқаролар ва юридик шахслар вакилларининг кўп эътирозлари, веб-порталлар орқали келиб тушган мурожаатларни тўлиқ таҳлили, бир масала юзасидан такрорий келиб тушган мурожаатларни сабабларини аниқлаш ва уларни зудлик билан бартараф этилишини таъминлашга эътибор қаратилди.

Келиб тушган барча мурожаатларни ҳал этишда асосий эътибор ариза ва шикоятлар фуқаролар, юридик шахслар ва тадбиркорлик субъектларининг бузилган ҳуқуқлари ва манфаатларини тиклаш, қонунийликни мустаҳкамлаш, одил судловни таъминлаш ва судлар фаолиятини янада яхшилашнинг муҳим омилларидан бири эканлигига қаратилган.

Хусусан, 2024 йилнинг 1-чорагида Бухоро вилоят ва туманлараро маъмурий судларига умумий мазмунда 58 та (вилоят маъмурий судига 21 та, туманлараро маъмурий судига 37 та) мурожаат келиб тушган бўлиб, шундан 53 та мурожаат масъул ижрочи ва ходимлар томонидан ўрганилиб белгиланган муддатда жавоб хатлари берилган, 5 та мурожаат эса тааллуқлилиги бўйича юборилган.

Ўрганиб жавоб берилган умумий мазмундаги
53 та мурожаатдан 11 таси суд ҳужжатидан, 2 таси эса суд ҳужжати ижроси юзасидан норозилигини билдирган бўлса, 40 таси бошқа мазмундаги мурожаатлар ҳисобланади.

Ушбу 53 та мурожаатнинг 17 тасига ҳуқуқий ёрдам кўрсатиш йўли билан ёзма равишда ҳуқуқий тушунтириш берилган бўлиб, қолган 36 та мурожаат қаноатлантирилган.

Бундан ташқари, 2024 йилнинг 1-чорагида вилоят маъмурий судига Ўзбекистон Республикаси Президентининг виртуал қабулхонаси ва Халқ қабулхонаси орқали жами 76 та (шундан виртуал қабулхона орқали 67 та, Халқ қабулхонаси орқали 9 та) мурожаатлар келиб тушган бўлиб, шундан 62 та мурожаатга масъул ижрочи ва ходимлар томонидан ўрганиб жавоб берилган, 14 та мурожаат эса ўрганиш жараёнида эканлиги ва жавоб бериш муддатлари мавжудлиги сабабли қолдиқда қолмоқда.

Ўрганиб жавоб берилган 62 та мурожаатдан 44 таси суд ҳужжатидан, 1 таси эса суд ҳужжати ижроси юзасидан норозилигини билдирган бўлса, 17 таси бошқа мазмундаги мурожаатлар ҳисобланади.

Ушбу 62 та мурожаатнинг 55 тасига ҳуқуқий ёрдам кўрсатиш йўли билан жавоб берилган бўлиб, 3 та мурожаат қаноатлантирилган ва 3 та мурожаат асоссиз бўлгани сабабли рад қилингани ҳақида мурожаат муаллифига жавоб хатлари юборилган.

Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратурасининг ишонч телефони орқали суд ҳужжатидан норози эканлиги ҳақидаги 2 та мурожаат келиб тушган бўлиб, ушбу мурожатларга ҳам белгиланган муддатда ҳуқуқий ёрдам кўрсатиш йўли билан жавоб хатлари юборилиши таъминланган.

Бухоро вилоят ва туманлараро маъмурий суди судьялари ва раислари томонидан шахсий, сайёр ва халқ қабулхоналари орқали жами 224 та фуқаролар, юридик шахслар ва тадбиркорлик субъектлари вакилларининг оғзаки мурожаатлари асосида қабул жараёнлари ташкил этилган бўлиб, шундан 110 таси вилоят маъмурий суди раиси ва судьялари томонидан, 114 таси туманлараро маъмурий суди раиси ва судьялари томонидан амалга оширилган. Мазкур қабулларнинг 9 таси сайёр, 19 таси халқ қабулхоналари ва 196 таси бевосита суд биносида бўлиб ўтган.

Қабул жараёнларидаги оғзаки мурожаатларнинг мазмуни таҳлил қилинганида 224 та мурожаатнинг 44 таси суд ҳужжатларидан, 2 таси суд ҳужжатлари ижроси юзасидан норози бўлган бўлса, 178 таси бошқа мазмундаги мурожаатлар ҳисобланиб, мазкур мурожаатларнинг барчасига ҳуқуқий ёрдам кўрсатиш йўли билан оғзаки равишда ҳуқуқий тушунтириш бериш орқали ҳал қилинган.

Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари билан ишлаш бўйича вилоят маъмурий суди раисининг буйруғи билан бириктирилган масъул ижрочи ва масъул ходимлар томонидан бу борада амалга оширилган ишлар ҳар чоракда умумлаштириб борилиши таъминланмоқда.

Озод Ражабов, Бухоро вилоят маъмурий суди судьяси

Дилшод Абдуллаев, Бухоро вилоят маъмурий суди судья катта ёрдамчиси

Бухоро вилояти маъмурий суди томонидан Наврўз умумхалқ байрамига бағишланган спорт мусобақалари ўтказилди

Суд ходимлари ўртасида соғлом турмуш-тарзини тарғиб қилиш мақсадида ташкил этилган спортнинг шахмат ҳамда стол тенниси турлари бўйича турнирда Бухоро вилоят ҳамда туманлараро маъмурий судининг судья ва ходимлари иштирок этдилар.

Наврўз умумхалқ байрами тадбирлари доирасида ўтказилган ушбу мусобақаларда иштирокчилар ақлий салоҳиятларини шахмат беллашувларида синовдан ўтказган бўлсалар, стол тенниси баҳсларида эпчиллик ва чаққонликларини намоён этдилар.

Беллашувлар қизиқарли ва муросасиз вазиятларга бой бўлди. Дастлаб ҳар бир спорт тури бўйича кучлилар саралаб олиниб, кейинги босқичда ўзаро беллашдилар. Мусобақаларнинг ярим финал, финал баҳсларида эса барча рақибларини мағлуб этган спортчилар куч синашиб, ғолиблик шоҳсупасига кўтарилдилар.

Мусобақанинг тантанали тақдирлаш маросимида вилоят маъмурий судининг раиси ғолибларга диплом, медаллар ва эсдалик совғаларини топширди.

Бухоро вилоят маъмурий суди судьяси Д.Чориев

Обод ва файзли маҳалла – юрт кўрки

Ўзбекистон Республикаси Олий суди раисининг 2024 йил
15 мартдаги “Умумхалқ хайрия ҳашарини ўтказиш тўғрисида”ги
59-сонли буйруғи ижросини таъминлаш мақсадида Бухоро вилоят ҳамда туманлараро маъмурий судлари томонидан 2024 йил 16 март куни “Обод ва файзли маҳалла – юрт кўрки” шиори остида хайрия ҳашари ўтказилиб,  мазкур хайрия ҳашарида судья ва суд тизими ходимлари суд биноси ҳовлисида дарахтларни оқлаш, уларга шакл бериш, суд биноси ҳудудини, ён-атрофи ва ҳовлисини, ариқлар, кўча ва йўлакларини тозалаш ва кўчатлар экиш ишлари амалга оширилди.

Мазкур ободонлаштириш жараёнида Бухоро шаҳридаги мутасадди идоралар билан ҳамкорликда махсус техникаларни жалб қилган холда тўпланган чиқиндиларни белгиланган жойларга олиб чиқилиши таъминланди.

Бухоро вилоят маъмурий суди судьяси Б.Садуллаев

Бухоро вилоят маъмурий суди томонидан жойларда ҳуқуқий тарғиботлар амалга оширилмоқда

Жорий йилнинг 23 февраль куни Бухоро вилоят маъмурий суди судьялари Д.Ш.Чориев ҳамда Б.И.Ибрагимовлар томонидан Бухоро шаҳар солиқ инспекцияси ҳамда Бухоро вилоят адлия бошқармасида, қонунчиликка қиритилаётган ўзгартиришлар ҳамда қабул қилинаётган янги қонунларнинг мазмун-моҳиятини тушунтиришга қаратилган давра суҳбати бўлиб ўтди.
50 нафардан ортиқ солиқ инспекцияси ҳамда адлия органи ходимлари иштирок этга ушбу давра суҳбатида, Ўзбекистон Республикасининг 2024 йил 19 январь кунидаги “Ўзбекистон Республикасининг Жиноят, Жиноят-Процессуал Кодексларига ҳамда Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий Жавобгарлик Тўғрисидаги Кодексига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш ҳақида”ги,
2024 йил 1 февраль кунидаги “Педагогнинг мақоми тўғрисида”ги, 2024 йил
2 февраль кунидаги “Тупроқни муҳофаза қилиш ва унинг унумдорлигини ошириш тўғрисида”ги қонунлари мазмун-моҳияти муҳокама қилинди. Давра суҳбати савол-жавобларга бой тарзда ўтиб, йиғилиш қатнашчилари ўзларини қизиқтирган саволларга атрофлича жавоблар олишди.

Шунингдек, бу каби тадбирлар давом эттирилмоқда. Жумладан, Бухоро вилоят маъмурий судининг судьялари Д.Ш.Чориев, Б.И.Ибрагимов, О.Ражабов ҳамда Бухоро туманлараро маъмурий судининг судьяси Б.Т.Самиевлар шу куннинг ўзида Ромитан туман иқтисодиёт ва молия бўлими ҳамда Пешку туман мактабгача ва мактаб таълими бўлимида бўлиб, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2024 йил 9 январдаги “Тадбиркорлик соҳасидаги мажбурий талабларни қисқартириш ҳамда лицензиялаш ва рухсат бериш тартиб-таомилларини соддалаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармони,  Ўзбекистон Республикасининг 2023 йил 12 декабь кунидаги “2024 йил учун Ўзбекистон Республикасининг Давлат бюджети тўғрисида”ги ва “Суд қарорларининг қонунийлиги ва асослилигини текшириш тартиби такомиллаштирилиши муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги Кодексига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш ҳақида”ги қонуни, Ўзбекистон Республикасининг
2023 йил 27 декабрь кунидаги “Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартиришлар ва қўшимча киритиш тўғрисида”ги ва Ўзбекистон Республикасининг 2024 йил 12 январь кунидаги “Ўзбекистон Республикасининг Конституциявий суди тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Конституциявий Қонунига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш ҳақидаги қонуни мазмун-моҳияти бўйича тарғибот ишларини амалга оширди.

ДАСТЛАБКИ ҲИМОЯ ЧОРАЛАРИ-У ҚАНДАЙ ҲОЛЛАРДАҚЎЛЛАНИЛАДИ!?

Маъмурий суд ишларини юритишда дастлабки ҳимоя чораларини қўллаш асослари Ўзбекистон Республикаси Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодекси билан тартибга солинади. Унга кўра, маъмурий иш бўйича ҳал қилув қарори қабул қилингунига қадар аризачининг ёки манфаатида ариза берилган шахснинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатлари бузилишининг аниқ хавфи мавжуд бўлса, шунингдек, аризачининг ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларини бундай чоралар кўрмай туриб, ҳимоя қилиш мумкин бўлмаса ёки қийин бўлса ишда иштирок этувчи шахснинг аризасига кўра суд томонидан дастлабки ҳимоя чораларини кўрилиши мумкин.

Бундан ташқари, маъмурий органнинг, фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органининг ва улар мансабдор шахсларининг қонунчиликка мувофиқ бўлмаган ҳамда фуқароларнинг ёки юридик шахсларнинг ҳуқуқларини ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини бузадиган қарорлари, ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) натижасида фуқарога ёки юридик шахсга етказилган зарарларнинг ўрнини қоплаш тўғрисидаги талабни кўриб чиқишда суд аризачининг аризасига кўра дастлабки ҳимоя чораларини кўриши шартлиги белгиланган.

Дастлабки ҳимоя чораларини кўришга маъмурий суд ишларини юритишнинг ҳар қандай босқичида йўл қўйилади.

Жавобгарга муайян ҳаракатларни амалга оширишни тақиқлаш, бошқа шахсларга низо предметига тааллуқли бўлган муайян ҳаракатларни амалга оширишни тақиқлаш, мол-мулкни реализация қилишни тўхтатиб туриш, маъмурий органнинг, фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органининг низолашилаётган ҳужжати ижросини тўлиқ ёки қисман тўхтатиб туриш ва жавобгарнинг мол-мулкини ёки пул маблағларини хатлаш кабилар дастлабки ҳимоя чоралари сифатида қўлланилади.

Суд томонидан бир вақтнинг ўзида бир нечта дастлабки ҳимоя чоралари кўрилиши мумкин.

Дастлабки ҳимоя чоралари арз қилинган талабга мос бўлиши керак.

Судга ариза (шикоят) билан бир вақтда ёки иш юритиш жараёнида ҳам дастлабки ҳимоя чораларини кўриш тўғрисидаги ариза берилиши мумкин. Ушбу аризада ариза берилаётган суднинг номи, тарафларнинг номлари (фамилияси, исми ва отасининг исми), жойлашган ери (почта манзили) ёки яшаш жойи, талаб предмети, дастлабки ҳимоя чорасини кўриш зарурлигининг асослантирилганлиги, аризачи кўришни сўраётган дастлабки ҳимоя чорасининг тури ва илова қилинаётган ҳужжатларнинг рўйхати кўрсатилган бўлиши талаб қилинади. Ушбу турдаги аризалар аризачи ёки унинг вакили томонидан имзоланади. Агар ариза вакил томонидан имзоланган аризага ишончнома ёки унинг аризани имзолашга бўлган ваколатини тасдиқловчи бошқа ҳужжат илова қилиниши лозим.

суд томонидан дастлабки ҳимоя чораларини кўриш тўғрисидаги ариза аризани (шикоятни) иш юритишга қабул қилиш ва иш қўзғатиш тўғрисидаги масалани ҳал қилиш жараёнида ишда иштирок этувчи шахсларни иштирокисиз, яъни уларни хабардор қилмасдан кўриб чиқилади. Агар бундай ариза суд мажлиси вақтида тақдим этилса, у шу мажлисда кўриб чиқилади. Бордию, дастлабки ҳимоя чораларини кўриш тўғрисидаги ариза иш юритиш жараёнида берилган бўлса, у келиб тушганидан кейинги кундан кечиктирмай кўриб чиқилади.

Дастлабки ҳимоя чораларини кўриш тўғрисидаги аризани кўриш натижалари бўйича ажрим чиқарилиб, унинг кўчирма нусхаси ишда иштирок этувчи шахсларга юборилади.

Дастлабки ҳимоя чораларини кўриш ҳақидаги ёки дастлабки ҳимоя чораларини кўришни рад этиш тўғрисидаги ажрим устидан шикоят қилиниши (протест келтирилиши) мумкин. Шикоят берилиши (протест келтирилиши) ажримнинг ижросини тўхтатиб қўймайди.

Дастлабки ҳимоя чораларини кўриш тўғрисида чиқарилган ажрим дарҳол ижро қилинади.

  Б.Садуллаев, Бухоро вилоят маъмурий суди судьяси

  Д.Абдуллаев,   Бухоро вилоят маъмурий суди cудья катта ёрдамчиси

Қонунларнинг мазмун-моҳияти ҳамда давлат органлари, мансабдор шахслар фаолиятининг асосий мақсади инсон қадрини таъминлашдан иборатдир

Янги таҳрирдаги Конституциямизнинг 20-моддасида “Инсоннинг ҳуқуқ ва эркинликлари қонунларнинг, давлат органлари, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари, уларнинг мансабдор шахслари фаолиятининг моҳияти ва мазмунини белгилайди”, деган норма мустаҳкамланган.

Ўзбекистон Республикасида барча фуқаролар бир хил ҳуқуқ ва эркинликларга эга бўлиб, жинси, ирқи, миллати, тили, дини, эътиқоди, ижтимоий келиб чиқиши, ижтимоий мавқеидан қатъи назар, қонун олдида тенгдирлар. Имтиёзлар фақат қонунга мувофиқ белгиланади ва ижтимоий адолат принципларига мос бўлиши шарт. Ўзбекистон Республикаси фуқароси ва давлат бир-бирига нисбатан ўзаро ҳуқуқ ва мажбуриятлар билан боғлиқдир.

Инсоннинг Конституция ва қонунларда мустаҳкамлаб қўйилган ҳуқуқ ва эркинликлари дахлсиздир ҳамда улардан суд қарорисиз маҳрум этишга ёки уларни чеклаб қўйишга ҳеч ким ҳақли эмас. Инсоннинг ҳуқуқ ва эркинликлари бевосита амал қилади. Инсоннинг ҳуқуқ ва эркинликлари қонунларнинг, давлат органлари, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари, уларнинг мансабдор шахслари фаолиятининг моҳияти ва мазмунини белгилайди. Давлат органлари томонидан инсонга нисбатан қўлланиладиган ҳуқуқий таъсир чоралари мутаносиблик принципига асосланиши ва қонунларда назарда тутилган мақсадларга эришиш учун етарли бўлиши керак. Инсон билан давлат органларининг ўзаро муносабатларида юзага келадиган қонунчиликдаги барча зиддиятлар ва ноаниқликлар инсон фойдасига талқин этилади. Ҳар бир инсон ўз шахсини эркин камол топтириш ҳуқуқига эга. Ҳеч кимга унинг розилигисиз қонунчиликда белгиланмаган мажбурият юклатилиши мумкин эмас. Инсон ўз ҳуқуқ ва эркинликларини амалга оширишда бошқа шахсларнинг, жамият ҳамда давлатнинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларига путур етказмаслиги шарт. Инсоннинг ҳуқуқ ва эркинликлари фақат қонунга мувофиқ ва фақат конституциявий тузумни, аҳолининг соғлиғини, ижтимоий ахлоқни, бошқа шахсларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш, жамоат хавфсизлигини ҳамда жамоат тартибини таъминлаш мақсадида зарур бўлган доирада чекланиши мумкин.

Бухоро вилоят маъмурий суди судьяси Жалолиддин Ҳусенов

Давлатларнинг ҳудудий яхлитлиги давлат ва унинг суверенитетининг муҳим шарти

Ҳозирги таҳликали даврда давлатларнинг ҳудудий яхлитлигини ҳурмат қилиш принципига амал қилиш – ташқи сиёсатда барқарорликни таъминлашнинг муҳим омилидир. Давлатларнинг ҳудудий яхлитлиги принципи деярли барча давлатлар, шу жумладан, Германия, Франция каби давлатлар конституцияларида ўз ифодасини топган.

Давлатларнинг ҳудудий яхлитлиги принципи дастлаб, 1945 йилда қабул қилинган БМТ Уставида белгиланган, кейинчалик БМТ, ЕХҲТ, ШҲТ ва бошқа халқаро ташкилотларнинг ҳужжатларида, хусусан, БМТ Уставига мувофиқ давлатлар ўртасидаги дўстона муносабатлар ва ҳамкорликка оид халқаро ҳуқуқ тамойиллари тўғрисидаги Декларацияда (1970 йил) такомиллаштирилган. Мазкур принципга кўра, ҳар қандай давлат бошқа давлатнинг ҳудудий яхлитлигини ҳурмат қилиши, унинг суверенитети, миллий бирлиги ва ҳудудий яхлитлигини қисман ёки тўлиқ бузишга қаратилган ҳар қандай ҳаракатлардан ўзини тийиши лозим. Бундан ташқари, давлатлар ва халқаро ҳуқуқнинг бошқа субъектлари бирор-бир давлат ҳудудига, унинг бир қисмига ёки ресурсларига куч билан ёки куч ишлатиш таҳдиди билан бевосита ёхуд билвосита тажовуз қилмасликлари шарт. Бунда давлатлар алоҳида давлат ҳудуди ёки унинг бир қисмига зиён етказувчи ҳар қандай ҳаракатлардан тийилишлари ва бузғунчи давлатларни қўллаб-қувватламасликлари лозим. Ҳудудий яхлитлик принципига мувофиқ, нафақат Ўзбекистон бошқа давлатларни, балки бошқа давлатлар ҳам мамлакатимиз чегаралари дахлсизлигини ҳурмат қилиши лозим.

Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Ташқи ишлар вазирлиги билан Покистон Ислом Республикаси Ташқи ишлар вазирлиги ўртасида протокол “Ҳамкорлик тўғрисида” 2015 йил 17 ноябрь, Тошкент, Ўзбекистон Республикаси учун 2015 йил 17 ноябрдан кучга кирган.

Протоколда, Ўзбекистон Республикаси Ташқи ишлар вазирлиги ва Покистон Ислом Республикаси Ташқи ишлар вазирлиги икки томонлама муносабатларнинг ҳолати ва истиқболлари, ўзаро қизиқиш уйғотадиган минтақавий ва халқаро масалаларни муҳокама қилиш мақсадида маслаҳатлашувлар ўтказадилар. Томонлар ушбу Протоколнинг 1-моддасида кўрсатилган масалалар бўйича маслаҳатлашувларни доимий асосда навбат билан Ўзбекистон ва Покистонда ёки халқаро тадбирлар доирасида ўтказадилар. Делегациялар даражаси, маслаҳатлашувлар кун тартиби ва муддатлари дипломатик каналлар орқали келишилади. Маслаҳатлашувлар қуйидаги масалаларни қамраб олиши мумкин:

а) ўзаро консуллик алоқалари;

б) икки томонлама битимларнинг бажарилиши бўйича ахборот алмашиш;

в) ўзбек-покистон муносабатларининг шартномавий-ҳуқуқий базасини инвентаризация қилиш.

Томонлар ўз ваколатлари доирасида иккала мамлакатнинг давлат бошқарув органлари ва муассасалари, шунингдек жамоатчилик ва илмий ташкилотлари ўртасида бевосита алоқаларнинг ўрнатилиши ва ривожланишига кўмаклашадилар. Томонлар ҳар икки мамлакат давлат муассасалари томонидан ўтказиладиган халқаро муносабатлар ва халқаро ҳуқуқ соҳасида малака ошириш ва махсус курслар ташкил этиш орқали ўз дипломатлари тажрибаси ва малакасини оширишда ўзаро кўмаклашадилар. Томонларнинг халқаро конференциялар ва учрашувларда иштирок этаётган вакиллари, шунингдек учинчи давлатлар, Бирлашган Миллатлар Ташкилоти ва бошқа халқаро ташкилотлардаги икки давлат дипломатик миссиялари ўзаро қизиқиш уйғотадиган масалалар бўйича маслаҳатлашувлар олиб боришлари мумкин.

Бухоро вилоят маъмурий суди судьяси Жалолиддин Ҳусенов

Ижтимоий бирдамлик – ижтимоий давлатнинг муҳим белгиси

Ўзбекистон Республикасининг Конституциясининг 10-моддасида, “Ўзбекистон халқини миллатидан қатъи назар, Ўзбекистон Республикасининг фуқаролари ташкил этади”, – деб белгиланган.

Ўзбекистон Республикасида демократия умуминсоний принципларга асосланади, уларга кўра инсон, унинг ҳаёти, эркинлиги, шаъни, қадр-қиммати ва бошқа ажралмас ҳуқуқлари олий қадрият ҳисобланиши белгиланган.

Жамиятда ижтимоий бирдамлик одамларни ўзаро бирлаштириб, жамиятдаги муаммоларни биргаликда, бир ёқадан бош чиқариб, аҳил бўлиб ечиш, айниқса, эҳтиёжманд аҳолини иқтисодий қўллаб-қувватлашда ҳам намоён бўлади.

XIX аср охири XX аср бошларида пайдо бўлган ижтимоий бирдамлик назарияси асосида келиб чиққан бўлиб, Германия, Франция, Италия, Испания ва Польша каби мамлакатлар конституцияларида давлат фаолиятининг асосий принципларидан бири сифатида мустаҳкамланган. Мазкур принцип жамият ҳаётида тинчлик, миллатлараро тотувлик, диний бағрикенглик, дўстлик ва ҳамжиҳатлик туйғусини мустаҳкамлашга, умумхалқ манфаатларини юзага чиқаришга, пировардида одамлар ўртасида ижтимоий бирдамликни ривожлантиришга хизмат қилади. Ижтимоий бирдамлик жамиятда ҳеч бир инсоннинг ўз муаммолари билан ёлғиз қолиб кетмаслигини ҳамда инсонларни бир-бирига ўзаро ёрдам кўрсатишига асосланган ривожланишни таъминлайди. Ушбу принцип фуқаролар ўртасида ўзаро ҳурмат, ишонч туйғусини уйғотиб, инсон – жамият – давлат манфаатлари йўлида белгиланган вазифаларни бажаришда яқиндан ҳамкорликни таъминлайди.

Бухоро вилоят маъмурий суди судьяси Озоджон Ражабов

Давлат ўз фаолиятини жамиятнинг барқарор ривожланишини таъминлаш мақсадида амалга ошириши

Конституциямизнинг 7-моддасида, “Халқ давлат ҳокимиятининг бирдан-бир манбаидир. Ўзбекистон Республикасида давлат ҳокимияти халқ манфаатларини кўзлаб ва Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ҳамда унинг асосида қабул қилинган қонунлар ваколат берган органлар томонидангина амалга оширилади. Конституцияда назарда тутилмаган тартибда давлат ҳокимияти ваколатларини ўзлаштириш, ҳокимият органлари фаолиятини тўхтатиб қўйиш ёки тугатиш, ҳокимиятнинг янги ва мувозий таркибларини тузиш Конституцияга хилоф ҳисобланади ва қонунга биноан жавобгарликка тортишга асос бўлади”, – деб белгиланган.

Янги Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегияси ижтимоий давлат принциплари асосида инсон қадрини юксалтириш, камбағалликни қисқартириш, ҳар бир кишини кафолатли даромад манбаи билан таъминлаш каби барқарор ривожланишга эришишга қаратилгандир. Шу боис янги таҳрирдаги Конституциямиз лойиҳасининг 14-моддаси “Давлат ўз фаолиятини инсон фаровонлигини ва жамиятнинг барқарор ривожланишини таъминлаш мақсадида қонунийлик, ижтимоий адолат ва бирдамлик принциплари асосида амалга оширади”, деган мазмунда баён этилиб, барқарор ривожланишни таъминлаш давлат фаолиятининг асосий вазифаси сифатида белгиланмоқда. Ушбу норма киритилишининг зарурати, энг аввало, республикада барча соҳаларнинг барқарор ривожланишини таъминлаш ҳамда давлат бюджетини шакллантиришда, солиқларни белгилашда, қонунлар ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни қабул қилишда давлатнинг халқ олдидаги вазифаларини етарли даражада бажаришдан иборатдир. Давлат ўз фаолиятини жамиятнинг барқарор ривожланишини таъминлаш мақсадида амалга оширади деб белгиланишида ижтимоий давлат ғояси ўз ифодасини топаётганлигини кўриш мумкин.

Бухоро вилоят маъмурий суди судьяси Озоджон Ражабов

Бухоро вилоят ва Бухоро туманлараро маъмурий суди томонидан 2023 йил мобайнида давлат органлари ва ташкилотлари, уларнинг мансабдор шахсларининг ноқонуний чиқарилганлиги учун бекор қилинган қарорлари тўғрисида маълумот

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2023 йил 27 ноябрдаги “Коррупцияга қарши курашиш тизимини янада такомиллаштириш ҳамда давлат органлари ва ташкилотлари фаолияти устидан жамоатчилик назорати тизими самарадорлигини ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармони билан Коррупцияга қарши курашиш бўйича 2023-2024 йилларга мўлжалланган давлат дастури тасдиқланган бўлиб, унга кўра маъмурий тартиб-таомиллар соҳасида коррупциянинг олдини олиш борасида суд органлари зиммасига муҳим вазифа юклатилган.
Хусусан, судлар томонидан давлат органлари ва ташкилотларнинг, уларнинг мансабдор шахсларининг бекор қилинган ноқонуний қарорлари тўғрисидаги маълумотларни жамоатчилик учун очиқлигини таъминлашга оид чора-тадбирлар ташкил қилиш, судлар томонидан давлат органлари ва ташкилотларининг мансабдор шахсларининг ноқонуний чиқарилганлиги учун бекор қилинган қарорлари тўғрисидаги маълумотларни судларнинг расмий веб сайтларида ва Telegram–каналларида эълон қилиб бориш белгиланган.
Бухоро туманлараро маъмурий суди томонидан 2023 йил мобайнида давлат органлари ва ташкилотлари, уларнинг мансабдор шахсларининг чиқарилган қарорларини ҳақиқий эмас деб топиш ҳақида жами 312 та ҳал қилув қарорлари қабул қилинган бўлиб, ушбу ишларнинг 70 тасини Бюджетдан ташқари пенсия жамғармаси, 60 тасини туман (шаҳар) ҳокимликлари, 158 тасини Солиқ органлари, 1 тасини адлия бўлими, 2 тасини Қурилиш ва уй-жой бошқармаси, 20 тасини Мажбурий ижро бюролари, 1 тасини Мактабгача таълим бўлими мансабдор шахсларининг қарорларини ҳақиқий эмас деб топиш ҳақидаги маъмурий ишлар ташкил этади.
Шунингдек, 2023 йил давомида вилоят судининг апелляция инстанцияси томонидан туман (шаҳар) ҳокимларининг 3 та, Солиқ органлари мансабдор шахсларининг 2 та қарорлари ноқонунийлиги боис ҳақиқий эмас деб топилганлиги маълум қилинади.
Мазкур тоифадаги маъмурий ишларнинг 12 таси сайёр суд мажлисларида, 16 таси видеоконференцалоқа режими орқали очиқ суд мажлисида мазмунан кўрилган.
Суд мажлисларида аниқланган ва мансабдор шахслар (жавобгар) томонидан йўл қўйилган хато ва камчиликларни бартараф этиш ҳамда келгусида бундай ҳолатларга йўл қўйишнинг олдини олиш мақсадида мазкур тоифадаги кўриб тамомланган ишлар юзасидан жами 79 та хусусий ажримлар чиқарилиб, тегишли давлат органларига муҳокама қилиш учун юборилган.

Конституция бош қомусимиз

 

“Инсон қадри учун” ғоясидан келиб чиқадиган, ислоҳотларимизнинг бош тамойили бўлган “Инсон-жамият-давлат” ёндашувини Конституциямиз мазмун-моҳиятига чуқур сингдирилиб, ҳаётимизнинг бош кадриятига айланди. Бу эса амалга ошираётган барча ислоҳотларимиз марказида инсон қадрини улуғлаш асосий мақсад ҳисобланишини билдиради. Чунки, бизнинг буюк алломаларимиз бой илмий ва маънавий меросида хам, инсон-ҳаёт гавҳари, тенгсиз мўжиза сифатида улуғланади. Инсон муносиб шароитда талим тарбия олиб, фаровон ҳаёт кечирган тақдирдагина, жамият ва давлат уйғунликда барқарор ривожланади. Шунинг учун ҳам, бугунги кунда жаҳон миқёсида инсон ҳуқуқ ва эркинликларига, ушбу тушунчалар билан боғлиқ рейтинг ва стандартларга биринчи даражали аҳамият берилмоқда. Инсон-давлат ва жамият учун мақсадга эришиш воситаси эмас, аксинча, ана шу мақсаднинг бош мазмуни ва манбаи ҳамда энг олий қадрият бўлиши лозим. Биз барпо етаётган Янги Ўзбекистон учун инсон қадри ва ҳалқ манфаати ҳамма нарсадан устундир. Шу боис инсон қадрини юксалтириш давлат ҳокимияти органларининг конституциявий бурчи ва устувор вазифаси бўлмоғи шарт. Янгиланган Конституциямизда ушбу тамойиллар аниқ ифода этилиб, ўзининг мукаммал ҳуқуқий ечимини топиди.

Хусусан, Конституциямизнинг 18-моддасига “Ўзбекистон Республикасида инсон ҳамда фуқаронинг ҳуқуқ ва эркинликлари халқаро ҳуқуқнинг умумэътироф этилган нормаларига биноан ҳамда ушбу Конституцияга муфовиқ эътироф этилади ва кафолатланади.

Инсоннинг асосий ҳуқуқ ва эркинликлари ажралмасдир ҳамда улар ҳар кимга туғилганидан бошлаб тегишли бўлади. Инсоннинг шаъни ва қадр қиммати дахлсиздир” деган янги нормалар киритилиб, шунингдек, ушбу модданинг учинчи қисми “Инсон – олий қадрият”, деган жумлалар билан тўлдирилди. Констициямизнинг 27-моддасида эса, “Ҳар бир инсон шахсий ҳаётининг дахлсизлиги, шахсий ва оилавий сирига эга бўлиши, ўз шаъни ва қадр-қиммати ҳимоя қилиниши ҳуқуқига эга” эканлиги белгилаб қўйилди.

Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси Г.М.Муллабаева

Янги Конституциямизда  болалар меҳнатига оид норма борми

Ўзбекистон  Республикаси  Президенти Ш. Мирзиёев 2022 йил 20 июнда      Конституциявий комиссия аъзолари  билан  учрашувда  инсон ҳуқуқларини  ҳимоя қилиш  бўйича  амалдаги тизимнинг самарасини ошириш  мақсадида  Конституциямизда  болалар  меҳнатига йўл қўймасликка алоҳида эътибор қаратган эди. Ўзбекистон  Республикаси  2008  йилда  Халқаро  меҳнат ташкилотининг Болалар  меҳнатининг  оғир  шаклларини тақиқлаш  ва  йўқ  қилишга  доир  шошилинч  чоралар тўғрисидаги Конвенцияни ратификация қилган.

         Ўзбекистон  Республикаси  Маъмурий  жавобгарлик тўғрисидаги  ва  Жиноят  кодексларида  вояга  етмаган шахсларнинг  меҳнатидан  фойдаланишга  йўл  қўйилмаслиги тўғрисидаги  талабларни  бузиш,  яъни   вояга  етмаган  шахс меҳнатидан  унинг  соғлиғига, хавфсизлигига  ёки  ахлоқ-одобига зиён етказиши мумкин бўлган ишларда фойдаланиш  учун  маъмурий  ва  жиноий  жавобгарлик  чоралари белгиланган.

        Янги  таҳрирдаги  Конституциямизнинг 44-моддасида  “Болалар  меҳнатининг  боланинг  соғлиғига,  хавфсизлигига,  ахлоқига,  ақлий  ва  жисмоний ривожланишига  хавф  солувчи,  шу  жумладан  унинг таълим олишига тўсқинлик қилувчи ҳар қандай шакллари  тақиқланади”, деган қатъий норма мустаҳкамланган.

      Пахта далаларида ёки бошқа қишлоқ хўжалиги ишларида, умуман, бошқа соҳаларда ҳам болалар меҳнатидан фойдаланиш, айниқса, уларни жалб қилишнинг олдини олиш ва унга қарши курашиш  бўйича  тизимли  ва  қатъий  ислоҳотлар  натижасида Ўзбекистонда  болаларнинг  мажбурий  меҳнати  тўлиқ  барҳам топди. 2  миллионга яқин  болалар  мажбурий  меҳнатдан  озод қилинди.

         Эндиликда  бу  борадаги  давлат  сиёсатини  конституциявий даражада  мустаҳкамлашга  қаратилган  муҳим  қадамлар ташланмоқда.    

        Конституциямизга илк маротаба киритилаётган мазкур норма мамлакатимизда  ушбу  соҳада  эришилган  ютуқларни  қатъий мустаҳкамлайди ҳамда болалар соғлом ва баркамол бўлиб вояга етишлари учун муҳим ҳуқуқий кафолат бўлиб хизмат қилади.

      Айни  пайтда,  ушбу  конституциявий  норма  болаларнинг соғлиги,  хавфсизлиги,  тўлиқ  жисмоний,  ақлий  ва  маънавий ривожланишига  таҳдид  солмайдиган,  таълим  олиш  жараёнини бузмайдиган тарзда меҳнат қилишларига тўсқинлик қилмайди.

Хусусан, амалдаги Меҳнат кодексига мувофиқ меҳнатга тайёрлаш  учун  умумтаълим  мактаблари,  ўрта  махсус,  касб-ҳунар  ўқув юртларининг  ўқувчиларини  уларнинг  соғлиги,  хавфсизлиги, тўлиқ  жисмоний,  ақлий  ва  маънавий  ривожланишига  таҳдид солмайдиган, таълим олиш жараёнини бузмайдиган енгил ишни ўқишдан  бўш  вақтида  бажариши  учун  –  улар  ўн  беш  ёшга тўлганидан  кейин  ота-онасидан  бирининг  ёки  ота-онасининг ўрнини  босувчи  шахслардан  бирининг  ёзма  розилиги  билан ишга қабул қилишга йўл қўйилади.

 Бухоро туманлараро маъмурий суди раиси                                                 А.Б.Бобомуродов

“Ўзбекистон 2030” стратегиясини 2023 йилдаги ижросида судларнинг иштироки

Ўзбекистон Республикасининг янги Конституцияси
20-моддасига кўра инсоннинг ҳуқуқ ва эркинликлари бевосита амал қилади, қонунларнинг, давлат органлари, фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органлари, уларнинг мансабдор шахслари фаолиятининг моҳияти ва мазмунини белгилайди.

         Давлат органлари томонидан инсонга нисбатан қўлланиладиган ҳуқуқий таъсир чоралари мутаносиблик принципига асосланиши ва қонунларда назарда тутилган мақсадларга эришиш учун етарли бўлиши кераклиги қайд этилган.

           Амалдаги Солиқ кодексининг 223-моддасида солиқ базасини яшириш (камайтириб кўрсатиш) — яширилган (камайтириб кўрсатилган) солиқ базаси суммасининг йигирма фоизи миқдорида жарима солишга сабаб бўлиши қайд этилган.

        “Ўзбекистон — 2030” стратегиясининг барқарор иқтисодий ўсиш орқали аҳоли фаровонлигини таъминлаш йўналиши доирасида судларнинг иштирок назарда тутилган бўлиб, бу иштирок 2023 йил 1 октябрдан бошлаб тадбиркорлик субъектларига миқдори
10 миллион сўмдан юқори бўлган солиққа оид ҳуқуқбузарликлар учун, агар тадбиркорлик субъекти ҳуқуқбузарликни инкор этса, молиявий санкцияларни фақатгина суд тартибида қўллаш амалиёти билан намоён бўлади.

            Бугунги кундаги амалиётда юридик шахснинг саёёр ва аудит текшиувиларида аниқланган солиққа оид ҳуқуқбузарни бузганлиги факти юзасидан солиқ органлари томонидан унинг солиқ сўловчи турига қараб, яшрилган суммадан 15 фоиз қўшилган қиймат солиғи ёки айланмаган
4 фоиз миқдорида қўшимча солиқ ундириш ҳамда яширилган суммадан
20 фоиз миқдорида молиявий жарима ҳисобланалиб кулинмоқда.

       Бу ҳолат ўз навбатида солиқ тўловчига нисбатан қўлланеиб таъсирнинг бир мунча ортиқчалиги англатади.

       Мисол у-н, яширилган солиқ суммаси 50.000.000 сўм, қўшимча ҳисобланган солиқ фоиз 15 фоиз 7.500.000 сўм бўлса-да, молиявий жарима 20 фоиз (50.000.000х20= 10.000.000) 10.000.000 сўммани ташкил қилмоқда.

         Келгустда молиявий санкциянинг судлар томонидан қўлланиши, солиқ этилган ҳуқуқбузарлик учун жазонинг мутаносиблигини таъминлаш, шахъсни қонунларга риоя қилиш руҳида тарбиялаш каби мақсадга хизмат қилади.

          Бу борада маъмурий судларнинг ўрни алоҳида эътиробор касб этиб, маъмурий суд ишлари юритш тўғрисида кодексида белгилангна маъмурий судларнинг вазифасини  тўлақонли бажаришга замин яратади.   

          Зеро, маъмурий судлар маъмурий органлар билан муносабатларда қонун устуворлигини, фуқаролар, шунингдек корхоналар, муассасалар, ташкилотларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини таъминлаш каби вазифаларни бажарар экан давлат органлари томонидан қўлланиладиган ҳуқуқий таъсир чоралари мутаносиблик принципига асосланганлиги текшириши шарт.

Бухоро туманлараро маъмурий суди раиси                                                        А.Бобомуродов

Ekologik munosabatlarning konstitutsiyaviy-huquqiy asoslari: milliy va xorijiy tajriba

Konstitutsiyada O‘zbekiston ekologik taraqqiyot strategiyasining asosiy qoidalari, ekologik va aholining ekologik xavfsizligiga doir talablar belgilangan bo‘lib, ushbu siyosiy-huquqiy hujjat mamlakatimizda atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan foydalanish bo‘yicha eng muhim va asosiy qoidalarni belgilab beradi.
Ma’lumki, konstitutsiyaviy normalarning ekologik siyosatni amalga oshirishdagi o‘rni va ahamiyati beqiyos. Aynan Asosiy qonunda davlat organlari va jamoat birlashmalarining ekologik faoliyatini shakllantirish bo‘yicha asosiy prinsiplari mustahkamlanadi, fuqarolarning ekologik burchlari belgilanadi, jamiyatning ekologik barqaror rivojlanishining ustuvor yo‘nalishlari o‘rnatiladi va h.k.
Konstitutsiyaviy normalar tizimi jamiyat va tabiatning o‘zaro aloqasi chog‘ida yuzaga keladigan va tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlar tavsifidan kelib chiqib, shartli ravishda ikki qismga – umumiy va maxsus ekologik normalarga bo‘linishi mumkin.
Umumiy konstitutsiyaviy normalar demokratik-huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatini barpo etishda, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining faoliyatini tashkil etishning asosiy prinsiplarini belgilashda, fuqarolarning asosiy huquq va erkinliklarini kafolatlashda, ekologik huquq-tartibotni mustahkamlashda dolzarb ahamiyat kasb etadi.
Xususan, Konstitutsiyamizning 10-bobi inson va fuqarolarning huquq va erkinliklari kafolatlariga bag‘ishlangan bo‘lib, unda davlatning fuqarolarning Konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlangan (shu jumladan ekologik) huquqlarini kafolatlashi belgilangan.
Shuningdek, Asosiy Qomusimizning beshinchi bo‘limida davlat hokimiyatini tashkil etishning asosiy qoidalari belgilangan bo‘lib, ushbu normalar ekologik qonunchilikning shakllanishi va shu sohadagi davlat organlarining tashkil etilishida muhim huquqiy negiz bo‘lib xizmat qiladi.
Yuqoridagilardan tashqari Konstitutsiyamizda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va Vazirlar Mahkamasining vakolatlari ham belgilangan bo‘lib, ushbu normalar mazkur organlarning ekologiya sohasidagi vakolatlarining huquqiy maqomini belgilovchi milliy qonun hujjatlarining rivojlanishi uchun asos bo‘ladi.
Umumiy konstitutsiyaviy normalarning ahamiyati yana shu bilan belgilanadiki, birinchidan, ularda ekologik munosabatlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri tartibga solinmagan; ikkinchidan, ushbu normalar ekologik qonunchilikning shakllanishi va rivojlanishida muhim ahamiyatga bo‘lgan asosiy qoidalarni belgilab beradi.
Shu o‘rinda amerikalik huquqshunoslar mamlakat Konstitutsiyasini ekologiya huquqi normalari shakllanadigan huquqiy tizim uchun asos bo‘lib xizmat qiluvchi “bilvosita manba” sifatida ta’riflaydilar. AQShning ekologik qonunchilikni ishlab chiqishda inobatga olinishi lozim bo‘lgan barcha umumiy konstitutsiyaviy normalarini uch yirik guruhga ajratishimiz mumkin: 1) atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish sohasida huquqiy tartibga solishni amalga oshirish bo‘yicha Kongress vakolatlarini belgilovchi normalar; 2) ushbu vakolatni chegaralovchi normalar; 3) atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish sohasini huquqiy tartibga solishga ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan fuqarolarning huquqlariga oid normalar. AQSh ekologik qonunchiligida asosiy o‘rinni konstitutsiyaviy qoidalarni sud sharhi egallaydi hamda u ekologik munosabatlarni har qanday sohada qo‘llashni nazarda tutadi.

Jaloliddin Husenov, Buxoro viloyat ma’muriy sudi sudyasi

Конституциямизнинг яратилиши тарихи

Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг яратилиши тарихи ҳақида сўз юритишдан олдин “Конституция нима?” деган саволга жавоб бериш мақсадга мувофиқдир.
Конституция (лотинча “Constitution” – тузилиш, тузук) – давлатнинг Асосий қонуни. У давлат тузилишини, ҳокимият ва бошқарув органлари тизимини, уларнинг ваколати ҳамда шакллантирилиш тартиби, сайлов тизими, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари, жамият ва шахснинг ўзаро муносабатлари, шунингдек, суд тизимини ҳамда давлат ва жамиятнинг ўзаро муносабатларини белгилаб беради.
“Конституция” атамаси Қадимги Римдаёқ маълум бўлган (император Конституцияси деб аталган қонун). Амир Темур “Тузуклар”и Шарқ ва Осиё мамлакатлари цивилизациясига хос алоҳида шаклдаги конституциявий ҳужжат хусусиятига эга бўлган. У шариат қонунлари билан бир қаторда Марказий Осиё минтақаси халқлари тақдирига кучли таъсир ўтказган.
Асосий Қонунимиз яратилишининг мураккаб ва муҳим, айни чоғда шарафли солномасига назар солар эканмиз, ҳеч шубҳасиз, Ўзбекистон Конституцияси халқимизнинг мустақиллик сари узоқ йўлдаги изланишлари натижаси эканига комил ишонч ҳосил қиламиз.
Авваламбор, конституциявий “бино”ни қуришда уч минг йиллик миллий давлатчилик тажрибасига таянилган. Бугунги Ўзбекистон қадимги Хоразм ва Сўғдиёна, Қорахонийлар, Хоразмшоҳлар, Амир Темур ва Темурийлар, ўзбек хонликлари, маърифатпарвар аждодларимиз, халқимизнинг тарихий анъаналари ва унинг мустақил давлат ҳақидаги кўп асрли орзусини мужассам этган.
Қолаверса, манфаатларимиз ва интилишларимиздан келиб чиққан ҳолда, Асосий Қонунимиз Шарқ ва Ғарб, Жануб ва Шимолнинг 97 та мамлакати тўплаган илғор конституциявий тажрибани ҳисобга олиб яратилган.
Шу ўринда Суверен Ўзбекистоннинг биринчи Конституциясини тайёрлаш, муҳокама этиш, қабул қилиш ва унинг амал қилиши йўлидаги 10 та ҳуқуқий қадамни бу борадаги энг муҳим тарихий воқеалар сифатида санаб ўтиш лозим. Зотан, Конституцияни яратиш тарихи – бу мустақиллик учун курашнинг узвий таркибий қисмидир.
Конституцияни яратиш йўлидаги биринчи ҳуқуқий қадам – ўзбек тилига давлат тили мақоми берилишидир.
Бу ҳақда гап борганда, авваламбор, 1989 йилнинг 21 октябрь куни қизғин баҳс ва тортишувлардан сўнг сиёсий-маънавий ҳаётимиздаги унутилмас ҳодиса амалга оширилгани – миллий қадриятларимизнинг асосий устунларидан бири бўлган она тилимизга давлат тили мақоми берилгани истиқлол тарихининг энг ёрқин саҳифаларидан бирини ташкил этишини алоҳида таъкидлаш ўринлидир.
“Ўз она тилини билмаган одам ўзининг шажарасини, ўзининг илдизини билмайдиган, келажаги йўқ одам, киши тилини билмайдиган унинг дилини ҳам билмайди, деб жуда тўғри айтишади”. “Ҳар қайси миллат, катта ё кичиклигидан қатъий назар, ўз она тилини ҳурмат қилади”.

Конституцияни яратиш йўлидаги бешинчи ҳуқуқий қадам – Биринчи Президентимизнинг Ҳиндистонга 1991 йилги ташрифи билан чамбарчас боғлиқ.
Айтиш керакки, Биринчи Президентимиз Ислом Каримовнинг 1991 йил 17-19 август кунлари “Ҳиндистон Республикасига расмий ташрифи Ўзбекистон Президентининг хорижга қилган биринчи мустақил – тарихий ташрифи эди”. Юртбошимиз Ҳиндистонда бўлган бир пайтда – 19 август куни ўзини “Давлат фавқулодда ҳолат қўмитаси”, яъни ГКЧП деб атаган бир гуруҳ сиёсий авантюристларнинг давлат тўнтаришини содир этишга қаратилган мурожаати эълон қилинди.
Афсуски, Ўзбекистон раҳбарининг сафарда эканидан фойдаланиб, ГКЧПнинг ноқонуний қарорларини қўллаб-қувватлайдиган раҳбарлар юртимизда ҳам топилди. Тарих буни яхши эслайди.

Жалолиддин Ҳусенов, Бухоро вилоят маъмурий суди судьяси

Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 30 ва 31-моддалари мазмун моҳияти тўғрисида

Янги таҳрирдаги Ўзбекистон Республикаси Конституцияси
2023 йил 30 апрелда ўтказилган Ўзбекистон Республикаси референдумида умумхалқ овоз бериш орқали қабул қилинган.

Мазкур янги таҳрирдаги Ўзбекистон РеспубликасиКонституциясининг 30-моддасида қуйидагича ўзгаришлар бўлган. Жумладан ҳеч ким расмий эълон қилинмаган қонун асосида ҳукм қилиниши, жазога тортилиши, мол-мулкидан ёки бирон-бир ҳуқуқидан маҳрум этилиши мумкин эмас.

Ҳеч ким айни бир жиноят учун такроран ҳукм қилиниши мумкин эмас.

Шунингдек, Мазкур янги таҳрирдаги Ўзбекистон РеспубликасиКонституциясининг 31-моддасида эса қуйидагича ўзгаришлар бўлган.

Яъни Ҳар бир инсон шахсий ҳаётининг дахлсизлиги, шахсий ва оилавий сирга эга бўлиш, ўз шаъни ва қадр-қимматини ҳимоя қилиш ҳуқуқига эга.

Ҳар ким ёзишмалари, телефон орқали сўзлашувлари, почта, электрон ва бошқа хабарлари сир сақланиши ҳуқуқига эга. Ушбу ҳуқуқнинг чекланишига фақат қонунга мувофиқ ва суднинг қарорига асосан йўл қўйилади.

Ҳар ким ўз шахсига доир маълумотларнинг ҳимоя қилиниши ҳуқуқига, шунингдек нотўғри маълумотларнинг тузатилишини, ўзи тўғрисида қонунга хилоф йўл билан тўпланган ёки ҳуқуқий асосларга эга бўлмай қолган маълумотларнинг йўқ қилинишини талаб қилиш ҳуқуқига эга.

Ҳар ким уй-жой дахлсизлиги ҳуқуқига эга.

Ҳеч ким уй-жойга унда яшовчи шахсларнинг хоҳишига қарши кириши мумкин эмас. Уй-жойга киришга, шунингдек унда олиб қўйишни ва кўздан кечиришни ўтказишга фақат қонунда назарда тутилган ҳолларда ва тартибда йўл қўйилади. Уй-жойда тинтув ўтказишга фақат қонунга мувофиқ ва суднинг қарорига асосан йўл қўйилади деган жумла билан янги таҳрирдаги Ўзбекистон РеспубликасиКонституцияси тўлдирилган.

Муллабаева Гўзал Мухтаровна, Бухоро вилоят маъмурий суди судьяси

ЕРДАН ФОЙДАЛАНИШ ВА МУҲОФАЗА ҚИЛИШ СОҲАСИДАГИ ДАВЛАТ БОШҚАРУВИ

Ердан ресурслар ҳар бир мамла к атнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишида алоҳида ўрин тутади. Шу сабабли ердан фойдаланишни самарали ташкил этиш ҳамда ер ресусрларни муҳофаза қилишн и нг изчил ва барқарор механизмларини жорий этиш муҳим аҳамиятга эга. Ердан фойдаланиш ва муҳофаза қилиш соҳасидаги давлат бошқарувининг тўғри ва самарали ташкил этилиши эса бу борада кутилган натижага эришиш имконини беради.
Маълумки, бошқариш – муайян фаолият ва ҳаракатларни мақсадли амалга оширилишини йўналтириш, ушбу жараёнлар боришига раҳбарлик қилиш ҳамда тегишинча назоратни амалга оширишда ифодаланади. Шу сабабли Х.С.Исламходжаевнинг фикрича, иқтисодиётни бошқариш давлат бошқарувининг турларидан бири ҳисобланади ва у қуйидаги вазифаларни ўз ичига олади: у ёки бу ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи ҳуқуқ нормаларида ўз ифодасини топган талабларнинг бажарилиши устидан ҳар томонлама назорат қилишни; тегишли муносабатлар қатнашчилари фаолиятининг умумий йўналишини уйғунлаштириш ва белгилашни, уларнинг қонуний манфаатлари ва ҳуқуқларини ҳар томонлама ҳимоя қилишни; иқтисодиёт соҳасида ўтказилаётган давлат сиёсатини белгилаш ва норматив жиҳатдан мустаҳкамлашни, давлат контрактлари (шартномалари) тузиш тартибини, рўйхатдан ўтказиш, лицензия бериш тартиби ва бошқа шу кабиларни белгилашни ҳам ўз ичига олади.
Албатта, давлат ижтимоий-иқтисодий соҳаларнинг деярли барчасини бошқариш орқали ўзининг функцияларини амалга ошириши назарда тутилади. Шу жиҳатдан мутахассисларнинг фикрича, ер фондини давлат бошқаруви деганда ваколатли давлат органларининг ердан фойдаланиш уни муҳофаза этиш бўйиса ижро этиш ва фармойиш бериш фаолияти тушунилади.
О.И.Крассовнинг ёзишича, “ердан фойдаланиш ва уни муҳофаза қилиш соҳадаги бошқарув” термини ижро ҳокимияти органлари ва маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органларининг ерлардан самарали ва оқилона фойдаланишни, уларнинг тупроқ унумдорлиги ошириш ва муҳофаза қилишни таъминлага қаратилган қонун ости ижро- фармойиш фаолиятини англатади. Е.С.Болтанова ер ресурсларини бошқаришни ижро ҳокимияти ваколатли органларининг ер муносабатлар барча субъектларининг ерлардан оқилона фойдаланиши ва ерларни муҳофаза қилишни таъминлаш бўйича ташкилий фаолияти сифатида талқин этади.
Б.В.Ерофеевнинг фикрича, ердан фойдаланишда давлат бошқаруви деганда, ижро ҳокимияти ваколатли давлат органларининг мулкчилик шаклидан қатъий назар барча ер ҳуқуқи эгаларининг ерлардан самарали фойдаланишлари ва ерларни муҳофаза қилишлари учун шароит яратиш бериш мақсадига қаратилган ташкилий фаолияти тушунилади. А.П.Анисимовнинг талқинида ер фондини бошқариш – бу давлат ҳокимияти оргаларининг ўз ваколатлари доирасида ерлардан оқилона фойдаланиш ва ерларни муҳофаза қилишни таъминлаш мақсадида ер муносабатларини оммавий- ҳуқуқий тартибга солишга йўналтирилган ижро-фармойиш фаолиятидир.
Юқоридаги таърифлардан келиб чиқиб хулоса қилиш мумкинки, уларнинг барчаси ер муносабатлари соҳасидаги бошқарув тушунчасини фаолияти категорияси орқали талқин этади. Шунга қарамасдан, барча фикрлар якдилга ўхшасада, илмий адабиётларни чуқур таҳлил этиш ер муносабатлари соҳасида бошқарув тушунчасининг алоҳида, кўп ҳолларда энг муҳим жиҳатларини талқин этишда турлича ёндашувлар мавжудлигини кўрсатадики, бу ҳолат ўз навбатида ушбу воқеъликнинг зиддиятли бўлмаган аниқ концепциясини шакллантириш тўсқинлик қилади. Бу борада асосий мунозара ер ресурсларни бошқариш субъектларига нисбатан боради. Одатда бундай субъект сифатида давлат эътироф этилади. Албатта, ер ресурсларини бошқаришда давлатнинг асосий ва бош ҳолатини ҳеч ким инкор этмайди ва аксинча, бу ҳамиша таъкидланиб келинади. Хусусан, С.А.Боголюбов қай д этадики, давлат ер ресусрларнинг ҳолати учун, ўз навбатида, улардан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш учун жавобгарликни ўз зиммасига олади, шу муносабат билан давлат органларига ер фондини бошқаришда етакчилик роли тегишлидир[8].
Бир қатор ҳуқуқшунос олимларнинг фикрича, ер муносабатлари соҳасида давлат бошқаруви ерга нисбатан мулк ҳуқуқи ва давлатнинг ҳудудий устуворлик ҳуқуқидан келиб чиқиб, давлат ҳокимияти вакиллик ва ижроия органларининг функцияларини мақсадли амалга оширишни билдиради.
Ер ресурсларини бошқаришга нисбатан давлатнинг “имтиёзлари” асосини Е.С.Болтанова ерга нисбатан мулкчилик шаклидан қатъий назар ерлардан оқилона фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилишни таъминлаш мақсадида давлатга ҳокимият ваколатларини қўллаш имконияти берувчи ҳудудий устуворлик ҳуқуқи деб ҳисоблайди.
Ер ресурсларни бошқариш субъектлари жумласига маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органларини ҳам киритишади, бироқ бу ҳолат ҳам олимлар ўртасида турлича талқин этилишига сабаб бўлди. Ушбу вазиятда асосий мунозарали ҳолат давлат ҳокимиятининг айнан қайси тармоғига кирадиган давлат органлари (маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари) ер ресусрларини бошқаришни амалга оширилишида намоён бўлади.
Бу масалада иккита бир биридан қатъий фарқланувчи нуқтаи назар мавжуд.
О.И.Крассов, А.П.Анисимов, Б.В.Ерофеев, Е.С.Болтанова ва бошқалар томонидан қўллаб-қувватланадиган ушбу нуқтаи назарлардан биринчисига кўра, ер ресусрларни бошқаришни фақат давлат ҳокимияти бошқарув органлари ва маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари амалга оширади, чунки ушбу фаолият – ўзининг тусига кўра ижро этиш-фармойиш бериш фаолиятидир.
И.А.Иконицкая ер ресурсларни бошқариш бўйича фаолиятда устуворликни ижро органларига беради ва қайд этадики, ушбу органлар бошқаришни амалга оширишда бир томондан ер ҳуқуқий муносабатлари иштирокчиларига уларнинг ер участкасига нисбатан ваколатларини ҳаётга татбиқ этишга кўмаклашса (масалан, ҳуқуқий ахборот бериш, давлат ҳисобидан ерларнинг сифатини яхшилаш), иккинчи томондан, ер ҳуқуқбузарликларини аниқлайди ва юридик жавобгарлик чораларини қўллайди.
Мазкур воқъеликни ўрганишга бағишланган замонавий диссертация тадқиқотлари ҳам юқорида келтирилган фикрларга айний бўлган йўналишларни белгилайди.
Хусусан, Г.Л.Землякованинг фикрича, ерлардан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш соҳасидаги давлат бошқаруви деганда, давлат ҳокимияти ижроия органларининг хўжалик ва бошқа фаолиятни амалга ошириш учун зарур бўлган турли хилдаги объектларни максимал даражада юқори жойлаштиришни, ер участкаларини индивидуаллаштириш ва ер ресурсларини сақлаш ва қайта тиклашга қаратилган улар муомаласининг қонунийлигига риоя қилинишини таъминлаш бўйича қонунга асосланган фаолияти тушунилади.
М.Д.Воронинанинг ёзишига кўра, таҳлил қилинаётган тушунча ер ҳуқуқий муносабати барча субъектлари томонидан ерлардан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш учун зарур шароитни таъминлашга қаратилган ваколатли давлат ҳокимияти ижроия органларининг фаолиятини англатади.
С.А.Габучева ерлардан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш соҳасидаги давлат бошқарувини ер участкаларини кўчмас мол-мулк объекти сифатида шакллантириш ва индивидуаллаштириш мақсадида, шунингдек ерга нисбатан ҳуқуқ эгаларининг мулкий тусдаги ерга оид ваколатларини амалга оширишда оммавий-ҳуқуқий талабларга риоя этилишига давлатнинг амалий таъсири (ижро ҳокимиятининг ваколатли органи тимсолида) сифатида эътироф этади.
С.А.Чаркин ўз таърифида, ер фондини бошқариш бўйича фаолият айнан қайси давлат ҳокимияти органи амалга оширишини аниқламаган ҳолда, бундай бошқаришнинг ижро этиш-фармойиш тусини кўрсатиб ўтади ва шу орқали ушбу муаллиф ҳам таҳлил этилаётган нуқтаи назар тарафдори эканлиги аён бўлади.
Ерлардан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш соҳасидаги давлат бошқарувининг моҳяти ва ҳуқуқий табиатига нисбатан иккинчи нуқтаи назар вакиллари, хусусан, Ю.А.Тихомиров давлат бошқарувини ижро этиш-фармойиш бериш (фақат маъмурий тусдаги) фаолиятидан ажратади. Н.А.Сыродоев ҳам шундай ёндашувни илгари суради ва бошқарув функцияларини амалга оширувчи субъектлар сифатида давлат ҳокимиятининг қонун чиқарувчи ва вакиллик органларини ҳам эътироф этади.
Албатта, мазкур нуқтаи назар муайян оқилона ечим мавжуд. Зеро, ер ресурслари объект ҳисобланадиган муносабатлар кўп қиррали саналади. Ер ресурслари турли субъектларининг эҳтиёжи ва манфаатларини, аввало ва асосан ундан фойдаланиш жараёнида қаноатлантириш имконини беради. Ердан фойдаланиш бугунги кунда турли ҳуқуқий конструкциялар асосида амалга оширилмоқда. Амалдаги қонунчилик қатъий равишда ернинг давлат мулки эканлиги (Ўзбекистон Республикаси Ер кодексининг 16-моддаси) ни эътироф этиш билан бирга, унга нисбатан қандай ҳуқуқий контрукцияларни қўллаш мумкин эмаслигини ўрнатиб, ернинг фуқаролик муомаласини ҳам чеклайди. Шу сабабли моддий неъмат сифатида ерга нисбатан ҳуқуқий муносабатнинг битта шакли – ундан фойдаланиш мумкин бўлади ва бу ҳуқуқий муносабат турли фуқаролик-ҳуқуқий шартномалар орқали амалга оширилиши мумкин. Айни пайтда мамлакатимизда ердан фойдаланишнинг у ёки бу ҳуқуқий шакллари кўплаб фуқароларга тааллуқлидир: булар ижарачилар, мерос қилиб қолдириладиган умрбод эгалик қилиш ҳуқуқи эгалари, боғдорчилик ва узумчилик участкалари эгалари, доимий эгалик қилиш ва ундан фойдаланиш ҳуқуқи эгалари, фермерлар ва шу кабилардир.
Шу маънода ушбу субъектлар у ёки бу маънода ер ресурсларининг фойдаланувчилари ҳисобланадилар. Бунда деярли барча ҳолатларда ер муносабатлар хусусий субъектлари ўртасида бевосита давлат иштирокида қурилади.
Бироқ давлат ер ресурслари предмети бўлган муносабат субъектлари таркибидан чиқарилиши мумкин эмас, бу ҳолат ернинг муҳим ижтимоий аҳамиятидан келиб чиқади.
Ҳар қандай ҳуқуқий муносабатда у ёки бу кўринида давлат эрки ва ўз навбатида давлат

бошқаруви “мавжуд бўлади”. Бир турдаги муносабатларда бундай бошқарув тўғридан- тўғри, бошқасида эса билвосита амалга оширилиши эса бошқа масала саналади.
Ер ресурсларини давлат бошқаруви умумий маънода давлат ердан фойдаланиш ва уни муҳофаза қилишнинг турли жиҳатларига тааллуқли бўлган муайян қоидалар (нормалар)ни ўзининг ваколатли органлари тимсолида ўрнатади ва ушбу ёндашувдан келиб чиқиб, бундай органлари жумласига нафақат ижроия органлари, балки вакиллик, шунингдек суд органлари ҳам киради.
Айнан қайси давлат органлари ер ресурслари бошқарувини амалга ошириш борасидаги баҳсни ҳал қилишда маъмурий ҳуқуқлаги бошқарув тушунчасининг талқинига мурожаат қилиш ўринли бўлади. Чунки маъмурий ҳуқуқда бошқарувни тор ва кенг маъноларга ажратиш қабул қилинган. Тор, ташкилий-ҳуқуқий маънода давлат бошқаруви деганда, давлат ҳокимияти тармоқларидан бири сифатида ижроия ҳокимиятини амалга ошириш билан боғлиқ бўлган, “давлат бошқарув органлари” деб номланадиган махсус давлат органлари тизими амалга оширадиган давлат фаолияти тушунилади. Кенг маънода давлат бошқаруви – давлат ҳокимияти тармоқларининг барча давлат органлари фаолиятидир, бинобарин давлатнинг, шу жумладан унинг органларининг умумий мақсади ва фаолиятининг мазмуни бўлиб ижтимоий муносабатларини тартибга солишни ташкил этиш ҳисобланади.
Шу жиҳатдан ер ресурсларини бошқариш субъекти (аниқ орган)ни аниқлаш “бошқариш” атамасини талқин этишга нисбатан ёрдашувдан келиб чиқади. Бундан англашиладики, бошқарувни тор маънода тушунишда ер ресурсларига нисбатан бошқарув фаолиятини фақат ижроия органлари амалга оширади, кенг маънода эса у ёки бу даражада оммавий ҳокимиятнинг барча органлари ер ресусрларини бошқаришда иштирок этади. Сўнгги ҳолатда ер ресурсларини бошқариш икки шаклда – бевосита бошқарув ва беливосита, яъни ер ҳуқуқий муносабатларини тартибга солувчи, фуқароларнинг ерга нисбатан ҳуқуқларини судларда ҳимоя қилишга оид норматив- ҳуқуқий ҳужжатларни қабул қилишда намоён бўлади.
Фикримизча, ер ресурсларини бошқаришнинг универсал тушунчаси иккала ёндашувни ҳам ифодалаши лозим, чунки уларнинг ҳар бири етарли даражада асосли ва амалий аҳамият касб этади. Мазкур нуқтаи назардан келиб чиқиб, ер ресурсларини бошқариш тушунчасига нисбатан қуйидаги таърифни таклиф қилиш мумкин: ер ресурсларни бошқариш давлатнинг ижроия органлари ва маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органларининг ҳуқуқ (юридик воситалар) орқали амалга ошириладиган, объекти ер ресурслари бўлган ижтимоий муносабатларни улардан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилишни жамиятдаги хусусий ва оммавий манфаатлар уйғунлигини қўллаб-қувватлаш ва инсон ҳаётий фаолиятининг барча соҳалари эволюцион ривожланишини таъминлаш мақсадида барқарор тартибга солишга қаратилган фаолиятидир.

Ихтиёр Холов, Бухоро туманлараро маъмурий суди судьяси

Дилназар Шомуродов, Бухоро туманлараро маъмурий суди архив мудири

НИЗОЛАРНИ МУҚОБИЛ ҲАЛ ЭТИШНИНГ ЗАМОНАВИЙ УСУЛЛАРИ

Йилдан йилга низоларни муқобил ҳал этиш турлари муҳим аҳамият касб этиб келмоқда. Хусусан, сўнгги йилларда тарафлар суд жараёнларини четлаб ўтган ҳолда ўрталаридаги низоларни муқобил хал этиш йўлларини танламоқда. Чунки, ҳаттоки, энк кичик суд жараёни ҳам томонлар ўртасидаги иш муносабатларини издан чиқариб, улардан катта миқдордаги вақт ҳамда маблағни талаб қилади.
Низолар жамият ҳаётининг ажралмас бир бўлаги ҳисобланади. Улар турли соҳаларда юзага келади ва турли усулда ҳал этилади. Низоларни тўғри ҳал этилиши томонларга ушбу нохуш вазиятдан кичик йўқотишлар ва катта натижалар билан чиқиш имконини яратади.
Бугунги кунга келиб низолар суд тартибида ёки уларга муқобил бўлган бошқа усуллар ёрдамида ҳал этиб келинмоқда. Низоларни суд тартибида ҳал қилиш кўп вақтни талаб қилади. Биргина даъво тартибида иш юритишда судлар келиб тушган аризани иш юритувига қабул қилиши учун ўн кундан кам бўлмаган вақт давомида ўрганиб чиқиб, керакли суд ҳужжатини қабул қилади. Бу эса ўз навбатида, низо тарафлари учун маълум жиҳатдан катта йўқотишларга сабаб бўлади. Низоларни муқобил ҳал этиш шакллари бу каби камчиликларни олдини олишда самарали восита бўлиб хизмат қилади.
Кўплаб мутахассисларнинг фикрига кўра, низоларни суд тартибидан ташқари ҳар қандай усулда ҳал этиш муқобил усул сифатида қаралади. Хорижий илмий адабиётларда “низо ва ихтилофларни муқобил ҳал этиш” тушунчаси суд тартибида низоларни ҳал қилиш жараёнига муқобил равишда қўлланилади. Ушбу тушунча кўп йиллардан бери қўлланилиб келишига қарамасдан, ўзининг расмий мақомини 1970 йилларга келиб Америка Қўшма Штатлари ҳамда Ғарбий Европада олган.
Судлар томонидан фуқаролик ва иқтисодий муносабатлардан келиб чиқадиган низоларни ҳал этишда муқобил усул сифатида музокаралар, медиация, ҳакамлик ҳамда арбитраж судлари каби шакллардан фойдаланиш кенг тарқалган. Мазкур усуллар фуқароларга низони тез ва осон, қисқа муддатларда, кўп маблағ сарфламаган ҳолда ҳал этиш имконини беради.
Низоларни муқобил ҳал этиш судга мурожаат қилишдан кўра норасмийроқ, камчиқим ҳамда каммеҳнат талаб қиладиган жараён ҳисобланади. Низоларни муқобил ҳал этиш томонларга судга мурожаат қилмаган ҳолда келишувга эришиш имконини берувчи усулдир.
Музокара низоларга ечим топишнинг бир усули сифатида, икки ёки ундан ортиқ томонлар ўртасидаги конфликтни келишув асосида ҳал қилишдир. Бу усул, тадбиркорлик субъектлари ўртасида юзага келадиган келишмовчиликни бартараф этишда ўз самарасини беради. Музокара усулининг ўзига хос жиҳати тарафлар ўртасидаги мавжуд муносабатларни сақлаб қолиш имконини беради. Низо томонлари ўзларига мақбул бўлган вақт давомида музокара олиб боришлари, уни амал қилиш доираси ҳамда муддатини белгилашлари мумкин. Аммо, музокаралар олиб боришнинг бир қатор салбий жиҳатлари ҳам мавжуд. Биринчидан, Ўзбекистон Республикаси ҳуқуқ тизимида музокаралар олиб боришнинг ҳуқуқий асослари мавжуд эмас. Бу эса ўз навбатида, низо тарафлари томонидан олиб борилган музокаралар кўп ҳолларда амалда бажарилмасдан қолиб кетишига сабаб бўлади ва фуқароларнинг низони судга мурожаат қилган ҳолда ҳал этишларига замин яратади.
Иккинчидан, музокаралар оғзаки тарзда олиб борилади, ёзма, юридик кучга эга бўлган, тарафларнинг ҳуқуқ ҳамда мажбуриятларини акс эттирувчи ҳужжат тарзида расмийлаштирилмайди.
Учинчидан, тарафлар ўртасида низо мавжудлиги сабабли аксарият ҳолларда уларга кутилган натижага эришиш имкониятидан маҳрум этади.
Тўртинчидан, музокара олиб боришга киришган тарафларда музокара олиб бориш шахсий қобилиятларининг етишмаслиги ва низони ҳал қилишнинг ушбу усулини фуқаролар орасида кенг оммалашмаганлиги сабаб бўлмоқда.
Низо тарафлари ўзаро музокарага эришолмаган тақдирда, ўртадаги муносабатларини тартибга солишга кўмаклашадиган, низонинг ҳал қилиниши натижаларидан манфаатдор бўлмаган, учинчи шахслар ёрдамига эҳтиёж туғилади. Бугунги кунга келиб ушбу вазифани малакали медиаторлар амалга ошириб келишмоқда. Ўзбекистон Республикаси “Медиация тўғрисида”ги қонунининг 4-моддасига асосан, медиация – келиб чиққан низони тарафлар ўзаро мақбул қарорга эришиши учун уларнинг ихтиёрий розилиги асосида медиатор кўмагида ҳал қилиш усули эканлиги белгиланган.
Низоларни муқобил ҳал қилиш усулларининг ўзига хослиги шундаки, уларни қўллашда тарафларнинг хоҳиш-истаги инобатга олинади. Медиация тартиб-таомили ҳам низоларни ҳал этишда тарафларнинг ихтиёрийлиги принципига асосланади. Миллий қонунчилигимизда медиация атамасига ҳуқуқий мақом берилганига қарамасдан судгача бўлган жараёнда, суд тартибида кўришда, суд ҳужжатини қабул қилиш учун суд алоҳида хонага (маслаҳатхонага) киргунга қадар ҳамда суд ҳужжатлари ва бошқа орган ҳужжатларини ижро этиш жараёнида қўлланилиш даражаси ҳанузгача пастлигича қолмоқда. Хорижий тажрибага назар соладиган бўлсак, АҚШда 95% , Германияда 90% ва Буюк Британияда 90-95% низоли ҳолатлар суд муҳокамасига қадар ҳал этилади. Бунинг сабаби, хориж давлатлари ҳуқуқ тизимида “медиатор-судя” тоифаси шаклланган бўлиб, фуқаролик ҳамда иқтисодий судларга келиб тушадиган аризалар дастлаб айнан шу тоифа томонидан кўриб чиқилади. Амалий жиҳатдан ёндашадиган бўлсак, медиация усулини суд муҳокамаси жараёнида ёки суд ҳужжати қабул қилингунга қадар қўллагандан кўра самаралироқ ҳисобланади.
Мамлакатимизда медиация тартиб-таомилининг ҳанузгача кенг қўлланилишига тўсқинлик қилаётган омиллар қуйидагилардан иборат. Биринчидан, низоларни ҳал қилиш усули бўлган медиациянинг афзалликлари тўғрисида кенг омманинг хабардор эмаслиги. Иккинчидан, республика бўйлаб малакали ҳамда профессионал медиаторларнинг, айниқса, чекка ҳудудларда уларнинг деярли йўқлиги низоларни анъанавий тартибда ҳал қилиш механизмининг сақланиб қолишига олиб келмоқда.
Учинчидан, медиация тартиб-таомилини амалга оширишга оид норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг мукаммал даражада эмаслиги. Шу ўринда, таклиф сифатида хориж тажрибасига таянган ҳолда “медиатор-судя” атамасини миллий қонунчилигимизга киритишни келтиришимиз мумкин. Низоларни суд муҳокамасига қадар “медиатор- судя” томонидан кўриб чиқиб ҳал қилиниши судларда кўрилаётган иш ҳажмининг кескин камайишига имкон беради. Ўз навбатида, низо тарафлари вақти ва маблағининг ортиқча сарфланишини олдини олишда кўмаклашади.
Низоларни ҳал қилишнинг яна бир усули сифатида ҳакамлик судларини келтиришимиз мумкин. Ўзбекистон Республикаси “Ҳакамлик судлари тўғрисида”ги қонунининг 3-моддасига мувофиқ, ҳакамлик суди (доимий фаолият кўрсатувчи ҳакамлик суди ва муваққат ҳакамлик суди) – фуқаролик ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқувчи низоларни, шу жумладан тадбиркорлик субъектлари ўртасида вужудга келувчи иқтисодий низоларни ҳал этувчи нодавлат органи ҳисобланади. Бугунги кунга келиб, ҳакамлик судлари томонидан ҳал этиладиган масалалар тадбиркорлик субъектлари ўртасида юзага келадиган муносабатларни тартибга солишдан иборатдир.
Низоларни ҳакамлик судлари томонидан ҳал қилинишининг бир қатор афзалликлари мавжуд. Биринчидан, тарафлар ҳакамлик судига мурожаат этганда ўзлари ишонган ҳамда низони холисона ҳал этиши мумкин бўлган судьяни танлаш имкониятига эга бўладилар. Иккинчидан, низони кўриб чиқиш жойи ва вақтининг тарафлар томонидан белгиланиши. Учинчидан, ишларнинг тез вақт ичида кўриб ҳал қилиниши. Низоларни ҳакамлик судлари томонидан кўриб чиқилиши тарафларга кам маблағ сарфлаш имконини беради. Шу билан биргаликда, муҳокама иштирокчилари учун коррупцион ҳолатларни четлаб ўтишнинг бир йўли ҳисобланади ва уларнинг ҳакамлик судларига бўлган ишончининг ортишига сабаб бўлади. Ҳозирги кунда ҳакамлик судларида кўриб чиқилаётган низоларнинг асосий қисми тадбиркорлик субъектлари ўртасидаги келишмовчиликни ҳал қилиш ҳисобланади. Фуқаролик муносабатларидан келиб чиқадиган низоларнинг аксарият қисмининг судлар томонидан кўрилишига кўплаб оилавий келишмовчиликлар натижасида келиб чиқадиган мулкий низолар ҳисобланади.
Хорижий мамлакатларда кенг оммалашиб бораётган низоларни муқобил ҳал қилишнинг арбитраж усули ҳам секин-асталик оммалашиб бормоқда. Мамлакатимизда ҳам низони ҳал қилишнинг ушбу усулини амалиётга татбиқ этиш мақсадида 2021 йил 16 февралда “Халқаро тижорат арбитражи тўғрисида”ги қонун қабул қилинди. “Халқаро тижорат арбитражи тўғрисида”ги қонуннинг 5-моддасига асосан, арбитраж – доимий арбитраж муассаси ёки муайян низони ҳал қилиш учун ташкил этиладиган арбитраж суди томонидан амалга оширилишидан қатъи назар, низони ҳал этиш тартиб- таомили деб белгиланган. Мазкур ҳужжат қабул қилинганлигига қарамасдан ҳали кучга кирмаган. Арбитраж судларининг бир қатор ижобий томонларини ёритиб ўтсак.
Дастлаб, арбитраж судларида ҳакамлик судларидаги каби низони ҳал қилиш учун арбитрлар конфликт тарафлари томонидан танланади. Иккинчидан, ушбу судларнинг бошқа давлат органларидан ҳоли равишда фаолият олиб бориши. Учинчидан, махфийлик принципининг амал қилиши. Ишларнинг ёпиқ ҳолатда кўрилиши, тарафлар тўғрисидаги маълумотларнинг ошкор қилинмаслиги, низо юзасидан қабул қилинган қарор мазмунининг сир сақланиши ҳам арбитраж судларининг афзал томони ҳисобланади. Тўртинчидан, расмий жараёнлардн ҳоли равишда низоларнинг оддий усуллар ёрдамида кўриб чиқилиши, бу ўз навбатида, қарорларнинг тез ва адолатли қабул қилиш имконини беради. Бешинчидан, тарафлар ўртасидаги низони келишувга эришган ҳолда ҳал этиш.
Юқорида келиб чиқиб, низоларни муқобил ҳал этиш усулларини амалиётга кенг татбиқ этишда қуйидаги ишларни амалга ошириш лозим: судга мурожаат этган тарафларга суд муҳокамасигача бўлган даврда низоларни муқобил ҳал қилишнинг афзалликлари тўғрисида атрофлича тушунча бериш; суд муҳокамасигача бўлган жараёнда ишларни кўриб чиқиш учун “медиатор-судя” тоифасини шакллантириш; музокара олиб борган тарафлар ҳуқуқ ҳамда мажбуриятларини ўзида акс эттирувчи норматив ҳужжатнинг амалдаги қонунчиликка киритиш; арбитраж судларига мурожаат этаётган фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини бузилишини олдини олдиш мақсадида арбитрларга қўйилиши лозим бўлган талабларнинг янада такомиллаштирилиши; медиатив келишувга қонуний тус бериш; ҳакамлик судлари томонидан кўриладиган ишлар доирасини кенгайтириш; медиация тартиб-таомилига баъзи фуқаролик ва иқтисодий муносабатларни ҳал қилишда мажбурий тус бериш.
Хулоса қилиб айтганда, низоларни муқобил ҳал этиш усулларининг жамиятда юзага келадиган тушунмовчиликларни бартараф қилишда қўлланилиши судлар томонидан кўриладиган ишлар ҳажмининг кескин камайишига олиб келади. Жумладан, Буюк Британияда ўтказилган тадқиқотларга кўра, 85 фоиз ҳолатда низоларни ҳал қилишда муқобил усуллардан фойдаланиш фуқароларнинг судга мурожаат қилмасдан ўз маблағларини сақлаб қолиш имконини берганини кўрсатди. Бундан ташқари, жамиятнинг турли қатламлари ўртасидаги муносабатларга путур етмайди, яъни юридик ва жисмоний шахслар судлар аралашвисиз келишмовчиликларига ечим топадилар.

Ихтиёр Холов, Бухоро туманлараро маъмурий суди судьяси

Умид Кадиров, Бухоро туманлараро маъмурий суди судьяси

TINCHLIK VA XAVFSIZLIKKA QARSHI JINOYATLARNING TARIXIY VA ZAMONAVIY JIHATLARI

Tinchlik va xavfsizlikka qarshi jinoyatlarni kvalifikatsiya qilish masalalarini o‘rganish jinoiy qonunchiligida alohida o‘rin tutadi, chunki bu jinoyatlar, avvalambor, nafaqat bitta davlat, shaxs yoki bir guruh odamlarga tegishli, balki ular butun insoniyatga ta’luqli bo‘lib, dahshatli oqibatlari namoyon bo‘ladi.
Insoniyatning tinchligi va xavfsizligiga qarshi jinoyatlarning ijtimoiy holati nafaqat ko‘plab zamonaviy davlatlarning funktsiyalari, ulardagi ijtimoiy munosabatlarga bog‘liqdir, balki dunyo xalqlarining genetik determinanti, ma’naviyati va mentaliteti, ham jahon, ham mahalliy urushlar, hamda ichki va tashqi iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy, etnik, diniy, harbiy va boshqa qarama-qarshiliklar bilan belgilanadi.
Shunday qilib, professor A.G. Kibalnikning ta’rifiga ko‘ra, bunday jinoyatlarni tashkil etuvchilar: ushbu jinoyatlar sub’ekti aksariyat hollarda davlat hokimiyatining eng yuqori namoyondalariyokiularningko‘rsatmalarigabinoanyokidavlathokimiyatiorganlaritomonidan muayyan jinoyat harakatlarini rag‘batlantiradigan muhitda harakat qiladigan shaxslardir.
Ya’ni, xalqaro jinoyatlar dunyo miqyosdagi sodir bo‘lgan yoki yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan oqibatlarning og‘irligi, nafaqat bir etnik guruhlar yoki alohida bir xalqlar taqdiriga, balki butun insoniyatga haqiqiy xavf tug‘diradigan harakatlardir.

Jahon hamjamiyati va avvalambor SSSRning fashist Germaniyasi ustidan g‘alaba qozonganidan keyin qabul qilingan Nyurnberg xalqaro harbiy tribunalining Nizomida barcha xalqaro jinoyatlar uch guruhga bo‘lingan: 1) tinchlikka qarshi jinoyatlar; 2) harbiy jinoyatlar, urush qonunlarini va (yoki) urf-odatlarini buzish; 3) insoniyatga qarshi jinoyatlar, qotillik, qirg‘in, qullik, haydab chiqarish va tinch aholiga qarshi urushdan oldin yoki urush paytida sodir etilgan boshqa shafqatsiz harakatlar.
Tinchlik va xavfsizlik bilan bog‘liq jinoyatlarning paydo bo‘lishini birinchi davlatlar, masalan, Misr, Rim, Hindiston va boshqalar paydo bo‘lgan vaqtga bog‘lash kerak. Tarixdan ma’lumki, hududlarni egallab olish paytida minglab odamlar halok bo‘lgan, shaharlar va butun davlatlar yo‘q qilingan, bundan tashqari g‘olib tomon hech qanday jazo olmagan.
Qadimgi davrlarda armiya shaxsiy manfaatlarini ko‘zlagan chet elliklar hisobiga, ko‘pincha maxsus pul evaziga to‘ldirilganda, yollanmachilik keng tarqaldi. Askarlarning keng miqyosda yollanishi eng qadimiy tarixiy manbalarga ko‘ra birinchi Psametik hukmronligi davrida (miloddan avvalgi 663-609-yillar), Misr Ossuriya va Nubiyaliklarning bosqinlaridan talofat ko‘rgan, katta qo‘shin saqlay olmagan va shu tariqa Osiyoda hukmronligini saqlab qolish uchun Liviya yollanma askarlaridan foydalangan. Ksenofonning “Anabasis” (miloddan avvalgi IV-asrning birinchi yarmi) asarida yunon yollanma askarlari, Kichik Kir, Fors davlati taxtiga da’vogar bo‘lganlar tarixi tasvirlangan. Qadimgi Yunonistonda “qon solig‘i” sotib olish tartibi keng tarqalgan bo‘lib, badavlat fuqarolar yengil va o‘rta yollanma piyoda qo‘shinlarini tuzishganlar. Karfagenda yollanma qo‘shinlar ham keng tarqalgan. Shunday qilib, Karfagen davlatini deyarli yo‘q qilgan yunon yollanma askarlarining katta qo‘zg‘oloni haqida ma’lumotlar bor.
Birinchi marta yollanmaga taqiq AQShning mustaqillik uchun kurashi paytida paydo bo‘ldi.
AQSh hukumati nizolarni betaraf bo‘lgan davlatlar o‘z aholisini urushayotgan 151 tomonning har birida harbiy mojaroga aralashishga urinishni cheklashi kerakligi to‘g‘risidagi farmon chiqardi. Qoidabuzarlik sodir bo‘lgan taqdirda, bunday faoliyat jinoyat deb tan olindi.
O‘rta asrlarda urushlar yangi hududlarni egallab olish va odamlarni shafqatsizlarcha yo‘q qilish bilan davom etdi. Aynan shu davrda yangi jinoyat – genotsid paydo bo‘ldi, bu jinoyat boshqalarga o‘xshamagan va o‘zga dunyo qarashga ega bo‘lgan odamlarni ommaviy ta’qib qilish bilan tavsiflandi.
Cherkovning muxoliflarini ta’qib qilgan va turli xil qiynoqlar yordamida o‘lim hukmini chiqargan inkvizitsiyani esga olish kerak. A.N.Nikolaev ta’kidlaganidek, bunday diniy sudlarni butun insoniyat tarixidagi genotsidning eng tajovuzkor ko‘rinishlaridan biri deb atash mumkin.
Uyg‘onish davrida (XIV-XVI asrlar) gumanizm va antropotsentrizm kabi tushunchalar paydo bo‘lishi bilan yollanma askarlar hanuzgacha ommalashgan, ammo keng miqyosli genotsid bo‘lmagan, avvalgidek yahudiylar quvg‘in qilingan.
Tinchlik va xavfsizlikka qarshi keng tarqalgan yana bir jinoyat terrorizmdir, u ham chuqur ildizlarga ega. A.A. Korolev bizning davrimizdan 340 yil oldin ham, Iskandar Zulqarnaynning otasi teraktda o‘ldirilgan deb hisoblaydi. Valter Laker ilk terroristik guruhlardan birini milodiy I-asrda Yahudiyada faoliyat yuritgan Sicariyning yahudiy mazhabi (“xanjar”) deb hisoblaydi. “Terror” atamasi Buyuk Frantsiya inqilobi davrida keng tarqalgan bo‘lib, ommaviy qatl tufayli kelib chiqqan va “Terrorizm davri” deb nomlangan. Bulardan kelib chiqib shuni aytish joizki, tinchlik va xavfsizlikka qarshi bo‘lgan jinoyatlar juda ham chuqur tarixga ega.

Globallashuv davridagi zamonaviy terrorizm milliy va xalqaro miqyosda siyosiy uyushgan jinoyatchilikning tobora yorqin namoyon bo‘lishiga aylanmoqda. Undan bir qator mamlakatlar, turli siyosiy subyektlar, transmilliy jinoiy sindikatlar yangi siyosiy sintez va yangi voqeliklarni olish, shuningdek, motiv va geosiyosiy masalalarga aralashish uchun foydalanishadi. Ya’ni, ba’zi bir shaxslar yoki katta guruhlar bu kabi ishlar ortida juda katta foyda qilishlari mumkin. “Terrorizm” tushunchasini eng umumiy ko‘rinishida “insoniyat sivilizatsiyasi uchun vayron qiluvchi, alohidatomondandavlatlarvahukmronsinflartomonidantartibgasolinadiganjarayon, bir tomondan, ijtimoiy-iqtisodiy va huquqiy ahvolni sezilarli darajada yomonlashtiradigan” deb ta’riflash mumkin. Bunday jinoyattan oddiy xal (omma) talofat ko‘rmaydi, balki xattoki hukumat amaldorlari ham bu kabi qo‘poruvchilik, zo‘ravonliklardan aziyat chekishlari mumkin.
Demak, terrorizm – bu qo‘rquv, keyinchalik kuchayib u daxshatga aylanadi. Terroristlar keyinchalik odamlarda qo‘rquvni kuchaytirib o‘zlarining xudbin maqsadlarini amalga oshiradilar.
Keyingi XX asr tinchlik va xavfsizlikka qarshi jinoyatlar rivojida yangi bosqich – natsizm, fashizm, shuningdek ommaviy qirg‘in quollarining yangi turlari (kimyoviy va yadroviy) bilan boshlandi. Masalan, Birinchi Jahon urushi davrida zaharli gazlar keng qo‘llanilgan, bu ham yuz minglab odamlarning hayotiga salbiy ta’sir ko‘rsatgan.
Jahon hamjamiyati Germaniya tomonidan kimyoviy qurolni, shuningdek, AQSH tomonidan yadro qurolini birinchi martta qo‘llaganidan so‘ng, ommaviy qirg‘in qurollarining qanchalik insoniyatga xavfli ekanligini anglashgan. 1925-yilda urushda inonlarni bo‘g‘ilish holatiga olib keluvchi, zaxarli yoki boshqa shunga o‘xshash gazlar va bakteriologik vositalaridan foydalanishni ta’qiqlovchi Jeneva protokoli imzolandi. Yuqoridagi qurollarning ikki turiga kelsak, xalqaro hamjamiyat ushbu qurol turlarini yaratish va ulardan foydalanishni to‘liq taqiqlovchi konventsiyalar ishlab chiqdi. Bular kimyoviy qurollar to‘g‘risidagi konvensiya va biologik qurollar to‘g‘risidagi konvensiyalar.
Siyosiy beqarorlik, turmush darajasining pastligi, huquqiy qadriyatlarning buzilishi va b. to‘g‘ridan-to‘g‘ri terrorizm paydo bo‘lishining asosiy sabablaridan hisoblanadi. Bugungi kunda terrorizm hatto tashkilotchilarga katta daromad keltiradigan biznesning bir turi.
Tinchlik va xavfsizlikka qarshi jinoyatlar bo‘yicha bunday tarixiy tajribaga ega bo‘lgan insoniyat, o‘tmishdagi achchiq tajribani takrorlamaslik uchun tajovuzsiz, urushlarsiz va umuman jahon mojarolarisiz yashashni o‘rganishi kerak edi. Biroq, insoniyat ba’zan tashqi qiyofasi, dinlari va madaniyati farqi tufayli dunyo mojarolarining kuchayishi, tomonlarning milliy adovat asosida qarshilik ko‘rsatish davrida yashashni davom ettiradi.
Ta’kidlash joizki, tinchlik va xavfsizlikka tahdidlarning oldini olish maqsadida, O‘zbekiston Respublikasi xalqaro hamkorlik tamoyillariga rioya qilgan holda, xalqaro shartnomalarning to‘la huquqli sub’ekti bo‘lib, jinoyat qonunchiligi doirasida, tinchlik va xavfsizlikka qarshi jinoyatlarga javobgarlikni nazarda tutadi..
O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksida VIII bob aynan tinchlik va insoniyatning xavfsizligiga qarshi jinoyatlarga bag‘ishlangan. Aynan O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksidagi ushbu bob alohida ahamiyatga ega, chunki u alohida ijtimoiy xavfga egadir. Ushbu jinoyatlar tajovuzni keltirib chiqarishi, urush holatiga olib kelishi va umuman butun insoniyat hayotiga xavf tug‘dirishi mumkinligi alohida e’tibor qaratilgan.
O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksida ko‘rsatilgan jinoyat huquqi normalarining mazmuni ijtimoiy xavfli qilmishlarning quyidagi elementlari bilan ifodalanadi, ya’ni: urushni targ‘ib qilish (150-modda); agressiya (151-modda); urush qonun va udumlarini buzish (152-modda); genotsid (153-modda); yollanish (154-modda); chet davlatlarning harbiy xizmatiga, xavfsizlik, politsiya, harbiy adliya organlari yoki shunga o‘xshash organlariga xizmatga kirish, yollanish (154.1-modda); terrorizm (155-modda); tayyorlanayotgan yoki sodir etilgan terrorchilik harakatlari to‘g‘risidagi ma’lumotlar va faktlarni xabar qilmaslik (155.1-modda); terrorchilik faoliyatini amalga oshirish maqsadida o‘quvdan o‘tish, chiqish yoki harakatlanish (155.2-modda); terrorizmni moliyalashtirish (155.3-modda); milliy, irqiy, etnik yoki diniy adovat qo‘zg‘atish (156-modda).
Tinchlik va xavfsizlikka qarshijinoyatlarning asosiyob’ekti tinchlik va tinch yashashdir, diniy guruhlar, jamoat xavfsizligi, xavfsiz sharoitlarni ta’minlash, har qanday davlatning rivojlanishi va hayoti, urush qoidalariga rioya qilish sohasidagi xalqaro aloqalari, insoniyat, millat, etnik, irqiy mavjudot asoslarini ta’minlash sharti hisoblanadi.
Tinchlik va xavfsizlikka qarshi barcha jinoyatlarning ob’ektiv tomoni, odatda, ma’lum bir me’yor uchun bitta aniq maqsad bilan birlashtirilgan va bir nechta qismlardan iborat saralash belgilaridan iborat bo‘lgan xatti-harakatlar yoki xatti-harakatlar shaklida ifodalanadi.
Tinchlik va xavfsizlikka qarshi deyarli barcha jinoyatlarning sub’ektiv tomoni qasddan qilingan aybda ifodalanadi.
Jinoyatning subekti umumiy, ya’ni 16 yoshga to‘lgan shaxs, shu bilan birga, individual jinoyatlar sodir etilganda, maxsus sub’ekt talab qilinadi (masalan, davlatlarning mansabdor shaxslari). Shunday ekan, O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining VIII bobida belgilangan meyorlarning mavjudligi birinchi navbatta jamoat munosabatlarini jinoiy-huquqiy himoya ilishgava butun insoniyat tinchligi va xavfsizligi barqarorligini ta’minlashga qaratilgan.
Jahon vaziyatlaridan kelib chiqib, tinchlik va xavfsizlikka qarshi jinoyatlar tarixan mustaqil ravishda uzoq vaqt davomida mavjud bo‘lgan degan xulosaga kelish zarur. Ulardan ba’zilari ilm-fan va texnologiyaning rivojlanishi bilan paydo bo‘lgan, boshqalari esa chuqur tarixiy ildizlarga ega. Ko‘p asrlar davomida ushbu jinoyatlar, odatda, kriminalizatsiya qilindi va jamiyat tomonidan o‘z-o‘zidan ravshan narsa sifatida qabul qilindi, ba’zida hatto ularning sodir etilishi hayot tarzining asosiy qismi bo‘ldi, ammo shunga qaramay, ularning barchasi jamiyat uchun juda xavfli bo‘lib, umumiy halokatga olib keladi .
Xulosa qilib shuni ta’kidlash kerakki, tinchlik va xavfsizlikka qarshi jinoyatlar xalqaro jinoyatlar maqomiga ega bo‘lishi va ko‘plab davlatlarning milliy qonunchiligida, shu jumladan O‘zbekiston Respublikasi jinoiy qonunchiligida ham xalqaro huquqning amalga oshirilishining yorqin namunasi bo‘lishi bejiz emas.

Ixtiyor Xolov, Buxoro tumanlararo ma’muriy sudi sudyasi

INTERNET TARMOG‘IDA SHARTNOMALARNI TUZISH MEXANIZMLARINI HUQUQIY TARTIBGA SOLISHNI TAKOMILLASHTIRISH

Bugungi kunda kompyuter texnologiyalari, telekommunikatsiya texnologiyalari, dasturiy ta’minot va axborot texnologiyalari sohasidagi so‘nggi yutuqlar natijasida odamlar hayot darajasi tasavvur qilib bo‘lmaydigan darajada o‘zgarib ketdi. Geografiya va vaqtning cheklanganligi sababli aloqa endi cheklanmaydi. Axborot har qachongidan ham keng va tezroq uzatiladi va qabul qilinadi. Bu yerda elektron tijorat joy, vaqt, makon, masofa va to‘lovlar bo‘yicha biznes muhitiga moslashuvchanlikni taqdim etadi. Ushbu elektron tijorat kompyuter tarmoqlari orqali ma’lumot, mahsulot va xizmatlarni sotib olish va sotish bilan bog‘liq. Bu biznesni elektron shaklda, odatda Internet orqali o‘tkazish vositasi. Bu “korxona integratsiyasiga” olib keladigan vosita.

Elektron tijorat – bu elektron shartnomalar asosida tuzilgan tovar va xizmatlar oldi-sotdisini ifodalovchi tadbirkorlik faoliyati usuli amalga oshiriladigan ijtimoiy munosabatlar sohasi bo‘lib, unga muntazam ravishda amalga oshiriladigan oldi-sotdi bitimlari (asosiy bitimlar), shuningdek, elektron tijorat aylanmasini tashkil etishga qaratilgan bitimlar va asosiy bitimlar (tashkiliy bitimlar) kiradi.
Tashkiliy bitimlarga quyidagilar kiradi: elektron tijorat mahsulotlari bozorining turli shakllarini tashkil etish bo‘yicha axborot-kommunikatsiya tarmog‘iga kirish xizmatlarini ko‘rsatish; elektron tijoratni shakllantirish bo‘yicha xizmatlar ko‘rsatish (elektron raqamli imzo, qo‘lda imzoning boshqa analoglari), elektron hisob-kitoblarni amalga oshirish; elektron tijorat dasturlarini ishlab chiqish va ulardan foydalanish; bitimlarni amalga oshirishda turli xil aloqa turlaridan foydalanish.
Belgilangan barcha bitimlar oddiy fuqarolik bitimlari bo‘lib, ularning asosiy o‘ziga xos xususiyati shundaki, fuqarolik bitimlarini tuzish yoki bajarish va boshqa qonuniy ahamiyatga ega bo‘lgan harakatlarni amalga oshirish kontragentlarning masofadan turib kirish sharoitida va maxsus mexanizm (elektron ma’lumotlar almashinuvi, elektron xabar almashish va boshqalar) yordamida amalga oshiriladi.
Elektron hujjat va qog‘ozli hujjat o‘rtasidagi farq faqat uning rekvizitlari va hujjat tashuvchisining o‘ziga xos xususiyati bilan ifodalanadi. Ko‘pincha, elektron hujjatning xususiyatlarini tavsiflash uchun uning tugallanishini ko‘rsatish kifoya.
Elektron tijoratning o‘sishi bilan elektron shartnomalardan foydalanish tez rivojlanmoqda.
Ammo elektron shartnomalarni joylashtirish uchta darajada, ya’ni konseptual, mantiqiy va amalga oshirishda juda ko‘p muammolarni keltirib chiqaradi. Maqolamizda biz elektron shartnomalar doirasi, mohiyati, qonuniyligi va boshqa har xil masalalarni muhokama qildik va bu sohada qonunchilikka bir qator takliflar berdik.
Elektron shartnoma – bu dasturiy ta’minot tizimi tomonidan modellashtirilgan, aniqlangan, bajarilgan va joylashtirilgan shartnoma. Elektron shartnomalar konseptual jihatdan an’anaviy (qog‘ozga asoslangan) tijorat shartnomalariga juda o‘xshash. Sotuvchilar o‘z mahsulotlarini, narxlarini va shartlarini istiqbolli xaridorlarga taqdim etadilar. Xaridorlar o‘zlarining imkoniyatlarini ko‘rib chiqadilar, narxlar va shartlar bo‘yicha kelishib oladilar, buyurtma berishadi va to‘lovlarni amalga oshiradilar. Keyin sotuvchilar sotib olingan mahsulotlarni yetkazib berishadi. Shunga qaramay, an’anaviy tijoratdan farqli o‘laroq, elektron tijorat yangi va qiziqarli texnik va huquqiy muammolarni tug‘diradi.
Elektron tijorat sohasidagi shartnomalar tizimi, bir tomondan, uni fuqarolik huquqining boshqa quyi tizimlaridan ajratib turadi, boshqa tomondan esa har qanday shartnomaviy munosabatlarga xos xususiyatlarga ega. Ushbu belgilar barcha fuqarolik shartnomalarida qo‘llaniladigan birlashtirilgan shakllarni shakllantirish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Bundan tashqari, elektron tijorat sohasidagi shartnomalar tizimi ko‘plab elementlardan iborat bo‘lib, ularning har biri fuqarolik shartnomasining maxsus huquqiy tartibga solishni talab qiladigan o‘ziga xos xususiyatlariga ega.
Internet orqali shartnomalar tuzish juda muammoli hisoblanadi. Shartnoma tuzish uchun provayder Internetga ulangan serverga ommaviy taklifni joylashtiradi. Tavsiya etilgan shartlar bo‘yicha shartnoma tuzishni istagan har qanday shaxs taklifni shartnoma shaklini tuzish va imzolash orqali qabul qiladi.
Internetda tuzilgan tashqi savdo shartnomalarini ikki turga bo‘lish mumkin: – aloqa vositasi sifatida, ya’ni faksning analogi sifatida Internet orqali tuzilgan shartnomalar; – huquqiy maydondagi kabi Internetda tuzilgan shartnomalar.

Elektron shartnomalarni tuzishda yuzaga keladigan asosiy muammolar: – shartnoma joyini aniqlashning qiyinligi; – shartnoma tuzish faktining isbotliligi, shartnomada keltirilgan ma’lumotlarning xavfsizligi va o‘zgarmasligi; – shartnomada ko‘rsatilgan ma’lumotlarning maxfiyligi.
Elektron tijorat operatsiyalarida faqat Internet foydalanuvchilari ishtirok etishlari mumkin.
Nashr qilingan ma’lumotlarga ko‘ra, har yili Internet orqali amalga oshiriladigan tovar aylanmasi hajmi 30-35 foizga oshadi.
Kompyuter orqali uzatiladigan shartnomaviy hujjatlarni avtorizatsiya qilish elektron raqamli imzodan foydalanish bilan ta’minlanadi, ammo bu aloqalarni o‘rnatgan pudratchilar o‘rtasida soddalashtirilishi mumkin.
Mamlakatimizda elektron raqamli imzolardan foydalanish O‘zbekiston Respublikasi “Elektron raqamli imzo to‘g‘risida”gi Qonuni bilan tartibga solinadi.
Elektron raqamli imzo – elektron raqamli imzo yopiq kalitidan foydalangan holda ma’lumotlarning kriptografik o‘zgarishi natijasida olingan va ushbu elektron hujjatni qalbakilashtirishdan himoya qilish, elektron hujjatdagi ma’lumot buzilishining yo‘qligini aniqlash uchun mo‘ljallangan elektron hujjat rekviziti.
Elektron tijorat sohasiga kiradigan shartnomalar oddiy tijorat va fuqarolik-huquqiy shartnomalardan iborat. O‘zbekiston qonunchiligida Internetda fuqarolik-huquqiy shartnomalarni tuzishning maxsus huquqiy reglamenti mavjud emas. Internetda tuzilgan shartnomalar shartnomalar tuzish tartibi to‘g‘risidagi umumiy qoidalarga bo‘ysunadi.
Internetda shartnomalar tuzishda ko‘pincha unga noqulay shartlar kiritiladi, bu shartlarga shartnomaning kuchsiz tomoni ta’sir o‘tkazishga imkoni yo‘q va ularga rozi bo‘lishga majbur bo‘ladi.
Yuqoridagi xususiyatlar bilan bog‘liq holda, Internetda shartnomalar tuzishni huquqiy tartibga solish shartnoma erkinligi, vijdonanlik va qonunlarni suiiste’mol qilishga yo‘l qo‘yilmasligi tamoyillari asosida amalga oshirilishi kerak. Shartnoma tuzish jarayonida kuchsiz tomonni himoya qilish masalasi alohida e’tiborni talab qiladi.
Shunday qilib, fuqarolik-huquqiy munosabatlar ishtirokchilarining teng huquqliligi prinsipini ta’minlash uchun kontragentga shartnoma bo‘yicha qo‘shimcha majburiyatlarni yuklash talab etiladi. Darhaqiqat, hozirgi vaziyatda, aksariyat hollarda, zaif tomonning fuqarolik-huquqiy shartnomasini tuzishga qaratilgan irodasini ifodalashi faqatgina “Men roziman” tugmachasini bosish orqali ifodalanishi mumkin, aslida bu yetarli emas.
Yuridik adabiyotlarda keltirilishicha zaif tomon himoyasi shartnoma tuzish erkinligini cheklashning maqsadlaridan biridir. Zaif tomonning himoyasi shartnomani tuzish paytidan boshlanadi va uning ijrosi hamda shartnomani buzish tufayli javobgarlik bilan tugaydi.
Huquqni qo‘llash amaliyotida Internetda turli xil xususiyatlarga ega bo‘lgan fuqarolik- huquqiy shartnomalarini tuzish mexanizmlari uchraydi.
Internetda elektron shartnomalarni tuzishdagi tushunmovchiliklar va muammolarni bartaraf etish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksini Internetda fuqarolik- huquqiy shartnomalarni tuzish bilan bog‘liq quyidagi qoidalar bilan to‘ldirish taklif etiladi: Taraflar munosabatida ofertaga yo‘naltirilgan prezumpsiyalarni o‘rnatish, ofertani joylashtirgan tomonga nisbatan Internetda taklif qilish o‘rniga mahsulot yoki xizmatlar taklif qilish; Oferta va aksept kelib tushgandan keyin avtomatik ravishda xabar berish majburiyatini o‘rnatish;

Tomonlarning joylashgan joyini ko‘rsatish majburiyatini, ayniqsa mamlakat domen nomi va kontragent joylashgan mamlakat o‘rtasida tafovut mavjud bo‘lganda; Internetda tuzilgan shartnoma matnining saqlanishini ta’minlash majburiyati; Shartnoma tuzish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlarni to‘ldirgandan so‘ng texnik xatolarni tuzatish uchun texnik imkoniyat bilan ta’minlash; Bir nechta shartnoma qoidalari variantlarini tanlash imkoniyati; Shartnomani bajarish joyini ko‘rsatish majburiyati; Qarama-qarshiliklar yuzaga kelganda shartnomalarni bajarish bo‘yicha kelishmovchiliklar va sud vakolatlarini ko‘rsatish majburiyati.

Ixtiyor Xolov, Buxoro tumanlararo ma’muriy sudi sudyasi

Мулк ҳуқуқига эгалик қилиш  тартиби ва соҳада учраётган муаммолар

Ўзбекистон Республикаси Конституциясида Ўзбекистон иқтисодиётининг негизини хилма-хил шакллардаги мулк ташкил этиши, барча мулк шаклларининг тенг ҳуқуқлилиги ва баб-баравар муҳофаза қилиниши ҳамда мулкдор мулкига ўз хоҳишича эгалик қилиши, ундан фойдаланиши ва уни тасарруф этиши белгиланган. Иқтисодий ҳаётнинг асосини ташкил этувчи мулк – ишлаб чиқариш воситаларини ва меҳнатнинг барча маҳсулотларини ўзлаштириш жиҳатидан кишилар ўртасидаги муносабат ҳисобланиб, бу муносабатлар синфлар ва ижтимоий гуруҳларнинг ишлаб чиқариш негизида тутган ўрнини, моддий неъматларни ишлаб чиқариш, тақсимлаш, айирбошлаш ва истеъмол қилиш усулини характерлайди. Мулкий муносабатлар ашёвий муносабатлар тарзида юридик жиҳатдан бошқарилгач ёки расмийлаштирилган ҳолатдан кейин улар мулк ҳуқуқи формасини олади.

Шу ўринда, мулк ўзи нима?- деган саволга жавоб бериб кетсак.

Мулк ҳуқуқи шахснинг ўзига қарашли мол-мулкка ўз хоҳиши билан ва ўз

манфаатларини кўзлаб эгалик қилиш, ундан фойдаланиш ва уни тасарруф этиш, шунингдек ўзининг мулк ҳуқуқини, ким томонидан бўлмасин, ҳар қандай бузишни бартараф этишни талаб қилиш ҳуқуқидан иборатдир. Мулк ҳуқуқи муддатсиздир, яъни мулк эгаси ўзига тегишли бўлган мулкдан абадий фойдаланиши, ўзининг мулк ҳуқуқини хоҳлаган вақтда тасарруф этиши мумкин. Ҳеч ким мулкдорга ўз мулкини эгаллаб туриш, ундан фойдаланиш ва уни тассарруф этиш учун муддат белгилаш ҳуқуқига эга эмас. Мулкка бўлган мол-мулкнинг миқдори ва қиймати чекланмайди.

Ўзбекистон Республикасида мулк хусусий мулк ва оммавий мулк шаклларига эга бўлиб, унинг субъектлари фуқаролар, юридик шахслар ва давлат ҳисобланади. Мулкнинг объектлари бўлиб, ер, ер ости бойликлари, сувлар, ҳаво бўшлиғи, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси ҳамда бошқа табиий ресурслар, корхоналар, ашёлар, шу жумладан бинолар, квартиралар, иншоотлар, асбоб-ускуналар, хом ашё ва маҳсулот, пул, қимматли қоғозлар ва бошқа мол-мулклар ҳамда интеллектуал мулклар ҳисобланади.

Мулк ҳуқуқи меҳнат фаолияти, тадбиркорлик фаолияти, мулкни яратиш, кўпайтириш, битимлар асосида қўлга киритиш, давлат мулкини хусусийлаштириш, мерос қилиб олиш ва бошқа қонун ҳужжатларига зид бўлмаган асосларда вужудга келади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясида Ўзбекистон иқтисодиётининг негизини хилма-хил шакллардаги мулк ташкил этиши, барча мулк шаклларининг тенг ҳуқуқлилиги ва баб-баравар муҳофаза қилиниши ҳамда мулкдор мулкига ўз хоҳишича эгалик қилиши, ундан фойдаланиши ва уни тасарруф этиши белгиланган.

Иқтисодий ҳаётнинг асосини ташкил этувчи мулк – ишлаб чиқариш воситаларини ва меҳнатнинг барча маҳсулотларини ўзлаштириш жиҳатидан кишилар ўртасидаги муносабат ҳисобланиб, бу муносабатлар синфлар ва ижтимоий гуруҳларнинг ишлаб чиқариш негизида тутган ўрнини, моддий неъматларни ишлаб чиқариш, тақсимлаш, айирбошлаш ва истеъмол қилиш усулини характерлайди. Мулкий муносабатлар ашёвий муносабатлар тарзида юридик жиҳатдан бошқарилгач ёки расмийлаштирилган ҳолатдан кейин улар мулк ҳуқуқи формасини олади.

            Кўчмас мулк жумласига кирмайдиган мол-мулк кўчар мулк ҳисобланади. Кўчар мулкка бўлган ҳуқуқни рўйхатдан ўтказиш талаб этилмайди, қонунда назарда тутилган (автомототранспорт воситалари, тракторлар, тиркамалар) ҳоллар бундан мустасно.

Фуқаролик ҳуқуқий муносабатларда шундай мулк шакллари борки, уларни бошқаришва тасарруф қилишда бошқа мулкдорларнинг розилиги талаб этилади.

Жумладан, улушли мулк (масъулияти чекланган жамиятлар, акциядорлик жамиятлари ёки эр-хотининг биргаликдаги турмуши давомида ортирилган мулклар ва ҳаказо). Икки ёки ундан ортиқ шахснинг эгалигида бўлган мол-мулк уларга умумий мулк ҳуқуқи асосида тегишли бўлади.

Мазкур мулкни яхшилаш, кўпайтириш ва бошқа хўжалик юритуви билан боғлиқ харажатларни сотиш, ҳадя қилиш, айирбошлаш ва ҳаказоларни амалга оширилишида, бошқа мулкдорларнинг розилиги талаб этилади.

Бугунги кунга келиб, фуқаролар ўртасида автотранспорт воситаларини олди-сотди жараёнида кўплаб кузатилаётган ҳолат шуки, мулк эгаси ўз кўчар мулкини яьни автомобилини нотариал тасдиқланган ишончнома орқали бошқа шахсга фойдаланиш, тасарруф этиш ва сотиш ҳуқуқи билан бермоқда. Бу эса амалиётда кўплаб муаммоларни келтириб чиқармоқда.

Ўзбекистон Республикасининг “Нотариат тўғрисида”ги қонуннинг 47-моддасида нотариуслар бир ёки бир неча шахс номидан бир ёки бир неча шахс номига ёзилган ишончномаларни тасдиқлайди. Ўз ваколатини бошқа шахсга ишониб топшириш тартибида берилган ишончнома шундай ишониб топшириш ҳуқуқи кўрсатиб қўйилган асосий ишончнома тақдим этилганидан кейин ёки асосий ишончнома бўйича вакил ишончнома берган шахснинг манфаатларини ҳимоя қилиш учун вазият тақозоси билан шундай иш тутишга мажбур бўлганлиги ҳақида далиллар тақдим этганидан кейин нотариал тасдиқланиши керак. Ўз ваколатини бошқа шахсга ишониб топшириш тартибида берилган ишончнома асосий ишончнома бўйича берилганидан кўпроқ ҳуқуқни қамраб олмаслиги керак. Ўз ваколатини бошқа шахсга ишониб топшириш тартибида берилган ишончноманинг амал қилиш муддати бу ишончномани беришга асос бўлган асосий ишончноманинг амал қилиш муддатидан ортиқ бўлиши мумкин эмас”, деб белгиланган.  “Нотариуслар томонидан айрим нотариал ҳаракатларни амалга ошириш тартиби тўғрисида”ги маьмурий регламентларни тасдиқлаш ҳақида Ўзбекистон Респуликаси Вазирлар Маҳкамасининг 2020 й ил 18 ноябрдаги 726-сонли қарорига кўра нотариуслар томонидан автомототранспорт воситаларини бошқа шахсга ўтказиш ҳақидаги битимларни тасдиқлашнинг 16-бобида битим вакил томонидан тузилган тақдирда, унинг ваколати текширилади. Вакилнинг ваколати унинг номига берилган ишончнома ва (ёки) ваколатини тасдиқловчи бошқа ҳужжатлар (қарор, умумий мажлис баённомаси, кузатув кенгашининг қарори, буйруқ ва ҳ.к.) билан тасдиқланади. Нотариал тасдиқланган ишончноманинг бекор бўлган ёки бўлмаганлиги ҳақидаги маълумот тизим орқали текширилади.

9-бобида битимни тасдиқлаш учун тўловларни амалга ошириш тартиби белгиланган. Яьни битимни тасдиқлашда нотариус томонидан “Давлат божи тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикасининг Қонуни билан тасдиқланган Давлат божи ставкаларининг миқдорларига асосан давлат божи ва Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан белгиланадиган Нотариуслар томонидан амалга ошириладиган ҳуқуқий

ва техник тусдаги қўшимча ҳаракатлар учун ундириладиган тўловлар миқдорлари доирасида ҳуқуқий ва техник тусдаги қўшимча ҳаракатлар амалга оширилганлиги учун ҳақ ундирилади. Ўзбекистон Республикасининг “Давлат божи тўғрисида”ги қонуннинг 3-моддасида давлат божи турлари белгиланган. Давлат божи юридик  аҳамиятга молик ҳаракатларни амалга оширганлик ва (ёки) бундай ҳаракатлар учун ваколатли муассасалар ва (ёки) мансабдор шахслар томонидан ҳужжатлар берганлик учун ундириладиган мажбурий тўловдир.

5-моддасида ундириш объектлари нотариуслар ва Ўзбекистон Республикасининг консуллари томонидан нотариал ҳаракатларни амалга оширганлик учун ундирилади, деб белгиланган. “Давлат божи тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси қонунида айнан шу каби жараёнлар учун давлат божи ставкаларининг миқдори белгиланган. Хусусан, автомототранспорт воситаларини бошқариш ва тасарруф қилиш ҳуқуқини берувчи ишончномаларни ва автомототранспорт воситаларидан текин фойдаланиш шартномаларини тасдиқлаганлик учун мулкдорнинг хотинига (эрига), унинг ва хотинининг (эрининг) ота-онасига, болаларига ва уларнинг эрига ёки хотинига, набираларига, бувиларига, буваларига, ака-укалари ва опа-сингилларига, жиянларига БҲМнинг 50 фоизи миқдорида, бошқа шахсларга БҲМнинг 3 баравари миқдорида тўланади. Фуқаролик ҳуқуқи нормаларида агар умумий мулкдорлардан бири мулкни яхшилаш учун қилаётган харажатларини бошқа мулкдорнинг розилигисиз амалга оширган тақдирда, бошқа мулкдор (қилинган сарф мулкни яхшилаш учун сарфланган бўлса ҳам) сарфланган пул маблағи учун хисса қўшиш мажбуриятини олмайди ва мулкни яхшилаш учун сарф қилган мулкдор (розилик олмаган) да бошқа мулкдорлардан талаб қилиш ҳуқуқини келтириб чиқармайди. Давлат мулк шаклларини ривожлантириш мақсадида мулк ҳуқуқи субъектлари ҳуқуқларининг тенглигини таъминлайди ва унинг ҳимоя қилинишини кафолатлайди.

Мулкка нисбатан эгалик қилиш, фойдаланиш ва тасарруф этиш ҳуқуқлари мавжуд бўлиб, улар нимани англатади?

Эгалик қилиш ҳуқуқи – мулкдорнинг ўз мулкига жисмонан, моддий ва ҳуқуқий жиҳатдан эгалик қилиниши кўзда тутилади.

Фойдаланиш ҳуқуқи – жисмоний ва юридик шахсларнинг ўз мулкининг фойдали жиҳатлари, хусусиятларидан турли эҳтиёжларнинг (шахсий ёки ишлаб чиқариш билан боғлиқ эҳтиёжларини) қондириш билан боғлиқ фаолиятини белгиловчи ҳуқуқлар бўлиб, мол-мулк эгасининг ҳуқуқларидан бири, бойлик ва мол-мулкдан белгиланган тартибда фойдаланишидир.

Тасарруф этиш ҳуқуқи – мулкдор ўз мол-мулкининг тақдирини мазкур мол-мулкка нисбатан юридик ҳужжатларни тузиш йўли билан белгилаш, яъни сотиш, ҳадя қилиш, ижарага бериш, гаровга бериш, ҳомийлик мақсадларида бериш, мерос қолдириш ва бошқа фаолият билан боғлиқ ҳуқуқлар бўлиб, бунда мулкдор ким ва қандай ҳолда фойдаланишини ҳал этади. Тасарруф этиш ҳуқуқига эга бўлган шахс мулк эгасининг асосий ваколатларини амалга ошириш ҳуқуқи асосида мулк объектидан фойдаланиш йўл-йўриғини белгилаш, мулкни сотиш, ижарага бериш, ҳадя этиш ҳуқуқига эга бўлади. Амалда мулкни тасарруф этиш ҳуқуқига реал эга бўлган шахсгина ҳақиқий мулк эгаси ҳисобланади, яъни бир сўз билан айтганда, тасарруф этиш ҳуқуқи мулкка нисбатан мутлақ ҳуқуқни беради.

Мулк ҳуқуқи, мулкдорга маълум даражада масъулиятни келтириб чиқаради, яъни мулкдан фойдаланишда мулкдорлар – фуқаролар, юридик шахслар ва давлатнинг ҳуқуқларини, қонун билан қўриқланадиган манфаатларини бузмаслиги, экологик муҳитга зарар етказмасликлари шарт.

Мулк ҳуқуқи – фуқаронинг ҳуқуқ лаёқати (туғилиш давридан) бошлаб вужудга келиши мумкин, яъни янги туғилган боланинг мерос олиши, ҳадя олиши ва ҳаказолар асосида мулк ҳуқуқи вужудга келиши мумкин.

Аммо, мазкур мулк ҳуқуқининг вужудга келиши асосида мулкдан фойдаланиш ёки уни тасарруф этиш ҳуқуқи фуқаронинг муомала лаёқати даврининг кириб келиши (18 ёшга тўлганидан сўнг) асосида вужудга келади.

Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 28-моддасига асосан ўн олти ёшга тўлган вояга етмаган шахс меҳнат шартномаси бўйича ишлаётган бўлса ёки ота-онаси, фарзандликка олувчилари ёхуд ҳомийсининг розилигига биноан тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланаётган бўлса, у тўла муомала лаёқатли деб эълон қилиниши мумкин ёки 29-моддасида ўн тўрт ёшга етмаганлар томонидан фақатгина майда маиший битимлар, текин манфаат кўришга қаратилган, нотариал

тасдиқланишни ва давлат рўйхатидан ўтказишни талаб этмайдиган битимлар ҳамда қонуний вакил ёки унинг розилиги билан учинчи шахс томонидан муайян мақсад ёки эркин тасарруф этиш учун берилган маблағларни (кам миқдордаги пул суммаси билан олди-сотди битимлари) тасарруф этиш борасидаги битимларни тузишлари мумкин.

Вояга етмаганларнинг мулкини ота-оналар, фарзандликка олувчилар ва

ҳомийларнинг мулкни хадя қилиш билан боғлиқ тузилган битимлари ўз-ўзидан ҳақиқий эмас.

Мулк ҳуқуқи қуйидаги холларда бекор қилиниши, тугатилиши мумкин.

Жумладан, мулкдорнинг мулкни сотиб юбориши, хадя қилиши ёки айирбошлаш натижасида, мулкнинг буткул нобуд бўлиши, Фуқаролик кодексининг 202-моддасига асосан национализация, яъни мулк ҳуқуқини ҳақ тўлаш эвазига давлат ихтиёрига ўтказилиши, 203-моддасига асосан реквизиция, яъни форс мажор (табиий офатлар, авриялар, эпидемиялар, эпизоотиялар) ҳолатларида ҳақ тўлаш эвазига олиб қўйилиши, мусодара қилинганда ва бошқа қонунда белгиланган ҳолатларда. Хусусий мулк бошқа мулк шакллари каби дахлсиз ва давлат ҳимоясида белгиланган.

Юқорида қайд этиб ўтилганидек, автотранспорт воситалари бошқа бир шахсга тасарруф этиш ҳуқуқи билан ишончнома орқали бериш ҳуқуқига эга. Аммо амалиётда ишончнома орқали автотранспортни бошқариб келаётган фуқаро йўл ҳаракати қоидасини бузиб, фоторадарга тушган тақдирда, жарима мулк эгаси бўлган шахсга нисбатан қўлланилади. Қонунчиликда эса ҳуқуқубузарлик содир этган шахс содир этган ҳуқуқбузарлигига нисбатан қонунда белгиланган тартибда жавобгарликка тортилиши белгиланган.

Ваҳоланки, белгиланган жарима ҳуқуқбузарлик содир этмаган шахс номига расмийлаштирилиб, бир вақтнинг ўзида мулкга бўлган ҳуқуқ эгаси яъни мулкдор жаримага тортилишига сабаб бўлмоқда.

            Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Суд ҳужжатлари ва бошқа органлар ҳужжатларини ижро этиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 6118-сонли фармонининг 12-бандида 2020 йил 1 декабрдан бошлаб, жиноят натижасида давлатга етказилган зарар, давлат божлари, жиноий ва маъмурий жарималар, давлат фойдасига бошқа турдаги ундирувлар ҳамда давлат даромадига ўтказиладиган олиб қўйилган мол-мулкни сотишга оид ижро ҳужжатлари бўйича келиб тушган маблағлар алоҳида ғазначилик ҳисобрақамида жамланади ва белгиланган миқдорда «Темир дафтар», «Аёллар дафтари» ва «Ёшлар дафтари»га киритилган фуқароларни қўллаб-қувватлаш учун очилган ҳисоб рақамларига пропорционал тартибда йўналтирилади.

Мазкур бандда назарда тутилган ижро ҳужжатлари бўйича келиб тушган маблағларнинг олувчилар ва бюджет тизими бюджетлари даражалари ўртасидаги тақсимоти маблағларнинг белгиланган қисми «Темир дафтар», «Аёллар дафтари» ва «Е􀇆 шлар дафтари»га киритилган фуқароларни қўллаб-қувватлаш учун очилган ҳисоб рақамларига ўтказилганидан кейин амалга оширилиши белгиланиши кўрсатилган.

Юқоридаги вазиятлардан келиб чиққан ҳолда, тегишли қонунчиликка қуйидаги таклифларни келтириб ўтмоқчимиз:

Биринчидан, автотранспортни ишончнома орқали олаётган шахсга(ишончли вакилга) ундан фойдаланиш, сотиш ҳуқуқини бермасдан, фақатгина автотранспорни бошқариш ҳуқуқини берилиши;

Иккинчидан, кўчар мулкларни(автомобилларни) олди-сотди шартномасида тўланадиган давлат божларини яьни нотариус учун бож, Давлат йўл ҳаракати инспекцияси божларини бирлаштириб, фақат бир томонлама тўлов қилинишини таьминлаш каби қоидаларни Ўзбекистон Республикасининг “Давлат божи тўғрисида”ги қонунга киритилишини таклиф қиламиз.

Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, фуқароларнинг мулк хуқуқи билан боғлиқ муносабатларни тартибга солиш натижасида, жамиятдаги давлат ва фуқаролар ўртасидаги ечимини кутаётган муаммолар ҳам ҳал этилади. Шунингдек, соҳага оид норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг амалиётда ижроси таьминланишига ҳам туртки бўлади, деб ҳисоблаймиз.

Юлдузхон Абдуғаффорова, Бухоро вилоят маъмурий суди архив мудираси

Ma’muriy hujjatlarni tayyorlash. Ma’muriy hujjatlar tizimi

Ma’muriy hujjatlarning umumiy turlari – qarorlar, qarorlar, buyruqlar, buyruqlar, ko’rsatmalar.

Barcha ma’muriy hujjatlar GOST R 6.30-2003 «Tashkiliy va ma’muriy hujjatlarning yagona tizimlari» ga muvofiq bo’lishi kerak. Hujjatlarga qo’yiladigan talablar. Boshqaruv hujjatlari qonunlar, yuqori turuvchi organlarning qarorlari va farmoyishlari asosida yoki ularni bajarish maqsadida yoki rahbarning vakolatlari va vakolatlari doirasida chiqariladi.
Ma’muriy hujjatlarni tayyorlash murakkab jarayondir. Bu mansabdor shaxslardan biriga yoki ishchi guruhga ishonib topshirilishi mumkin.

Ma’muriy hujjatlarni tayyorlash quyidagi bosqichlarni o’z ichiga olishi mumkin:

Muammoning mohiyatini o’rganish;

Ma’muriy hujjat loyihasini tayyorlash;

Hujjatni tasdiqlash;

Hujjatni imzolash.

Kollegial organning (direktorlar kengashi, kasaba uyushma qo’mitasi) qarorlari va qarorlari uchun ushbu hujjatlarni kollegial organ majlisida muhokama qilish va qabul qilish bosqichi qo’shiladi.

Qanday qilib to’g’ri chiqarish bo’yicha ko’rsatmalar

Buyurtma – huquqiy akt o’z vakolatlari doirasida tezkor tashkiliy, kadrlar va ichki ishning boshqa masalalarini hal qilish uchun rahbar tomonidan nashr etiladi.
Buyurtma shaklda chiqariladi va o’z ichiga oladi quyidagi tafsilotlar: tashkilot nomi, hujjat turining nomi, sanasi, ro’yxatga olish raqami, tuzilgan joyi, matn nomi, matn, imzo. Buyruq, agar matnda boshqa muddat ko’rsatilmagan bo’lsa, rahbar tomonidan imzolangan paytdan boshlab kuchga kiradi.

Uchrashuv bo’yicha buyruqlar asosiy faoliyat va xodimlar uchun buyurtmalarga bo’linadi.
Buyurtma matni, qoida tariqasida, ikki qismdan iborat: aniqlovchi va ma’muriy. Aniqlovchi qism belgilangan harakatlarning maqsad va vazifalarini, buyruqni chiqarish sabablarini aks ettiradi va buyruqni tayyorlash uchun asos bo’lgan hujjatga havolani beradi. Ma’muriy qismda belgilangan harakatlar, ularning bajarilishi uchun mas’ul bo’lgan mansabdor shaxslarning nomlari va ularni amalga oshirish muddatlari ko’rsatilgan. Ma’muriy qism ko’rsatilgan qismdan bosilgan «buyurtma qilaman» so’zi bilan ajratiladi Bosh harflar va yo’g’on nuqta qo’ying. Buyruq matnining maʼmuriy qismi, qoida tariqasida, arab raqamlari bilan nuqtalar bilan raqamlangan paragraflarga boʻlinadi. Har bir paragrafda ijrochi ko’rsatilgan ( ijrochi) amalga oshiriladigan chora-tadbirlar va to’lash muddati. Ijrochi belgi holatida ko’rsatiladi. Siz umumlashtirilgan tarzda ham belgilashingiz mumkin, masalan: kasaba uyushma tashkilotlari raislari. Ma’muriy qismning har bir bandi noaniq shaklda fe’l bilan ifodalangan muayyan harakatni ko’rsatish bilan boshlanadi – «tayyorlash», «tashkil etish», «ta’minlash», «ishlab chiqish» va boshqalar.

Nozim Rashidov, Buxoro viloyat ma’muriy sudi sudya katta yordamchisi

Yolg’on xabarlar tarqatishga qarshi kurash uchun qonunchilikka o’zgartirish kiritish bo’yicha

Bugungi kunda Internet jahon axborot tarmogʻi va ijtimoiy tarmoqlar axborot isteʼmolchilari uchun asosiy manba boʻlib qolmoqda. Elektron ommaviy axborot vositalari ham oʻzlarining tegishli profil va kanallari orqali maʼlumot tarqatmoqda. Buning sababi barcha oʻz vaqtini internetda ijtimoiy tarmoqlarda oʻtkazishga sarf qilayapti.
Albatta, tanganing ikki tomonini koʻra bilish lozim. Internet va ijtimoiy tarmoqlar orqali yangi doʻstlar orttiriladi, mavjudlari bilan aloqalar mustahkamlab boriladi, uydan yoki ofisdan chiqmay turib xaridlar qilinadi, mahsulot narxlari haqida maʼlumotga ega boʻlinadi va yangiliklardan soniyalar ichida xabardor boʻlish imkoniyati mavjud. Ijtimoiy tarmoqlar foydalanuvchilarining yarmi brend mahsulotlar ishlab chiqaruvchilarining sahifalariga obuna boʻlishgan.
Tanganing ikkinchi tomoniga nazar tashlanadigan boʻlsa, Internet va undagi ijtimoy tarmoqlarning ommalashuvi, vaqt va makon tushunchalariga yondashuvning oʻzgarishi va globallashuv jarayonining kuchayishidan baʼzi birovlar boshqa maqsadda foydalanmoqda. Ularning baʼzilari bu orqali piar yaratmoqchi boʻlsa, baʼzilari kimlarnidir obroʻsizlantirishni, aholi oʻrtasida vahima uygʻotishni, turli boʻhtonlar tarqatib, davlat hokimiyati organlari obroʻsini toʻkishni maqsad qilgan. Olib borilgan tadqiqot natijalari shuni koʻrsatadiki, Internetda, xususan, ijtimoy tarmoqlarda har kuni millionlab yolgʻon xabarlar tarqatiladi. Ularning oqibatlari ham turlicha. Baʼzilari hech qanday ahamiyatga ega boʻlmasa, baʼzilari esa ishonarliligi bilan kishini shoshiltiradi.
Shu sababli dunyo davlatlari Internetda tarqatilayotgan yolgʻon xabarlarga qarshi kurashish, ularning salbiy oqibatlarini bartaraf etish boʻyicha fikr yuritmoqda. Jumladan, Malayziyada 2018 yil aprelida “Yolgʻon xabarlarga qarshi kurashish toʻgʻrisida”gi Qonun qabul qilindi. Anglo-sakson huquq tizimiga asoslangan ushbu davlatda yolgʻon xabar tarqatganlik uchun Qonunning 4-moddasida 500 000 ringit (168 ming AQSH dollari) va 6 yilgacha ozodlikdan mahrum qilish jazosi belgilangan edi. Oradan koʻp vaqt oʻtmay, yaʼni 2018 yilning avgust oyida mazkur qonun bekor qilindi. Bunga jamoatchilikning Qonunga eʼtirozi, huquq himoyachilarining noroziligi sabab boʻldi. Ularning fikricha, qonun fuqarolarning soʻz erkinligiga boʻlgan huquqini cheklashni koʻzlagan. Qonun oʻzi amalda boʻlgan davr mobaynida koʻplab bahs-munozaralarga sabab boʻlgan edi.
Keyinchalik Fransiya Prezidenti Emmanuel Makron tomonidan yolgʻon xabar tarqatayotgan ommaviy axborot vositalariga nisbatan taʼsir choralarini qoʻllashni nazarda tutuvchi qonun qabul qilinishi eʼlon qilindi. Jamoatchilik fikrini boshqarishga qaratilgan axborotlar tarqalishining oldini olish maqsadida shunday qilish zarurligi taʼkidlandi. Bu ham muxolifatning eʼtiroziga sabab boʻldi. Muxolifat vakillari ham bu OAV erkinligiga tahdid soluvchi hujjat boʻlishini, axborot olish va tanlash erkinligi esa fuqarolarga tegishli ekanini taʼkidladilar.

Yolgʻon axborotga qarshi kurashish boʻyicha alohida qonun hujjati ishlab chiqishning zarurati yoʻq. Faqatgina ularga nisbatan kurashni kuchaytirish maqsadida qonunchilikka oʻzgartirish va qoʻshimchalar kiritish lozim boʻladi. Xususan, “Axborotlashtirish toʻgʻrisida”gi Qonunning 121-moddasi 3-qismida belgilangan talablarga amal qilinmagan taqdirda veb-saytdan va (yoki) veb-sayt sahifasidan foydalanish Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi belgilagan tartibda maxsus vakolatli organ tomonidan cheklanishi mumkin.
Ammo amalda Vazirlar Mahkamasi tomonidan qanaqa tartib belgilanganligi va qanday organ maxsus vakolatli organ hisoblanishi toʻgʻrisida amaldagi qonunchilikda biron-bir normativ-huquqiy hujjat mavjud emas.
“Axborot olish kafolatlari va erkinligi toʻgʻrisida”gi Qonunning 6-moddasida koʻrsatilgan “soʻrovga iloji boricha qisqa muddatda, agar qonun hujjatlarida boshqa hol nazarda tutilgan boʻlmasa, soʻrov olingan sanadan boshlab oʻn besh kundan kechiktirmay javob qaytarilishi kerak” hamda “agar soʻrov tushgan organ yoki mansabdor shaxs soʻralayotgan axborotga ega boʻlmasa, murojaat etuvchiga bu haqda soʻrov olingan sanadan boshlab yetti kundan kechiktirmay maʼlum qilishi, shuningdek, imkoniyatga qarab, unga bunday axborotga ega boʻlgan organning yoki mansabdor shaxsning nomini maʼlum qilishi shart” normalarini oʻzgartirish va koʻrsatilgan muddatlarni qisqartirish orqali maqbul variantlarni ishlab chiqish lozim.
“Ommaviy axborot vositalari toʻgʻrisida”gi Qonunda shaxslar qatori yolgʻon maʼlumotlarni tarqatgan ommaviy axborot vositasiga ushbu faktni OAVning oʻzi aniqlagan hollarda oʻz tashabbusiga koʻra axborot boʻyicha raddiya berish huquqini berish kerak.

Ozodjon Rajabov, Buxoro viloyat ma’muriy sudi sudyasi

Инсон ҳуқуқлари – олий қадрият

Инсон ҳуқуқлари соҳасидаги таълим ҳар бир фуқаронинг инсон ҳуқуқларига нисбатан ҳурматини рағбатлантириш ва унга ҳар томонлама риоя этилишини таъминлашда муҳим аҳамият касб этиб, зўравонлик ва низоларнинг олдини олишда ҳам муҳимдир.

2020 — 2024 йилларда инсон ҳуқуқлари соҳасида таълим бериш орқали ёшларнинг ҳуқуқ ва имкониятларини кенгайтиришга қаратилган инсон ҳуқуқлари соҳасидаги жаҳон таълим дастурининг тўртинчи босқичи амалга оширилмоқда.

Шундан келиб чиқиб, мамлакатимизда инсон ҳуқуқлари соҳасидаги таълимни янада такомиллаштириш, Инсон ҳуқуқлари бўйича Ўзбекистон Республикасининг Миллий стратегияси ижросини таъминлаш, шунингдек, Инсон ҳуқуқлари соҳасидаги Жаҳон таълим дастурининг тўртинчи босқичида белгиланган вазифаларни самарали ва ўз вақтида амалга ошириш мақсадида:

Ўзбекистон Республикаси Президентининг Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош ассамблеясининг 76-сессияси ҳамда Инсон ҳуқуқлари бўйича кенгашининг 46-сессиясидаги ташаббус ва таклифларини амалга ошириш доирасида 2022 йил 5-6 декабрь кунлари Самарқанд шаҳрида «Инсон ҳуқуқлари бўйича таълим» Глобал форуми ўтказилганлиги маълумот учун қабул қилиш белгиланган.

Инсон ҳуқуқлари соҳасидаги таълим бўйича долзарб масалаларни ҳар томонлама ўрганиш, илғор хорижий тажрибани таҳлил қилиш ҳамда кенг жамоатчилик муҳокамаси, халқаро ва миллий маслаҳатлашувлар натижасида ишлаб чиқилган:

Ўзбекистон Республикасида Инсон ҳуқуқлари соҳасидаги Миллий таълим дастури (кейинги ўринларда — Миллий таълим дастури) 1-иловага мувофиқ;

Ўзбекистон Республикасида Инсон ҳуқуқлари соҳасидаги Миллий таълим дастурини амалга ошириш бўйича «йўл харитаси» (кейинги ўринларда — «Йўл харитаси») 2-иловага мувофиқ тасдиқланган.

Вазирлик ва идораларнинг биринчи раҳбарлари «Йўл харитаси»да белгиланган вазифаларнинг тўлиқ, сифатли ва ўз вақтида амалга оширилиши учун шахсан жавобгар эканлиги кўрсатиб ўтилган.

Ўзбекистон Республикасида Инсон ҳуқуқлари соҳасидаги Жаҳон таълим дастурининг тўртинчи босқичини амалга ошириш бўйича Миллий комиссия (кейинги ўринларда — Миллий комиссия) (А. Саидов) Миллий таълим дастури ва «Йўл харитаси»нинг амалга оширилиши юзасидан:

мунтазам мониторинг олиб бориб, чора-тадбирлар сифатли ва ўз вақтида ижро этилиши бўйича таклиф ва тавсияларни тегишли вазирлик ва идораларга киритиб бориш назарда тутилган.

доимий равишда аниқ кўрсаткичлар ва эришилган натижалар акс эттирилган батафсил ахборотнинг расмий веб-саҳифаларда ва оммавий ахборот воситаларида жойлаштириб борилишини таъминлаш ҳам назарда тутилган.

ҳар олти ойда Олий Мажлис палаталари ва Ўзбекистон Республикаси Президентига умумлаштирилган маълумот киритиб бориш белгиланган.

ахборот-таҳлилий шарҳлар тайёрланиши, хорижий тилларга таржима қилиниши ва эълон қилинишини таъминлаш назарда тутилган.

Шунингдек, ахборот-таҳлилий шарҳлар ва уларнинг таржималарини чоп этиш ва эълон қилиш билан боғлиқ харажатлар Инсон ҳуқуқлари бўйича Ўзбекистон Республикаси Миллий марказига (кейинги ўринларда — Марказ) Давлат бюджети доирасида ажратиладиган маблағлар ҳисобидан қопланиши белгиланган.

“Йўл харитаси”да белгиланган масъул ижрочилар ўзларига юклатилган вазифалар ижроси тўғрисидаги маълумотларни ҳар ойнинг 5-санасига қадар Ўзбекистон Республикасида Инсон ҳуқуқлари соҳасидаги Жаҳон таълим дастурининг тўртинчи босқичини амалга ошириш бўйича Миллий комиссия ишчи органи — Марказга тақдим этиб бориш белгиланган.

Олий Мажлис палаталарига Миллий комиссиянинг Миллий таълим дастури ва «Йўл харитаси»нинг ижро ҳолати юзасидан ахборотини эшитиш ва танқидий муҳокама қилиб бориш тавсия этилишини назарда тутилган.

2023/2024 ўқув йилидан бошлаб профессионал ва олий таълим тизимида «Инсон ҳуқуқлари», «Аёллар ҳуқуқлари», «Бола ҳуқуқлари» бўйича тегишлича ўқув ва махсус курслар жорий этилиши белгиланган.

Олий таълим, фан ва инновациялар вазирлиги Марказ билан биргаликда 2023 йил 1 июнга қадар «Инсон ҳуқуқлари», «Аёллар ҳуқуқлари», «Бола ҳуқуқлари» бўйича ўқув ва махсус курслар жорий этиладиган профессионал ва олий таълим ташкилотларининг аниқ рўйхатини шакллантирсин ҳамда тегишли ўқув дастурларини такомиллаштириш чораларини кўриш ҳам назарда тутилган.

Унга мувофиқ 2023 йил 1 июндан бошлаб Марказ томонидан ҳар йили:

«Инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари соҳасидаги таълим ва инновациялар» миллий танлови ўтказиб борилиши белгиланган.

ногиронлиги бўлган шахслар ҳуқуқлари, аёллар ҳуқуқлари, бола ҳуқуқлари ва мигрантлар ҳуқуқлари йўналишларида фаолияти мазкур шахслар билан бевосита боғлиқ бўлган ташкилотларда ўқув курслари ва семинар-тренинглар ташкиллаштирилади.

Марказ:

а) уч ой муддатда:

Миллий танловни ўтказиш бўйича Низом ва дастурни ишлаб чиқсин ҳамда тегишли вазирлик ва идоралар билан келишиб, тасдиқлаш белгиланган.

ногиронлиги бўлган шахслар ҳуқуқлари, аёллар ҳуқуқлари, бола ҳуқуқлари ва мигрантлар ҳуқуқлари йўналишларида тегишли ташкилотларда ўқув курслари ва семинар-тренингларни ўтказиш бўйича режа-графикни тасдиқлаш кўрсатилган.

б) 2023 йил 1 апрелга қадар:

«Ўзбекистонда инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари», «Инсон ҳуқуқлари», «Бола ҳуқуқлари», «Аёллар ҳуқуқлари», «Ногиронлиги бўлган шахслар ҳуқуқлари» туркум қўлланма ва рисолаларни тайёрлаш ва чоп этиш чораларини кўрсиш назарда тутилган.

Рақамли технологиялар вазирлиги билан биргаликда Инсон ҳуқуқлари соҳасида таълим олиш бўйича электрон платформани яратиб, ишга тушириш назарда тутилган.

Шунингдек, мазкур бандда назарда тутилган топшириқларни амалга ошириш билан боғлиқ харажатлар Марказга Давлат бюджети доирасида ажратиладиган маблағлар ҳисобидан қопланади деб белгиланган.

2023 йил 1 мартдан бошлаб терговга қадар текширув, суриштирув, дастлабки терговни амалга оширувчи органлар ва жазони ижро этиш муассасалари ходимлари учун қийноққа солишга қарши курашиш бўйича қисқа муддатли ўқув курслари доимий равишда ташкил этилиши назарда тутилган.

Марказ ва Бош прокуратура:

мазкур ўқув курсларини ташкил этиш учун масъул этиб белгиланган.

икки ҳафта муддатда қийноққа солишга қарши курашиш бўйича ўқув курсларини ўтказиш графигини тасдиқланган.

Давлат хизматини ривожлантириш агентлиги (О. Хасанов) Давлат бошқаруви академияси (А. Бекмуродов) билан биргаликда:

2023 йил 1 майдан бошлаб раҳбар кадрларни қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш тизимида инсон ҳуқуқлари ва гендер тенглик бўйича ўқув курслари (соатлари)ни жорий қилсин. Бунда, мазкур ўқув курсларини Инсон ҳуқуқлари соҳасида таълим олиш бўйича электрон платформаси орқали ташкил этишга рухсат этилган.

2023 йил 1 апрелга қадар Марказ билан биргаликда соҳаларнинг ўзига хосликларини инобатга олган ҳолда инсон ҳуқуқлари ва гендер тенглик масалалари бўйича ўқув курслари модули ва дастурини ишлаб чиқилган.

Миллий комиссиянинг:

Қорақалпоғистон Республикаси ва вилоятлар ахборот-кутубхона марказларида Инсон ҳуқуқлари соҳасидаги адабиётлар йўналишини ташкил этиш назарда тутилган.

Қорақалпоғистон Республикаси ва вилоятлар ахборот-кутубхона марказлари фондини Марказ томонидан инсон ҳуқуқлари бўйича тизимлашган илмий-ҳуқуқий манбалар билан доимий таъминлаб бориш тўғрисидаги таклифлари маъқулланган.

Марказ Қорақалпоғистон Республикаси ва вилоятлар ахборот-кутубхона марказларини:

халқаро шартномаларнинг давлат тилидаги тўпламлари;

инсон ҳуқуқлари бўйича ўқув, илмий-услубий ва халқаро нашрлар;

инсон ҳуқуқлари соҳасида мамлакатимизда амалга оширилаётган ислоҳотлар бўйича юритилаётган хронология материаллари билан тизимли равишда таъминлаб бориш назарда тутилган.

Марказнинг жорий йилнинг февраль ойида мамлакатимизда «Инсон ҳуқуқлари» ҳафталигини ўтказиш тўғрисидаги таклифига розилик берилган.

Марказ:

а) бир ҳафта муддатда «Инсон ҳуқуқлари» ҳафталигини ўтказиш дастурини тасдиқлаш назарда тутилган.

б) Мактабгача ва мактаб таълими вазирлиги ҳамда Олий таълим, фан ва инновациялар вазирлиги билан ҳамкорликда давлат таълим муассасаларида:

«Ҳуқуқий саводхонлик ойлиги» доирасида ўтказиладиган тадбирларда «Янги Ўзбекистон ва инсон ҳуқуқлари» мавзусига алоҳида эътибор қаратилиши белгиланган.

2023 йилдан бошлаб Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинган кун муносабати билан ўтказиладиган кўрик-танловларда аёллар, бола ва ёшлар ҳуқуқлари масалалари қамраб олинишини таъминлаш назарда тутилган.

в) Ёшлар ишлари агентлиги билан биргаликда икки ҳафта муддатда маҳаллаларда ёшлар иштирокида «Инсон ҳуқуқлари — олий қадрият» мавзусида турли даражадаги маърифий анжуманлар, давра суҳбатлари, учрашувларнинг ўтказилиши, шу жумладан уларнинг видеоконференцалоқа орқали Марказ ходимлари иштирокида ташкил этиш кўрсатиб ўтилган.

г) Ахборот ва оммавий коммуникациялар агентлиги (А. Ходжаев) ҳамда Ўзбекистон Миллий телерадиокомпанияси (А. Хаджаев) билан биргаликда «Инсон ҳуқуқлари» ҳафталигини оммавий ахборот воситаларида кенг ёритиб бориш чораларини кўрсиш белгиланган.

«Эл-юрт умиди» жамғармаси очиқ стипендия танловлари асосида хорижда бакалавриат, магистратура ва докторантурада таълим олиш ҳамда малака ошириш дастурларининг мақсадли кўрсаткичларини тузишда инсон ҳуқуқлари масалалари бўйича буюртмачи вазирлик ва идораларнинг кадрларга бўлган эҳтиёжини ҳисобга олиш кўрсатиб ўтилган.

Озоджон Ражабов, Бухоро вилоят маъмурий суди судьяси

Ma‘muriy hujjatning nazariy-huquqiy tahlili

Boshqa huquq sohalariga qaraganda ma’muriy huquq sohasidagi ma’muriy hujjatlar tushunchasiga juda ko‘p duch kelamiz. Sababi ma’muriy hujjatlar kundalik hayotda juda ko‘p uchraydi. Misol uchun, yerdan foydalanish to‘g‘risidagi hokim qarori yoki litsenziya olish bilan bo‘g‘liq, notarial tasdiqla- nadigan va boshqa ruхsat beruvchi hujjatlar. Ushbu hujjatlarning boshqa hujjatlardan qanaqa farqli jihatlari va o‘ziga xos xususiyatlari bor degan savol tug‘iladi. Ma’muriy hujjatlarning huquqiy maqomi masalasi ancha payt turli muhokama va bahs- munozaralarga sabab bo‘ldi. Bu masalaga 2018yil 8-yanvar kuni uzil-kesil chek qo‘yildi. Sababi ayan shu kuni O‘zbekiston Respublikasining“Ma’muriy tartib-taomillar to‘g‘risida”gi qonuni qabul qilindi. Ushbu qonun ma’muriy hujjatlar- ning to‘liq huquqiy maqomini ochib berdi desak mubolag‘a bo‘lmaydi, chunki ushbu qonunning eng asosiy qismini ma’muriy hujjatlarni qabul qi- lish, bekor qilish, o‘zgartirish va haqiyqiy emas deb topish bilan bog‘liq normalar tashkil etadi. Qonunning 4-moddasida ma’muriy hujjat tushunchasiga alohida ta’rif berilgan bo‘lib, unga binoan “Ma’muriy hujjat – ma’muriy organning ommaviy huquqiy munosabatlarni yuzaga keltirishga, o‘zgartirishga yoki tugatishga qaratilgan hamda ayrim jismoniy yoki yuridik shaxslar uchun yoxud muayyan xususiy belgilariga ko‘ra ajratiladigan shaxslar guruhi uchun huquqiy oqibatlar keltirib chiqaruv- chi ta’sir chorasidir”. “Ma’muriy tartib-taomillar to‘g‘risida”gi qonun asosida fikr yuritar ekanmiz, birinchi navbatda, ma’muriy tartib-taomillar haqida olimlar fikrlarini keltirib o‘tamiz. Bu borada ko‘plab olimlar o‘z nuqtai nazarlarini bildirishgan. Jumladan, ma’muriy tartib-taomillar fuqarolarning (ommaviy) ma’muriyat bilan bo‘ladigan huquq, erkinlik va qonuniy manfaatlarni ro‘yobga chiqarishga xizmat qiladigan va huquq subyektlarining o‘z huquq va majburiyatlarini amalga oshirish (ro‘yobga chiqarish)iga qaratilgan munosabatlar (S.Z. Jenetel), manfaatdor shaxslarning huquq va qonuniy manfaatlari ro‘yobga chiqarilishini ta’minlaydigan protsessual (ijobiy) faoliyatga qaratilgan munosabatlar (Y.A. Tixo- mirov), fuqaro va tashkilotlarning konstitutsiyaviy huquqlarini amalga oshirishni ta’minlashga xizmat qiladigan maxsus mazmundagi protsessual munosabatlar (O.V. Morozova). Bu kabi tushunchalar tahlilini boshqa olimlarning asarlarida ham ko‘rish mumkin.
Bundan tashqari, bir qator davlatlar, misol uchun, Yaponiya qonunchiligiga ko‘ra ma’muriy tartib-taomillarga faqat ma’muriy hujjatni qabul qilish bilan bog‘liq ma’muriy-huquqiy (ijobiy) tartibga solish (regulyativ) masa- lalarini kiritish mumkin. Shundan kelib chiqqan holda ma’muriy hujjat tushunchasini batafsil yoritib berish uchun rivojlangan xorijiy davlatlar qonunchiligiga murojaat qilamiz. Birinchilardan bo‘lib ma’muriy hujjat tushunchasi Fransiya qonunchiligida ishlatila boshlangan va fransuz huquqi orqali kontinental huquqiy oila- ning barcha mamlakatlari tomonidan qabul qilingan. Germaniyada Ikkinchi jahon urushi tugashidan oldin ma’muriy hujjatning yagona me’yoriy konsepsiyasi mavjud bo‘lmagan. Buning o‘rniga qonun, buyruq, qaror, ruxsatnoma, vakansiya va shunga o‘xshash narsalar mavjud bo‘lgan
Ma’muriy hujjatning birinchi me’yoriy hujjatlari sifatida davlat boshqaruvi organi tomonidan muayyan munosabat bilan qabul qilingan ma’muriy yoki huquqiy hujjat hisoblanishi va boshqaruvning normativ aktidan farqli o‘laroq ma’muriy hujjat huquqiy normalar yaratmasligi, balki bevosita muayyan huquqiy munosabatlar, odatda, ma’muriy-huquqiy munosabatlarni yuzaga keltirishi, tugatishi yoki o‘zgartirishi ta’kidlangan.
Bundan xulosa qiladigan bo‘lsak, ma’muriy hujjatlar ushbu boshqaruv organining vakolati doirasida chiqariladi va belgilangan tartibda ijrochilar e’tiboriga yetkaziladi.Germaniya Federativ Respublikasi ma’muriy qonunchiligidagi ma’muriy hujjatning me’yoriy ta’rifidan oltita xususiyat ajralib turadi, ularning bajarilishi ma’muriy hujjatning mavjudligini ko‘rsatadi.

ushbu chora ma’muriy organ tomonidan amalga oshirilishi;    
o‘lchov kuchi;     
ommaviy huquq o‘lchovi;      
tartibga solishga qaratilgan bo‘lishi;  
maxsus ish (ushbu chora muayyan ishni tartibga solishi kerak);        
tashqi huquqiy harakatga qaratilgan chora- tadbirlardan iborat bo‘lishi.
         Bundan kelib chiqadiki, ko‘rilayotgan chora ma’muriy organ tomonidan amalga oshirilishi natijasida qabul qilingan hujjat bo‘lishi, muayyan o‘lchov kuchiga, ya’ni ma’muriy organ o‘z kuchidan bir tomonlama foydalansa, avtoritetli harakat qiladi. Bu xususiyat, xususan, ma’muriy jamoat huquqi shartnomasidan ma’muriy harakatni farqlash uchun muhimdir.
         Ma’muriy hujjatning shakli. Ma’muriy qonunchiligimizga binoan ma’muriy hujjat yozma bo‘lishi lozim. “Ma’muriy tartib-taomillar to‘g‘risida”gi qonunning 52-moddasiga binoan ma’muriy hujjat yozma shaklda qabul qilinadi. Ushbu moddaning ayni shu qismida ta’kidlanishicha, qonun hujjatlarida ma’muriy hujjat boshqa shaklda, jumladan, boshqa tegishli hujjatni berish yoki muayyan harakatlarni amalga oshirish yo‘li bilan qabul qilinishi mumkinligi hollari nazarda tutilishi mumkin. Bu borada xorijiy tajribaga qaraydigan bo‘lsak, Germaniya davlatida ma’muriy hujjat yozma bo‘lishi lozimligi to‘g‘risidagi norma mavjud emas va Rossiya, MDH davlatlarida ham ma’muriy hujjat tushunchasi faqat yozma tarzda qabul qilinishi belgilanmagan. Rossiya, MDH va Yevropaning ko‘plab davlatlarida ma’muriy hujjat emas, ma’muriy akt tushunchasi qo‘llanadi. Sababi ma’muriy aktlar turli harakatlar, shartli belgilar, muayyan huquqni berish kabilar bilan ham amalga oshiriladi. Masalan, Germaniya Federativ Respublikasida yo‘l belgilariga ham ma’muriy akt sifatida qarashmoqda
Ma’muriy hujjatning mazmuniga qo‘yiladigan talablar
“Ma’muriy tartib-taomillar to‘g‘risida”gi qonunning 53-moddasiga binoan ma’muriy hujjat qonuniy, asoslangan, adolatli, aniq va tushunarli bo‘lishi kerak. Ushbu moddaga asosan ma’muriy hujjatda quyidagilar ko‘rsatilishi lozim
 – ma’muriy hujjatning nomi va qabul qilingan sana;        
 – ma’muriy hujjatni qabul qilgan ma’muriy organning nomi va joylashgan yeri (pochta manzili);    
 – ma’muriy ish yuritish ishtirokchilari to‘g‘risidagi axborot;      
 – ma’muriy hujjat orqali hal qilinadigan masalaning tavsifi (tavsif qismi)
 – ma’muriy hujjatning asosi (asoslantiruvchi qismi);        
 – qabul qilingan qaror bayoni (xulosa qismi);
 – ma’muriy hujjat ustidan shikoyat qilish muddati va tartibi;     
 – ma’muriy organning ma’muriy hujjatni qabul qilgan mansabdor shaxsi (kollegial organ a’zolari) ning lavozimi, ismi va familiyasi. Yuqoridagi talablarga javob bergan ma’muriy hujjat aniq va tushunarli hisoblanadi. Keyingi qismiga qaraydigan bo‘lsak, ma’muriy ixtiyoriylik (diskretsion vakolat) asosida qabul qilinadigan hujjatlarga ham alohida talablarqo‘yilishi mumkin. Ma’muriy ixtiyoriylik (diskretsion vakolat) asosida qabul qilingan ma’muriy hujjatda quyidagilar nazarda tutilishi mumkin:    
 – muayyan huquq yoki majburiyatning kuchga kirish, o‘z kuchini yo‘qotish payti yoki amal qilish muddati;      
 – muayyan hodisaga yoki kelajakda huquq yo- xud majburiyatning kuchga kirishi yoki o‘z kuchini yo‘qotishi bilan bog‘liq bo‘lgan shartga doir ko‘rsatma;  
 – ma’muriy hujjatni bekor qilish huquqi yoki kelgusida qo‘shimcha farmoyishlar berish huquqi ma’muriy organda saqlanib qolishi to‘g‘risidagi izoh;  
 – adresatga muayyan harakatlarni amalga oshirish, amalga oshirishga yo‘l qo‘yish yoki amalga oshirishdan tiyilish xususida ko‘rsatma beruvchi qo‘shimcha farmoyishlar. Demak, ma’muriy hujjat asosli bo‘lishi va mazmun jihatdan ma’lum bir talablarga javob berishi lozim. Bundan tashqari, ma’muriy hujjatning asoslantiruvchi qismida qabul qilingan ma’muriy hujjatning barcha haqiqiy va yuridik asoslari keltirilishi kerak. Ma’muriy hujjatni asoslantirish chog‘ida ma’muriy organ tekshirilmagan yoki ma’muriy ish yuritish jarayonida ma’muriy ishga qo‘shib qo‘yilmagan yoxud ma’muriy ish yuritish ishtirokchilariga tanishish imkoniyati berilmagan dalillarga tayanishga haqli emas.

Ozodjon Rajabov, Buxoro viloyat ma’muriy sudi sudyasi

SHARTNOMA MAJBURIYATLARINI BAJARMAGANLIKUCHUN FUQAROLIK-HUQUQIY JAVOBGARLIK

Shartnoma  butun  dunyoda  iqtisodiy  faoliyat  uchun  zarur  bo‘lgan  mexanizm  deyishimiz mumkin.  Aslida,  shartnoma  kontragentlar  (shartnoma  taraflari)  o‘zaro  majburiyatlarni  o‘z zimmalariga  oladigan  va  bir-birlariga  nisbatan  huquqlarni  qo‘lga  kiritadigan  kelishuvni ifodalaydi va tomonlarning bu ixtiyoriy kelishuvini konkretlashtirish hisoblanadi. Shuni ham ta’kidlash  kerakki,  bunda  taraflar  shartnomaga  o‘zlari  xohlagan  shartni  kiritishlari  mumkin lekin bu qonun hujjatlariga zid kelmasligi kerak. Ayrim adabiyotlarda ushbu shartlar jamoat tartibiga  yoki  axloqiga  zid  bo‘lmasligi  keltiriladi.

Shunga ko‘ra shartnoma nafaqat yuridik fakt, balki yuridik akt xususiyatiga ham ega bo‘ladi. Bunga sabab shartnoma majburiyatlarning vujudga kelish asosi bo‘lishi bilan bir qatorda ushbu majburiyatlarni  tartibga  soluvchi huquqiy hujjat  maqomiga  ham  ega  bo‘ladi.  Taraflarning huquqlarini himoya qilishda ham shartnoma huquq normasi vazifasini bajaradi.

Ma’lumki,  fuqarolik-huquqiy  munosabatlar  ishtirokchilari  o‘z  xohish-irodalari  va  o‘z manfaatlari asosida harakat qilishadi. Shuning uchun ham ko‘pincha shartnomani buzish hollari uchrab turadi. Bu esa, o‘z navbatida, iqtisodiy aylanmaning umumiy barqarorligiga ta’sir qiladi.

Shu  munosabat  bilan,  shartnomani  buzganlik  uchun  javobgarlik  mavzusi  har  doim  dolzarb bo‘lib  qoladi.

Shu ma’noda fuqarolik huquqiy javobgarlik bir tarafning aybi bilan zarar ko‘rgan tomonga – kreditorga majburiyatning bajarilishi, tovon puli yoki zararning asl mohiyati sifatida ularga yetkazilgan zararning ekvivalentini anglatadi. Ya’ni mazkur javobgarlik chorasini qo‘llash orqali shartnoma majburiyatlarini bajarish ta’minlanadi. Bunday vaziyatda kreditor shartnoma bekor bo‘lish yoki bo‘lmasligidan qat’iy nazar qarzdordan majburiyatni bajarishni talab qilishga haqli bo‘ladi. Shunga ko‘ra fuqarolik huquqiy javobgarlik birinchi galda mulkiy zararni va buzilgan huquqni tiklash  xususiyatiga  ega  bo‘ladi.  Shartnoma  bo‘yicha  javobgarlikning  asosiy vazifasi shartnoma  buzilganligi  oqibatida  yetkazilgan  zararni  qoplash  va  kreditorning  shartnoma buzilmasidan oldingi holatini tiklash hisoblanadi.

Fuqarolik  huquqiy  javobgarlik  institutining  tarixiga  nazar  tashlaydigan  bo‘lsak,  ingliz  va kontinental Yevropa huquqi uchun o‘ziga xos zamin bo‘lgan Rim xususiy huquqi na fuqarolik javobgarligining  umumiy  tushunchasini,  na  shartnomani  buzganlik  uchun  javobgarlik  (ex contractu)  va  na  delikt  javobgarlikning  (ex  delicto)   o‘ziga  xos  toifalarini  yaratmagan.  Bu yerda  umumiy  javobgarlik  haqida fikr  yuritilmoqda.  Aslida  shartnomaviy  javobgarlik  ham, delikt javobgarlik ham fuqarolik huquqiy javobgarlikning alohida turi hisoblanadi. Biz ushbu maqolada asosan shartnomaviy majburiyatni bajarmaganlik qo‘llaniladigan fuqarolik huquqiy

javobgarlik  (shartnomaviy  javobgarlik)  haqida  fikr  yuritamiz.

Ta’kidlash  lozimki,  fuqarolik  huquqiy  javobgarlik  institutiga  katta  e’tibor  beradigan fransuz  huquqshunosligida  ham  “responsabilite  civile”  atamasi  faqat  XVIII  asrning  oxirida paydo  bo‘lgan.  Faqat  1804-yilgi  Napoleonning  fuqarolik  kodeksida  tuzilgan  shartnomani bajarmaganlik  (1174-modda)  va  fuqarolik  huquqbuzarliklarini  sodir  etganlik  (1382-modda) uchun javobgarlikning umumiy formulalari, avvalambor, fransuz doktrinasi uchun yaratilgan.

Shuningdek,  ushbu  kodeks  bilan  fuqarolik  javobgarligi  hodisalari  bir  emas,  balki  ikkita konseptual  toifalar  doirasida  –  shartnomaviy  javobgarlik  (responsabilite  contractuelle)  va delikt  javobgarlik  (responsabilite  delictuelle)  turlariga  ajratildi.

Romano-german  yuridik  oilasining  ko‘plab  mamlakatlari  uchun  fuqarolik  huquqining manbasiga  aylangan  nemis  fuqarolik  huquqida  fuqarolik  javobgarligi  qarzdorga  uning  xattiharakatlari  bilan  kreditorda  yuzaga  keladigan  salbiy  oqibatlar  o‘rtasida  sababiy  bog‘lanish bo‘lsagina yuklanadi. Ya’ni shartnomada belgilangan majburiyatni bajarmaslik va kreditorga yetkazilgan zarar o‘zaro bog‘liq bo‘lganda, qarzdor fuqarolik huquqiy javobgarlikka tortiladi.

Mullabayeva Go’zal Muxtarovna,

Husenov Jaloliddin Farxodovich,

Buxoro viloyat ma’muriy sudining sudyasi.

ДАВЛАТ БОШҚАРУВИ ОЧИҚЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШДА МУРОЖААТЛАР БИЛАН ИШЛАШ ТИЗИМИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ

Ҳозирги глобаллашув шароитида маълум бир дунё мамлакатининг  бошқарув тизими, унинг халқаро майдондаги ўрни, бошқа давлатларнинг  ушбу  мамлакатга муносабати айни мамлакатда қонун устуворлигини таъминлашда мурожаатлар билан ишлаш тизими, яъни фуқароларнинг давлат ҳокимияти  органларига мурожаат қилиш ҳуқуқининг қонунларда акс этиши ва унинг ижросининг таъминланиши билан белгиланади.

Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари бу давлат ишларини  бевосита бошқариш шакли ҳамда давлат бошқаруви органлари, маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари, мансабдор шахслар томонидан амалга ошириладиган давлат бошқарувини назорат қилиш усулларидан биридир.

Мурожаат қилиш ҳуқуқи Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 13-моддасида, яъни халқ ҳокимиятчилиги принципининг муҳим қоидаларидан бири сифатида инсон, унинг ҳаёти, эркинлиги, шаъни, қадр-қиммати ва бошқа дахлсиз ҳуқуқлари олий қадрият ҳисобланиши белгилаб қўйилган. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 35-моддасида, ҳар бир шахс бевосита ўзи ва бошқалар билан биргаликда ваколатли давлат органларига, муассасаларига ёки халқ вакилларига ариза, таклиф ва шикоятлар билан мурожаат қилиш ҳуқуқига эгалиги  белгиланган.

Конституциямиздаги мазкур моддада белгиланган ҳуқуқнинг  таъминланиши кафолатлари  кў плаб  қонун  ва  қонуности  ҳужжатларда  ў з  аксини  топган. “Жисмоний  ва  юридик  шахсларнинг  мурожаатлари  тў ғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонунида  жисмоний ва юридик шахсларнинг давлат органлари ва муассасаларига  мурожаати соҳасидаги муносабатлар тартибга солиниши ҳуқуқий жиҳатдан  мустаҳкамлаб  қўйилган.

Ҳозирда  мурожаатларнинг  келиб  тушиш  статистикаси  шуни  кў рсатадики,  2019 йилда  вазирлик  ва  идоралар  томонидан  170422  та  мурожаат  қабул  қилинган  бўлиб, 2020  йилда  уларнинг  сони  187345  тани  ташкил  этган.

Ҳар  бир  мурожаат  ортида  инсон  тақдири  борлиги  ҳаммамизга  маълум. Жисмоний  ва  юридик  шахсларнинг  мурожаатлари  натижасида ҳар йили ўз ечимини топмаётган масалалар бўйича йирик лойиҳалар ва  давлат  дастурлари қабул қилинмоқда. Масалан, Ўзбекистон  Республикаси  Фавқулодда  вазиятлар  вазирлиги  Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари  билан  ишлаш  ва  ижрони назорат қилиш бўлимининг 2019 йилда келиб тушган  мурожаатлар бўйича якуний таҳллиллари натижасида табиий офатлар бўйича етказилган зарарларни тўлашнинг аниқ-конкрет механизмини йўлга қўйиш бўйича норматив-ҳуқуқий ҳужжат лойиҳаси ишлаб чиқиш таклифи маъқулланиб, масала 2020 йилги Давлат дастурига киритилди  ҳамда  бу борада Ўзбекистон Республикаси Президентининг “2017–2021 йилларда  Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши  бўйича Ҳаракатлар стратегиясини “Илм, маърифат ва  рақамли иқтисодиётни ривожлантириш  йили”да амалга оширишга оид давлат дастури тўғрисида” 2020  йил 2 мартдаги ПФ-5953-сон Фармони  тасдиқланди. Норматив-ҳуқуқий ҳужжат лойиҳаси Фавқулодда  вазиятлар вазирлиги томонидан ишлаб чиқилиб олиб борилган  тизимли саъй – ҳаракатлар натижасида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Табиий офатлар оқибатида аҳолига етказилган зарарни  қоплаш  тартиби  тў ғрисидаги  низомни  тасдиқлаш  ҳақида”  2020  й ил  25 ноябрдаги 747-сон қарори қабул  қилинди. Келгусида бу норматив-ҳуқуқий ҳужжат орқали табиий офатлар натижасида зарар кўрган аҳоли, хусусан, жисмоний ва юридик шахслар ў зларига етказилган зарарларни қоплаш юзасидан  мурожаатларига муносиб  ечим  топилади.

Бундан ташқари, ў з-ў зидан қонундаги бу модда амалда қўлланилмаслик ҳолатлари кўпроқ  учрайди.

Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда таклиф этилади: Ўзбекистон  Республикасининг  “Жисмоний  ва  юридик  шахсларнинг  мурожаатлари тўғрисида”ги  Қонунининг  1-моддаси  яъни,  Қонуннинг  мақсади  ва  қўлланилиш соҳасини конкретлаштириш, таснифлаш,  28-моддаси  яъни,   мурожаатларни  кўриб  чиқиш муддатлари  бўйича  ўзгартириш  ва  қўшимчалар  киритиш;

Давлат  бошқарув  органларида  мавжуд  барча  қабулхоналарни  тизимлаштирган ҳолда, мурожаатлар билан ишлашда ягона бир  тизимли  маълумотлар  базасини шакллантириш;

“Жисмоний  ва  юридик  шахсларнинг  мурожаатлари  тўғрисида”ги  Қонунининг 35-моддаси талабларидан  келиб  чиқиб,  мурожаатларни  умумлаштириш  ва  таҳлил қилиш натижаларига  кўра  тузилган  маълумотномалар  (шарҳлар)  тегишли  давлат органларининг расмий веб-сайтларида эълон қилиниши бўйича тизимли амалий ишларни олиб  бориш;

“Жисмоний  ва  юридик  шахсларнинг  мурожаатлари  тўғрисида”ги  Қонунининг 19-моддаси  талаби  бўйича  мурожаатларни  кўриб  чиқишда  жисмоний  шахсларнинг шахсий  ҳаёти,  юридик  шахсларнинг  фаолияти  тўғрисидаги  маълумотларни оммавий ахборот  воситаларида  ёртишда  уларнинг  розилигини  олиш  амалиётини  кенг  жорий қилиш;

Ўзбекистон  Республикаси  Маъмурий  жавобгарлик  тўғрисидаги  кодексининг 43-моддасига  субъектни  мансабдор  шахслар  сўзини  масъул  шахслар  сўзи  билан алмаштириш.

Муллабаева Гўзал Мухтаровна, Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси

Тадбиркорлик субъектлари ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиш тизимини такомиллаштириш

Биз бугун тарихий бир даврда – халқимиз ў з олдига эзгу ва улуғ мақсадлар қўйиб, тинч  осойишта ҳаёт кечираётган, ўз кучи ва имкониятларига таяниб, демократик давлат ва  фуқаролик жамияти қуриш йўлида улкан натижаларни қўлга киритаётган бир замонда  яшмоқдамиз.

Ўзбекистон  Республикаси  Конституцияси  мамлакатимизда  амалга  оширилаётган ислоҳотларнинг  бош  негизини  асослаб  берувчи  ҳуқуқий  ҳужжат  ҳисобланади. Жумладан,  унинг  53-моддаси  бозор  муносабатларини  ривожлантиришга  қаратилиб, Ўзбекистон  иқтисодиётининг  негизини  хилма-хил шакллардаги  мулк  ташкил қилишини,  давлат  истеъмолчиларнинг  ҳуқуқи  устунлигини  ҳисобга  олиб,  иқтисодий фаолият, тадбиркорлик ва меҳнат қилиш эркинлигини, барча мулк шаклларининг тенг ҳуқуқлилигини ва ҳуқуқий жиҳатдан баб-баравар муҳофаза этилишини кафолатлайди.

Кичик  бизнес  хусусий  мулк  асосида  ташкил  қилиниб  бошқа  мулк  шакллари  каби дахлсиз ва давлат мухофазасидадир. Мулкдор мулкидан фақат қонунда назарда тутилган ҳолларда ва тартибдагина мулкидан маҳрум этилиши мумкин.

Бозор  муносабатларини  ривожлантириш  ва  уни  мустаҳкамлаш  аввало,  ҳар  бир шахснинг  қонун  ҳужжатларда  белгиланган  ҳуқуқ  ва  қонуний  манфаатларининг ҳимоясини  кафолатлашдан  иборадир.

Ушбу  кафолатлар  аввало  мамалакатимиз  Конституциясида  ва  Конституцсияси асосида  қабул  қилинган  қонун  ва  қонун  ости  ҳужжатларида  ў з  ифодасини  топган.

Бозор  иқтисодиётининг  асосий  ҳаракатлантирувчи  кучи  бу  тадбиркорлик  фаолияти ҳисобланади.  Тадбиркорлик  фаолияти  эса  мустаҳкам  ҳуқуқий  базанинг  яратилиши  ва унинг  ижроси  билан  чамбарчас  боғлиқ  ҳолда  ривожланади.

Республикамизда  ў з  фаолиятини  юритаётган  ҳар  бир  хўжалик  юритувчи субъектнинг иқтисодий фаолияти қонун ҳужжатлар асосида кафолатланган бўлиб, ушбу субъектнинг янада эркин ҳаракат қилишини таъминлай ди. Зеро, тадбиркорлар нафақат ўзларини,  балки  бошқа  фуқароларни  доимий  иш  билан  таъминлашлари  мумкин.  Бу эса, ишсизликнинг камайишига, аҳолимизнинг яшаш шароитини яхшиланишига сабаб бўлади.

Хулоса  қилиб  айтадиган  бўлсак,  тадбиркорликнинг  ва  тадбиркорлик  фаолияти соҳасида  амалга  оширилаётган  ислоҳотларни  ўрганиб,  бу  соҳадаги  янада  ривожлантириш ҳамда эркинлаштириш учун қуйидаги таклифларни билдирмоқчимиз:

Биринчидан,  тадбиркорларнинг  бу  соҳадаги  ҳуқуқий  онг  ва  ҳуқуқий  маданиятини  ошириш керак, чунки ҳозирда барча тадбиркорлар ҳам ўз билими ва амалий кўникмасидан  келиб  чиқиб  эмас,  балки  бошқаларнинг  маслаҳатига  кў ра  иш  олиб  боради,  натижада  давлатимиз  яратаётган  имкониятлардан  фойдаланишда  улар  қийинчиликларга  дуч  келишяпти;

Иккинчидан, тадбиркорларнинг банкка нисбатан ишончини ортириш ҳамда уларнинг банк амалга оширадиган хизматларнинг барча турлари, банкларда барча имкониятлар  билан таништириш керак, бу орқали улар ўз маблағларини кўпайтириш имкониятига эга бўладилар;

Учинчидан,  ерга  нисбатан  хусусий  мулк  ҳуқуқини  янада  кенгай тириш  керак.

Агар  биз  бу  ишни  амалга  оширсак,  инвесторларнинг  юртимизга инвестиция  киритишга  қизиқиши  янада  ортади.

Муллабаева Гўзал Мухтаровна, Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ МАЖЛИСИ СЕНАТИНИНГ ҚОНУН ИЖОДКОРЛИГИ ФАОЛИЯТИДА МАҲАЛЛИЙ КЕНГАШ ДЕПУТАТЛАРИНИНГ ИШТИРОКИ

Сўнгги  йилларда  ҳокимиятнинг  халқ  сай лаган  вакиллик органи,  яъни  маҳаллий  Кенгашларнинг  мамлакатимиз  иқтисодий,  жтимоий-сиёсий  ҳаётидаги  роли  ва аҳамияти  тубдан  ў згарди.

Уларнинг фаолиятини жонлантириш, ваколатларини янада кенгай тириш, давлат ва  жамият бошқаруви ишларида, долзарб аҳамиятга эга бўлган қарор ларни қабул ыилишда иштирокини кучайтириш буйича ишлар давом эттирилмоқда. Парламент олдида ҳам ҳудудий манфаатларни инобатга олиш, маҳаллий Кенгашлар депутатлари  ва  жамоатчилик  вакилларининг  фаоллигини  янада  ошириш  бугунги куннинг  долзарб  масалаларидан  бири  бў либ  қолмоқда. Шу  боис,  Сенатнинг  қонунчилик  фаолиятида  маҳаллий  вакиллик  органлари  ва парламент  юқори  палатасининг  ҳамкорлик  механизмлари  яратилган.

Хусусан,  “Ўзбекистон  Республикаси  Олий  Мажлисининг  Сенати  тў ғрисида”ги Конституциявий  қонун,  “Ўзбекистон  Республикаси  Олий  Мажлиси  Сенатининг Регламенти тўғрисида”ги қонун ва бошқа қонунчилик ҳужжатларига кў ра Қонунчилик палатаси томонидан қабул қилинган ва Сенатга келиб тушган қонунлар унинг тегишли қўмитасида  дастлабки  тарзда  кў риб  чиқилади.

Ушбу жараёнда қонун юзасидан давлат органлари, илмий муассаса ва ташкилотлар вакилларидан  иборат  бў лган  ишчи  гуруҳи  тузилади,  мутассади  идоралардан  фикр-мулоҳазалар олинади, ҳуқуқни қў ллаш амалиёти ў рганилади, халқаро тажриба таҳлил қилинади, қонун ҳуқуқий ва лингвистик экспертизалардан ў тказилади ҳамда бошқа бир

қатор ишлар амалга оширилади.

Шу билан бирга, Сенат қў митаси умумдавлат ва ҳудудий манфаатлар мутаносиблигини таъминлаш ҳамда муҳокамаларни ташкил қилиш учун қонунни жойлардаги сенаторларга юборади.

Бу борада, табиийки савол туғилади.Нима учун Сенатда кў риб чиқилаётган қонун маҳаллий  Кенгашларга  юборилади? Қандай  сабабларга  кў ра  қонун  лойиҳа  пайтида эмас ёки Қонунчилик палатасида кў рилаётган босқичда эмас, ай нан Сенат томонидан кўрилаётган  жараёнда  юборилмоқда?

Биринчидан, Сенат ҳудудий вакиллик органи ҳисобланади. Шунинг учун Сенат муҳим аҳамиятга  эга  бў лган  қарорларни  қабул  қилишда,  албатта,  ҳудудий  манфаатларни инобатга  олиши  лозим.

Иккинчидан, қонун ижодкорлиги узоқ давом этадиган мураккаб жараён бў лганлиги сабабли қонун лой иҳаси ташаббус қилингандан бошлаб, турли ҳил босқичларни босиб ўтади.

Жумладан, қонун лой иҳаси қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари томонидан ишлаб  чиқилиб,  тегишли  вазирлик  ва  идоралар  билан  келишилади,  жамоатчилик муҳокамасига қў й илади, Қонунчилик палатасига киритилади, Қонунчилик палатасида қонун  лой иҳаси  учта  ў қишда  кў риб  чиқилади  ва  қабул  қилинади.

Ушбу жараёнларда қонун такомилига етказилади. Натижада Сенатга келиб тушган қонун  қонунчилик  ташаббуси  ҳуқуқи  субъекти  томонидан  ишлаб  чиқилган  қонундан кескин фарқ қилиши мумкин. Шунинг учун ҳам қонунни қабул қилишда ҳудудий манфаатларни инобатга олишни айнан Сенат томонидан  кўриб  чиқилаётган  босқичда  таъминлаш  мақсадга  мувофиқ ҳисобланади. Кўп ҳолларда Сенат қонунни маъқуллайди ёки рад этади, қонун матнини ў згартиришга ҳақли  эмас,  шундай  экан  нима  учун  у  қонунларни  муҳокама  этади  ва  экспертлардан таклифлар олади, деган фикрлар билдирилади.

Ҳақиқатдан ҳам амалдаги қонунчиликка кўра, Сенат қонунни маъқуллай ди ёки уни рад  этиш  ҳақида  қарор  қабул  қилади.  Ай нан,  қонунни  маъқуллаш  ёки  уни  рад  этиш ҳақидаги  ҳулосага  келиш  учун  ҳам  қонун  Сенатнинг  масъул  қў митаси  томонидан дастлабки  тарзда кўриб чиқилади.

Бугунги  кунга  келиб,  маҳаллий  Кенгаш  депутатларининг  жамиятдаги  роли  ва масълияти  ошди,  Кенгашлар  ишини  ташкилий  ва  техник  жиҳатдан  таъминлайдиган доимий асосда фаолият юритувчи котибиятлар ташкил этилди, шу билан бирга қонунлар сифатига  қў й иладиган  талаблар  ҳам  янада  кучайди.

Бу эса, ў з навбатида, маҳаллий Кенгаш депутатларининг қонунлар қабул қилиниши-даги иштироки ва фаоллигини таъминловчи механизмни янада такомиллаштириш за-руратини келтириб чиқаради.

Фикримизча, депутатлик корпусини қонун ижодкорлиги жараёнидаги фаоллигини таъминлаш  мақсадида  ҳар  бир  маҳаллий  Кенгаш  Сенат  томонидан  дастлабки  тарзда кўриб  чиқилаётган  қонунлар  муҳокамасида  депутатлар  фаол  иштирок  этиши масалаларини тартибга соладиган ў з низомларини ишлаб чиқиши ва тасдиқлаши лозим бўлади. Албатта  мазкур  таклиф  амалга  ошириладиган  бўлса,  бу  борада  ягона  ҳуқуқни қўллаш  амалиётини  таъминлаш  учун  Сенат  Кенгаши  томонидан  намунавий  низом тасдиқланиши  талаб  этилади. Бундан ташқари, қонун бутун ҳудуд манфаатларига тааллуқли бў лишини инобатга олиб, уни маҳаллий Кенгаш сессияларида кўриб чиқиш амалиётини жорий этиш лозим.

Мазкур жараёнга кенг жамоатчиликни жалб қилиш муҳим аҳамият касб этади. Сенатнинг  қонун  ижодкорлиги  фаолиятида  маҳаллий  Кенгаш  депутатлари иштирокининг самарадорлиги янада оширилиши қонунлар қабул қилинишида ҳудудий манфаатлар  таъминланишига  хизмат  қилади.

Муллабаева Гўзал Мухтаровна,

Ҳусенов Жалолиддин Фарходович,

Бухоро вилоят маъмурий судининг судьялари

ЛИЦЕНЗИЯ (РУХСАТНОМА) БЕРИШ ТАРТИБИНИ ОПТИМАЛЛАШТИРИШНИНГ ҲУҚУҚИЙ ЖИҲАТЛАРИ

Барча тадбиркорлар ўз фаолиятини амалга оширишда лицензия (рухсатнома) олиш  керак бў ладиган вазиятларга тушган албатта.

Лицензия ўзи нима? Бу савол нафақат тадбиркор, балки оддий одамларга ҳам қизиқ бў лса керак, деб ўйлайман.

Лицензия  тушунчаси  2000  йилдаги  “Фаолиятнинг  айрим  турларини  лицензиялаш тўғрисида”ги Қонунда очиб берилган. Қонунга кў ра лицензия — лицензияловчи орган томонидан юридик ёки жисмоний шахсга берилган, лицензия талаблари ва шартларига сўзсиз  риоя  этилгани  ҳолда  фаолиятнинг  лицензияланаётган  турини  амалга  ошириш учун рухсатнома (ҳуқуқ).

Лицензия (рухсатнома) нима учун керак?

Шундай фаолият турлари борки, улар билан шуғулланиш фуқароларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларига, соғлиғига, жамоат хавфсизлигига зарар етказиши мумкин, шунинг  учун  бундай  фаолият  билан  шуғулланиш  учун  аввал  давлат  органларидан тегишли  лицензия  (рухсатнома)  олиниши  керак.

Соддароқ  қилиб  ай тганда,  лицензиялаш  (рухсатнома  бериш)дан  мақсад – атрофдагиларга  зарар  етишини  олдини  олиш,  лицензия  (рухсатнома)  эса  мақсадга эришишнинг  воситасидир.

Шунинг  учун  ҳам  лицензия  (рухсатнома)  олиниши  шарт  бўлган  фаолият  билан лицензия  (рухсатнома)  олмасдан  шуғулланганлик  учун  маъмурий  ва  жиноий жавобгарлик  белгиланган.

Бугунги  кунга  келиб,  лицензия  (рухсатнома)  олиш  жараёнларидаги бюрократик тўсиқларнибартараф  этиш  долзарб  масаладир. Жумладан,  Ўзбекистон  Республикаси  Президентининг  2020  йил  29  декабрдаги Олий Мажлисга Мурожаатномасида ҳам мазкур соҳани ислоҳ қилишга алоҳида эътибор қаратилиб, тадбиркорларга янада қулайлик яратиш мақсадида 105 та лицензия ва рухсатнома турлари бекор қилинишиҳамда 115 таси бўйичаэса тартиб-қоидалар соддалаштирилиши  билдирилган.

Ушбу  соҳани  соддалаштиришнинг  долзарблиги  шундаки,  мазкур  ҳужжатларни бериш  жараёни  мураккаблиги  тадбиркорларнинг  қоидани  айланиб  ўтиб  фаолият юритишга ундай ди ва натижада салбий оқибатлар (аҳолининг соғлиғи, табиатга зарар, солиқларнинг  тўланмаслиги)  ортишига  олиб  келади.  Шу  сабабли,  ушбу  лицензия  ва рухсатномаларни  олиш  жараёнларини  олувчилар  (асосан  тадбиркорлар)  учун  қулай бўлишини  таъминлаш  керак.

Албатта,  лицензия  ва  рухсатномадан  ташқари  сертификат,  аккредитация  ва экспертиза  ҳужжатлари  ҳам  бор,  уларнинг  номланиши  ва  кў риниши  турлича  бўлсада бироқ улар берилишининг якуний мақсади бир хил. Шунинг учун, уларни битта қилиб қуйида рухсатнома деб  атасак  ҳам  бўлаверади.

Назарий  жиҳатдан  булар  ҳаммаси  жуда  яхши  кў риниши  мумкин.  Бироқ,  амалдаги ҳолат  жойида  ўрганилиб,  чуқур  таҳлил  қилинганда  қатор  муаммолар  мавжудлигини кўриш  мумкин.

Бундан  ташқари,  яна  қатор-қатор  муаммоларни  санаб,  уларга  кўплаб  мисоллар келтириш  мумкин.

Хўш, бундай ҳолатларни олдини олиш, рухсатномалар бериш тизимини тубдан яхшилаш учун нима қилиш керак?

Биринчи  ўринда,  қонунчиликни  тўлиқ  қайта  кўриб  чиқиш  лозим. Бунда, лицензия,  рухсатнома,  сертификат,  аккредитация  ва  экспертиза  ҳужжатлари каби  рухсат  бериш  хусусиятига  эга  бў лган  ҳужжатларни  бериш  билан  боғлиқ муносаталарни  тартибга  солувчи  қонунчилик  ҳужжатларини  тў лиқ  хатловдан ў тказиш  лозим.

Иккинчи ўринда, бир-бирига ўхшаш ва бугунги кунда ўз аҳамиятини йўқотган рухсат бериш хусусиятига эга ҳужжатларни бекор қилган ҳолда уларни оптималлаштириш керак.

Учинчи  ўринда,  рухсат  бериш  хусусиятига  эга  ҳужжатларни  фарқини  аниқ белгилаш,  уларни  бериш  тартиб-таомиллари  ва  муддатларини  ягона  стандартга келтириш  зарур.

Тўртинчи ўринда, ушбу рухсатнома бериш жараёнларини тўлиқ автоматлаштириб, очиқлик ва шаффофликни таъминлаш шарт.

Албатта,  рухсат  бериш  хусусиятига  эга  ҳужжатларни  бериш  билан  боғлиқ муносабатларни ислоҳ қилиш бўйича яқин ўтмишда муай ян ишлар қилинди. Хусусан, 2020  йил  24  август  куни  Ўзбекистон  Республикаси  Президентининг  ПФ–6044-сон “Лицензиялаш ва рухсат бериш тартиб-таомилларини тубдан такомиллаштириш
чора-тадбирлари  тўғрисида”ги  Фармони  қабул  қилинди.

Фармон билан 70турдаги лицензия талаб этиладиган фаолият турлари ҳамда 34та рухсатномалар  бошқаларга  қў шиб  юборилди  ёки  бутунлай  бекор  қилинди.  Бундан ташқари 115турдаги  рухсатномаларни  олиш  тартиб-таомиллари  соддалаштирилди.

Эндиликда, 2000 йилдаги “Фаолиятнинг ай рим турларини лицензиялаш тў ғрисида”ги ҳамда  2012  й илдаги  “Тадбиркорлик  фаолияти  соҳасидаги  рухсат  бериш  тартиб-таомиллари тўғрисида”ги Қонунларни, шунингдек 50 дан ортиқ Ҳукумат қарорларини бирлаштириб тизимлаштириш, ягона стандартларга келтириб тўғридан-тўғри ишловчи яхлит Қонун ва ягона низом ишлаб чиқиш мақсадга мувофиқ бўлади.

Айнан  ушбу  норматив-ҳуқуқий  ҳужжатларнинг  қабул  қилиниши  рухсатномалар бериш тартиб-таомилларини оптималлаштиришнинг ҳуқуқий пойдевори бўлиб хизмат қилади.

Муллабаева Гўзал Мухтароана, Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси

Ўзбекистон Республикаси Олий суди ташкил топганининг 100 йиллигига

АДОЛАТНИ ДАСТУР ва БОШ МЕЗОН БИЛИБ

“КУЧ АДОЛАТДАДИР”.

Миллатимизнинг фахру ифтихори, буюк аждодимиз Соҳибқирон Амир Темурнинг ушбу битиги замирида бир олам маъно-мазмун мужассам.

Бинобарин, адолат ҳар бир халқ ва миллат учун, ҳар бир инсон учун сув ва ҳаво янглиғ зарур бўлган ҳаётий эҳтиёж. Шунинг учун ҳам инсон борки, ҳамиша, ҳар қачон адолат, ҳақиқатга интилиб яшаган.

У барқарор жамият равнақ топиб, гуллаб-яшнаб бораверган.

Зотан, адолат замирида инсониятнинг барча эзгу орзу-истаклари, улуғвор ниятлари мужассам.

Бахтли ҳаёт, фаровонлик, ҳуқуқ ва эркинликлар ифодасини усиз тасаввур қилиб бўлмайди.

Жамиятда адолат барқарорлигини таъминловчи тизим эса шаксиз-шубҳасиз, суд тизимидир.

Судга бўлган ишонч, унинг чинакамига “Адолат қўрғони” сифатида эътироф қозониши жамиятда адолат барқарорлиги, инсон ҳуқуқ ва эркинликлари устуворлиги, манфаатлари муҳофазаси таъминланишига хизмат қилади.

Президентимиз бу жиҳатдан минг бора ҳақ: “Судьянинг онгида – адолат, тилида – ҳақиқат, дилида – поклик ҳукмрон бўлиши керак”.

Ўзбекистон Республикаси Олий суди ташкил топганига 100 йил тўлмоқда. Юз йиллик довон арафасида юқоридаги қайдлар шууримиздан ўтар экан, қутлуғ сана муносабати билан тарихга назар ташлашни жоиз билдик.

Зотан, адабиётимиз дарғаси, ўзбек миллий романчилиги асосчиси Абдулла Қодирий таъкиди билан айтганда: “Мозийга қайтиб иш кўрмоқ хайрлидир”.

Хусусан, буюк Соҳибқирон Амир Темур даври мисолида сўз юритадиган бўлсак, суд-ҳуқуқ тизимига оид вазифалар ихтисослашган бўлиб, уларнинг ичида қозилик мансаби энг нуфузли ва масъулиятли бўлган. Қозилар давлатнинг суд, ҳуқуқ-тартибот ишларини мувофиқлаштиришда муҳим роль ўйнаган. Улар ижтимоий адолат тамойилларини амалга ошириш, давлат ва ҳуқуқ, давлат ва фуқаро, фуқаро билан жамият ҳамда фуқаролар ўртасидаги муносабатларни мувофиқлаштириб турган. Улар наинки ҳуқуқ-тартибот, балки ҳуқуқий маданиятни оширишда ҳам муҳим ўрин тутган.

Қозилар қонунийлик, қонун олдида барчанинг тенглиги, адолат, қонунларга сўзсиз амал қилиш каби тамойилларга асосланган. Улардан адолатли ва қонуний ҳукм-қарор чиқариш талаб этилган. Агар томонлардан бири қозининг чиқарган қарори ёки ҳукмидан норози бўлса, унинг устида турган қозиларга, қозикалонга, ҳатто давлат бошлиғига шикоят қилишга ҳақли бўлган.

Бутун мамлакат бўйича қозилар фаолиятини назорат қилиш қозикалонга юклатилган.

Ушбу тарихий қайдларни келтиришимиз бежиз эмас.

Бинобарин, “Темур тузуклари” ҳамда Соҳибқирон даври суд тизими тарихан адолат барқарорлиги нуқтаи назаридан юксак эътирофга сазоворлиги билан ажралиб туради.

Қозилик нуфузли вазифа ҳамда юксак мартаба саналишининг боиси ҳам шундаки, у чиқарган қарор ва ҳукм инсон тақдири, ҳаёти, манфаати, ҳуқуқи ва эркинлиги билан боғлиқ бўлган.

Инсоният тамаддуни ва тарихий тараққиёт билан боғлиқ эврилишлар даврида ана шу масъулият ва бурчни бош мезон билиб фаолият юритган қозилар оз эмас. Адолатни маёқ ва дастур санаб, уни суянч ва таянч билиб иш олиб борган қозилардан бири Бухорои шарифлик қози Бақохўжадир.

Қози Бақохўжа XIX аср охири XX бошларида яшаб ўтган. У қози сифатида ҳамиша адолат тарафида туриб, элу юрт ҳақида қайғурган, одамларнинг турмуши енгиллашиши ва уларнинг қийинчилик ва машаққатлардан ҳалос бўлишларига борки илму салоҳияти, куч-қувватини бағишлаб, жидду жаҳд қилган. Хусусан, тарихий манбаларда келтирилишича, Қози Мулло Бақохўжа судур Қоракўл қозиси бўлган даврларда Қоракўл аҳлининг сув билан боғлиқ муаммолари ва омманинг қашшоқлашуви ҳақида Бухоро амирига ва унинг амалдорларига иложи борича тўлиқ ва холис етказишга, шу орқали халқнинг аҳволини енгиллатишга ҳаракат қилган. Унинг 1895 йилда Мирбий девонбеги номига юборган номаси сақланиб қолган. Ҳужжатда шундай дейилади: “… тайинланганимдан ва Қоракўл вилоятига келганимдан кейин шуни аниқладимки, ускуна пули йиғилмаган, бу солиқни йиғишга қарор қилдим. Аммо аҳоли сувсизликдан азият чекмоқда. Барча боғлар қуриган, бу ерда ускуна йўқ. Ҳамма нарса вайрон бўлган, гўё бу ерда ҳеч нарса бўлмагандек. Бир илож қилиб, 1860 танга миқдорида Сизнинг улушингизни йиғдим. Тўпланган солиқни ўз ишончли одамим орқали Сизга етказиш учун жўнатаман. Олганлигингиз ҳақида санад (тилхат) беришингизни сўрайман”.

Мураккаб давр, оғир вазиятда қийинчиликларни енгиб ишлаш, халқ, ҳақиқат ва адолат тарафида туриш осон бўлмаган.

Аммо қалб амри билан виждонга бўйсуниб, қатъият, сабот ва матонат, иродага таяниб, адолатни дастур билган ва бу йўлдан қайтмаган халқпарварлар барча даврларда бўлган.

Шунинг учун ҳам адолат пешвоси сифатида бутун мамлакатга маълум ва машҳур бўлган қози Бақохўжанинг номи тарихда, айниқса, Бухоро тарихида ўчмас из қолдирган.      

У инсон қадри, ҳуқуқ ва эркинликлари, манфаатларини кўзлаб,  одилона фаолият олиб бориш баробарида одамлар ҳақида қайғуриб, омманинг яхши ҳаёт кечириши учун саъй-ҳаракат қилиш билангина кифояланмаган.  Маърифат тарафдори сифатида кишиларнинг, айниқса, келгуси авлоднинг билим олиши, илм ўрганишини ҳам истаган. Бунинг учун борки илму салоҳиятини бахшида этган.

Яна манбалардан далил келтирадиган бўлсак, “Қози Бақохўжа фатволардан бирини тасдиқлашдан олдин янги мактабдаги таълим тартибларини ўрганишга қарор қилади ва мирзо Абдувоҳиддан дарсликлар ҳамда мактаб ўқувчиларидан бир-иккитасини имтиҳон қилиши учун олиб келишини сўрайди. Қозикалон мактабда ўқитиладиган дарсликларни кўздан кечириб, улар шариатга хилоф равишда ёзилмагани; ўқиш, ҳисоб ва ёзувдан болаларни имтиҳон қилганида улар бурро жавоб берганини; амирликдаги барча мактаблар фаолиятини шу тартибга йўлга қўйиш кераклигини таъкидлаб, мактабни қўллаб-қувватлайди”.

Қози Бақохўжа фаолиятидан мисол келтирганларимиз асосида айтмоқчи бўлганимиз тарихда ҳам адолат билан иш кўришни қалб амри билган қозилар кўп бўлган.

Ҳар қандай соҳа ҳам тамаддун ва тараққиёт одимларига ҳамоҳанг юксалиш, ривожланиш даврини босиб ўтганидек аср билан юзлашиб, юз йиллик довон арафасида турган мамлакатимиз суд тизими турли даврларда шунга муносиб даврни босиб ўтган.

Айниқса, мустақиллик йиллари, сўнгги 6 – 7 йиллик тарихий тараққиёт даврида демократик ўзгаришларга ҳамоҳанг мамлакатимиз суд тизимида беқиёс ўзгаришлар, улкан янгиланишлар юз берди. Адолатни ҳар нарсадан устун билиш демократиянинг бош мезони эканлигидан келиб чиқиб, барча соҳаларда бўлганидек, суд-ҳуқуқ тизимидаги ислоҳотлар бошида ҳам шахсан Давлатимиз раҳбари ташаббускор бўлиб тургани тизимни бутунлай янги босқичга олиб чиқди.

Хусусан, соҳага қаратилаётган эътибор ва амалга оширилаётган ислоҳотлар самарасида мамлакатимиз суд тизимида холислик, адолат, шаффофлик бош мезонга айланиб бормоқда. Бунинг ифодасини “инсон қадри учун” тамойили асосидаги янги даврга хос одимларда, соҳадаги улкан янгиланишларнинг амалий рўёбида, шунинг натижасида суд тизими чинакам “Адолат қўрғони”га айланиб, халқимизнинг унга бўлган ишончи ортиб, мустаҳкамланиб бораётганида кўриш мумкин.

Буюк аждодларнинг муносиб давомчиси сифатида, қолаверса соҳага қаратилаётган юксак эътибордан руҳланиб, элу юрт, халқимиз ва Президент ишончига монанд адолатни дастур ва бош мезон билиб фаолият олиб бориш биз суд тизими вакиллари учун юксак шараф, улкан масъулият, муқаддас ва  олий бурчдир.   

Б.Садуллаев, Г.Муллабаева Бухоро вилоят маъмурий суди судьялари

МЕҲНАТ ШАРТНОМАСИНИ БЕКОР ҚИЛИШ ТЎҒРИСИДАГИ МЕҲНАТ НИЗОЛАРИ НАЗАРИЙ ВА АМАЛИЙ ЖИҲАТЛАР

Ҳуқуқий муносабатларда субъектларининг ҳуқуқий тенглиги давлатнинг ривожланиш даражасини  тавсифлаб  берадиган  асосий  омиллардан  биридир.  Тенглик  тамойили Ўзбекистон  Республикаси  Конституциясининг  18-моддасида  мустаҳкамланган.

Ўзбекистон  Республикасида  барча  фуқаролар  бир  хил  ҳуқуқ  ва  эркинликларга  эга  бўлиб, жинси, ирқи, миллати, тили, дини, ижтимоий келиб чиқиши, эътиқоди, шахси ва ижтимоий  мавқеидан  қатъи  назар,  қонун  олдида  тенгдирлар.

Ўзбекистон  Республикаси  Меҳнат  кодексининг  16-моддасида  Ўзбекистон Республикаси  Конституциясида  белгилаб  қў й илган  ҳар  бир  шахснинг  меҳнат  қилиш, эркин  иш  танлаш,  ҳаққоний  меҳнат  шартлари  аосида  ишлаш  ва  қонунда  белгиланган тартибда ишсизликдан ҳимояланиш ҳуқуқлари ў з аксини топган. Шу асосга кў ра ҳар бир ходимнинг  асосий  меҳнат  ҳуқуқлари  кафолатланган.

Мамлакатимиз  ривожланишининг  замонавий  тенденциялари  меҳнат  соҳасида юзага келаётган муносабатларга янгидан янги, халқаро ҳуқуқ нормаларига жавоб бера оладиган  талаблар  қўймоқда.

Фуқароларнинг меҳнат ҳуқуқлари амалга ошириш чоғида қонуний ликни таъминлаш, қонунбузарлик ҳолатларига барҳам бериш, бунда ай бдор бўлган корхоналар, уларнинг мансабдор  шахслари  жавобгарлигини  таъминлаш  давлат  сиёсатининг  муҳим йуналишларидан  бири  ҳисобланади.  Миллий  қонунчилигимиз  меҳнат  муносабатлари билан  боғлиқ  низоларни  тез  ва  адолатли  ҳал  этишнинг  ҳуқуқий  воситаларини, ташкилий чора-тадбирларини ў зида акс эттиради. Ушбу восита ҳамда чора-тадбирлар меҳнат  шартномасини  бекор  қилиш  билан  боғлиқ  меҳнат  низолари  ҳал  этишда  ҳам қўлланилади.

Иш  берувчилар  ва  ходимлар  ў ртасидаги  меҳнат  муносабатларини  амалга  ошириш жараёнида  келишмовчиликлар  келиб  чиқиши  мумкин.  Бундай  келишмовчиликлар ишчи ва хизматчилар ў ртасидаги низолар» – деб таърифлаган. Ўз навбатида, С.Жаров меҳнат низоларини “иш берувчи ў ртасидаги низолар, бир томондан, ходимлар, бошқа томондан,  ёлланма  меҳнатдан  фой даланиш  асосида  келиб  чиқадиган  низолар”  –  деб тушунтирган.

Бизнинг  фикримизча,  меҳнат  низолари,  бу  иш  берувчи  ва  ходим  ў ртасида  меҳнат тўғрисидаги қонунлар ва бошқа норматив ҳужжатларни, меҳнат шартномасида назарда тутилган меҳнат шартларини қўллаш юзасидан келиб чиққан келишмовчиликлардир.

Ўзбекистон  Республикаси  Меҳнат  кодексининг  97-100  ҳамда  105-106-моддалари меҳнат  шартномасини  бекор  қилиш  асосларини  ў зида  акс  эттирган  бўлиб,  кўрсатиб ўтилган нормаларда белгилаб қў й илмаган важларни асос қилиб ходим билан тузилган меҳнат  шартномасини  бекор қилишга йўл қўйилмайди.

Ўзбекистон  Республикасининг  Меҳнат  кодекси  1996  й ил  1  апрелдан  буён  амалда ҳамда шу давр мобай нида бир қатор ў згартиришлар киритилган. Ҳозирги даврда меҳнат муносабатлари  соҳасида  халқаро  тажрибаларни  янада  кенг  қамровда  ў рганиш  бўйича тадқиқотлар  олиб   борилаётганлигининг  боиси  ҳам  амалдаги  Меҳнат  кодексимизни замон талабларига мос келадиган нормалар билан бой итишни ў з олдига мақсад қилиб қўйган деб айтаоламиз.

Ходимнинг  пенсия  ёшига  тўлганлиги,  қонун  ҳужжатларига  мувофиқ  ёшга  доир давлат  пенсиясини  олиш  ҳуқуқи  мавжуд  бўлганда  меҳнат  шартномасини  бекор қилишни  муддатли  меҳнат  шартномасига  татбиқ  этилмаса  мақсадга  мувофиқ бўлади  деб  ҳисоблай миз.  Маълумки,  муддатли  меҳнат  шартномаси  муддатидан олдин  ҳам  бекор  қилиниши  мумкин.  Лекин  муҳокама  қилаётган  ҳолатимизни истисно тариқасида киритиш яхши натижалар келтириши мумкин. Муддатли меҳнат шартномаси  тузилаётган  пай тда  иш  берувчи  ходимнинг  пенсия  ёшига  яқинлашиб қолган ёки қолмаганлигидан келиб чиқиб муддат белгилашига эришишимиз мумкин бўлади.  Яьни  ушбу  ҳолатда  ўз-ў зидан  иш  берувчи  ҳамда  ходим  ў ртасида  келишув юзага  келади.

Ходим ҳарбий ёки муқобил хизматга чақирилган тақдирда иш берувчилар томонидан ушбу ҳолатларни сафарбарлик резервига чақирув билан фарқлай олмаслик ҳолатлари ҳам учрай ди. Меҳнат кодексида ҳар бирини кў рсатиб ў тишни ў ринли деб ҳисоблаймиз.

Меҳнат  низоларини  кў риб  чиқишга  ваколатли  органлар  масаласига  тў хталиб ў тишни лозим деб топдик. Меҳнат низоларини кў риб чиқувчи органлар сифатида амалдаги Меҳнат кодексининг
260-моддасига асосан меҳнат низолари комиссияси ҳамда туман (шаҳар) судлари белгиланган. Ҳозирда бир қатор ҳуқуқшуносларимиз каби  биз  ҳам  хорижий  мамлакатларда  ў зининг  самарасини  бериб  келаётган медиация  институтининг  мамлакатимиз  қонунчилигига  киритишни  қўллаб-қувватлай миз.  Бугунги  кунда  Ўзбекисон  Республикаси  меҳнат  кодексида  меҳнат низоларини  бошқа  муқобил  воситалар  билан  ҳал  қилиш  тартибини  тартибга солувчи  нормалар  мавжуд  емас.  Бундан  келиб  чиқадики,  ходимнинг  бузилган ҳуқуқларини самарали тиклаш учун меҳнат қонунчилигида якка тартибдаги меҳнат низоларини ҳал этишнинг муқобил й ўллари назарда тутилиши лозим. Мисол учун, меҳнат кодексига меҳнат низоларини бошқа муқобил воситалар билан ҳал қилиш тартибини киритиш, меҳнат процессуал кодексини қабул қилиш каби таклифларни келтиришимиз  мумкин.

Муллабаева Гўзал Мухтаровна, Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси

DAVLAT BOSHQARUVIDA QONUNIYLIKNI TA’MINLASH

Har bir davlat o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘lini tanlar ekan, xalq farovonligini ta’minlashga xizmat qiladigan eng muhim maqsad va vazifalarini o‘zining Konstitutsiyasi – Asosiy qonunida mustahkamlab oladi. Binobarin, o‘z xalqining xohish-irodasi, dili va tilidagi ezgu niyatlariga hamohang Konstitutsiyaga ega bo‘lgan mamlakat o‘zi belgilagan yuksak marralardan hech qachon og‘ishmasdan, doimo oldinga qarab boradi.
Bugungi zamonaviy davlat boshqaruvida qonuniylikni taminlash muhim masalalardan biri bo‘lib qolmoqda. Mamlakatimiz Konstitutsiyasining 15-moddasiga muvofiq “O‘zbekiston Respublikasida O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiya va qonunlarining ustunligi so‘zsiz tan olinadi” deb belgilangan. So‘ngi yillarda O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlari asosida davlat faoliyatini amalga oshiruvchi organlar tuzumasi, ularning huquqiy holati, o‘zaro munosabatlari qayta ko‘rib chiqilib, zamon talablari darajasida tashkil etilmoqda. Jamiyat rivojlanishi bilan turli xildagi yangi ijtimoiy munosabatlar vujudga kelib, ularni huquqiy tartibga solish muommosi paydo bo‘ladi. Bu muommlarni yechimini topishda qonuniylik prinsipiga tayanishimiz kerak bo‘ladi. Davlat boshqaruvining asosiy prinsiplaridan biri ham qonuniylikdir. Qonuniylik tushunchasi haqida ko‘plab olimlar turlicha fiklar bildirishgan. Masalan D.N.Baxraxning fikriga ko‘ra qonuniylik mazmunini aniqlashda birinchi navbatda qonunlarning sifatiga etibor qaratish ya’ni uning ijtimoiy munosabatlarga, huquqqa mos kelishini aniqlash kerak. Qonunlar ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi o‘ziga xos vosita sifatida, jamiyatda mavjud bo‘lgan iqtisodiy darajaga, tashkilotchilik, madaniyat va axloqiy qoidalarga mos bo‘lishi kerak. Qonuniylik davlat huquqining jamiyat va fuqarolar manfaati yo‘lida legalizatsiyalash vositasi bo‘lishi kerak.
Qonuniylik – bu yuqori sifatli huquqiy normalarning yetarlicha mavjud bo‘lishi va barcha huquq subyektlari tomonidan unga qat’iy rioya etilishidir.
Demak qonuniylik – bu qonunlar va ularga muvofiq chiqarilgan huquqiy hujjatlarga barcha davlat organlari, mansabdor va boshqa shaxslarning ogʻishmay amal qilishiga aytiladi.
Qonuniylik demokratiya va huquqiy davlat elementlaridan biri hisoblanadi.
Y.M.Kozlov davlat boshqaruvida qonuniylikning quyidagi asosiy xususiyatlarini ko‘rsatib o‘tadi: Birinchidan, barcha uchun qonunlarning majburiyligi. Aynan unda qonun talablarining ustunligi, uning oliy yuridik kuchini ko‘rish mumkin. Hech kimga qonunni chetlab o‘tishga yoki qonundan o‘zini ustun qo‘yishga yo‘l qo‘yilmaydi;

Ikkinchidan, qonuniylikning yagonaligi bu mamlakat hududida qonun va qonunga asoslangan hujjatlar bir xilda tushunilishi va qoʻllanilishini tushunishimiz mumkin; Uchinchidan, qonuniylik va maqsadga muvofiqlikning mos kelishi. Qonunning o‘zi maqsadga muvofiqlikni namoyon bo‘lishining yuqori darajasidir; To‘rtinchidan, qonuniylik va aholi huquqiy madaniyatining chambarchas bog‘liqligi; Beshinchidan, har qanday qaror qabul qilinganda, qonuniylik va adolat birinchi o‘rinda turishi lozim; Oltinchidan, davlat boshqaruvida qonuniylikni buzganlik uchun javobgarlik muqarrar belgilanganida, ta’minlanishi mumkin.
Qonun va qonunosti hujjatlarga toʻla rioya etishni taʼminlovchi vosita va sharoitlar qonuniylikning kafolatlari hisoblanadi. Bunday kafolatlarning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, tashkiliy, mafkuraviy, maxsus yuridik jihatlari bor. Jamiyatning iqtisodiy riuvojlanish darajasi, turli shakldagi mulkchilik. jamiyatdagi iqtisodiy erkinliklar qonuniylikning ijtimoiy-iqtisodiy kafolati boʻladi. Siyosiy hurfikrlilik, koʻppartiyaviylik, davlat tuzumining demokratik tamoyillarga mosligi qonuniylikning siyosiy kafolatini belgilaydi. Qonun va qonunga asoslangan hujjatlarni tatbiq etish va ularning nazoratini taʼminlovchi samarali mexanizmning mavjudligi qonuniylikning tashkiliy kafolatidan darak beradi.
Aholining huquqiy ongi darajasi, axloqiy tarbiyasi qonuniylikka mafkuraviy kafolat beradi.
Qonuniylikning taʼminlanishi uchun amaldagi qonunchilikda mavjud usul va vositalar maxsus yuridik kafolat vazifasini bajaradi.
Davlat boshqaruvida qonuniylikni ta’minlashda davlat boshqaruvi organlari tomonidan qo‘llaniladigan bir necha usullar mavjud bo‘lib, ular davlat boshqaruv organlarining kontrol va nazorat faoliyati hamda fuqarolarning murojatlari orqali amalga oshiriladi.
Shu jumladan bu borada mamlakatimizda qonuniylikni taminlashda davlat boshqaruv organlari huquqiy asoslarini yaratish va yaratilganlarini qayta ko‘rib chiqish masalasi qo‘yilmoqda. Davlat boshqaruvida qonuniylikni taminlashda Prezidentlik instituti ham muhim rol o‘ynaydi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 93-moddasiga muvofiq O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti fuqarolarning huquqlariga va erkinliklariga, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiya va qonunlariga rioya etilishining kafilidir deb belgilab qo‘yilgan.
Bu borada Prezident virtual qabulxonasi tashkil etildi. Prezident Xalq qabulxonalari davlat organlari bilan aholi o‘rtasida ochiq muloqotni yo‘lga qo‘yish, dolzarb muammolarni aniqlash, davlat organlari va boshqa tashkilotlar tomonidan murojaatlarning ko‘rib chiqilishini ta’minlashda o‘ziga xos samarali mexanizmga aylandi. Bugungi kunga kelib Prezident virtual qabulxonasiga 4 million 988 960 ta murojat kelib tushgan va shulardan 4 million 882 125 tasi ko‘rib chiqilgan.
So‘ngi yillarda davlat boshqaruvida qonuniylikni ta’minlashda huquqni muhofaza qiluvchi organlar tizimi qayta ko‘rib chiqildi. Bu borada sud tizimini isloh qilinilayotganligini alohida takidlab o‘tishimiz darkor. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 24 iyuldagi “Sudlar faoliyatini yanada takomillashtirish va odil sudlov samaradorligini oshirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF-6034 sonli farmoni sud tizimini yangi bosqichga olib chiqdi. Bunda sud tizimi qayta takomillashtirilib vazifalar aniq taqsimlanib, sud mustaqilligi ta’minlandi.
Bu islohotlar inson huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilishda va davlat boshqaruvida qonuniylikni taminlanishida muhim qadam bo‘ldi.

Ixtiyor Xolov, Buxoro tumanlararo ma’muriy sudi sudyasi.

VOYAGA YETMAGANLAR HUQUQBUZARLIGINING SABAB VA OMILLARI: OILA VA OILAVIY MUNOSABATLAR MISOLIDA

Voyaga yetmagan shaxsda huquqbuzarlik xulqi shakllanishida hamda jinoyatchilikka qo‘l urishida bir qancha omillar mavjud. Huquqshunos olimlarning tadqiqotlariga ko‘ra, o‘smirlar jinoyatchiligiga 200 ga yaqin omillar ta’sir qiladi . Ayniqsa, bu o‘rinda oilaning, ota-onaning roli muhim ahamiyatga ega. Bugungi kunda mamlakatimiz aholisining 40 foizini voyaga yetmaganlar tashkil etishini hisobga olsak, bu jarayonda ota-ona, mahalla tizimi, ta’lim muassasalari, umuman, keng jamoatchilik, barchamizning zimmamizda ulkan mas’uliyat yuklaydi. Vazirlar Mahkamasi huzuridagi “Oila” ilmiy-amaliy tadqiqot markazi tomonidan mamlakatimizning turli hududlarida o‘tkazilayotgan tadqiqotlardan ma’lum bo‘lishicha, voyaga yetmaganlar o‘rtasida jinoyatchilik hamda huquqbuzarliklar sodir qilinishining asosiy sabablaridan biri oiladagi nosog‘lom muhit ekanligi fikrimizni to‘la qo‘llab-quvvatlaydi.
Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, huquqbuzarlik sodir qilgan yoshlarning 62,2 foizi bo‘sh vaqtlarini ko‘chada, bemaqsad va nazoratsiz o‘tkazar ekan. Voyaga yetmaganlar hamda yoshlar huquqbuzarliklarining oldini olishda ota-onalarning ishtiroki tahlil etilganda, ularning 42,8 foizi farzandlari tarbiyasiga e’tiborsiz ekani, 48,7 foizi bolalarini yetarli darajada tarbiyalay olmasliklari aniqlangan.
Voyaga yetmagan shaxsning huquqbuzarlik sodir etishida oilaning o‘rni quyidagilarda ko‘rinadi: bolaning ota-ona tomonidan qanchalik nazorat qilinishi, ota-onaning bolaga qo‘llaydigan tarbiyaviy usullari, ota va ona o‘rtasidagi nizo va janjallar shuningdek, ajrashishlar, ota-onaning yoki oila a’zolarining jinoyat sodir etishi yoki etgani, ota-ona va bola o‘rtasidagi aloqalarning qanchalik mustahkamligi kabi. Konstitutsiyamizning 64-moddasida ota- onalar o‘z farzandlarini voyaga yetgunlariga qadar boqish va tarbiyalashga majburdirlar, deb ta’kidlanadi. Shuningdek, Oila kodeksining 100-moddasi 1-qismida“Ota-ona voyaga yetgan mehnatga layoqatsiz, yordamga muhtoj bolalarga ta’minot berishi shartdir” deb belgilangan. Jinoyat kodeksining 122-moddasida esa, voyaga yetmagan yoki mehnatga layoqatsiz shaxslarni moddiy ta’minlashdan bo‘yin tovlash jinoyat sifatida keltirilgan.
Aytish kerakki, ota-onaning farzandga bo‘lgan munosabati, voyaga yetmagan shaxsning

qay darajada huquqbuzarlikka qo‘l urishi yoki urmaslik masalasini bashorat qilishda birlamchi asos hisoblanadi. Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, respublikamizda jinoyat va huquqbuzarlikka qo‘l urayotgan bolalar, asosan, notinch, nizoli, nosog‘lom oilalarda voyaga yetayotganini ko‘rsatmoqda. Oiladagi bunday muhitga moslashgan yoki moddiy ta’minotga muhtoj bola boshqalar bilan ko‘p janjallashishi, natijada o‘g‘rilik, bezorilik kabi jinoyatlarga qo‘l urish holatlari uchramoqda.
Mutaxassislar ota-onaning bolani tarbiyalash jarayonida unga nisbatan axloqiy va boshqa munosabatlarga ko‘ra, to‘rt kategoriyaga bo‘lishni taklif etishadi. Jumladan, -tarbiya berish bilan birgalikda, bolani doim qo‘llab-quvvatlaydigan, bolaga nisbatan iliq munosabatda bo‘ladigan, bolaga o‘rnak bo‘ladigan xulq-atvorga ega, bola oldida obro‘ga ega ota-onalik; -bolaga nisbatan iliq va muloyim munosabatda bo‘ladigan va unga nisbatan hurmat shakllantirgan, lekin tarbiya va nazoratda kamchiliklarborligi bilan xarakterlanadigan ota- onalik; -qattiq tartib-intizomga tayangan, ba’zida og‘ir xulq-atvor va o‘ziga xos murakkabliklarga asoslangan tarbiya bilan xarakterlanadigan ota-onalik; -bolaga tartib va intizom jihatidan nazoratga olmaydigan. Talabchanlik va javobgarlikni bo‘yniga olmaydigan beparvo ota-onalik.
Laura. A. Berkning tadqiqotlariga ko‘ra, bolaga o‘rnak bo‘ladigan xulq-atvorga ega, uning oldida “obro‘”ga ega ota-onaning tarbiyaviy yondashuv uslubi bola uchun eng samaralisi bo‘lishi mumkin. Aksincha, psixolog Diana Baumrindning fikricha, qattiq tartib-intizomga asoslangan, avtoritar xarakterdagi tarbiyaviy muhit bola ulg‘ayish davrida muhim, chunki bola bu davrda shakllantirgan xulq-atvor butun umr saqlanib qoladi. Haqiqatdan ham ushbu fikr asosli, chunki endi ul’g‘ayib kelayotgan bola ko‘proq taqlid asosida o‘rganishga, olamni shu asnoda anglashga moyil bo‘ladi. Ushbu davrda bola qanchalik to‘g‘ri tarbiyalansa, nazorat ostida bo‘lsa, uning kelajakda huquqbuzarlikka qo‘l urish ehtimoli kamroq bo‘ladi.
Bola va ota-ona o‘rtasidagi munosabat qanchalik to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilganligi masalasi juda muhim hisoblanadi. Nazoratning qancha pastligi bolaning ota-onasi bilan munosabatlarining yomon ahvolda ekanligidan dalolat beradi. Bu kabi bolalar o‘zining xatti-harakatlarini ota-onasi bilan deyarli muhokama qilishmaydi.
Ayrim tadqiqotlarga ko‘ra, o‘smirning o‘ziga yaqin, yaxshi aloqada bo‘lgan jinoyatchi aka yoki opasi bo‘lishi uning huquqbuzarlikka moyilligini oshirishi mumkin. Amaliyotda huquqbuzar uka yoki singilning akasi yoki opasining jinoyatchi bo‘lib shakllanishida ta’sir qilish holatlari kam holatlarda uchraydi. Aksincha, aka yoki opaning jinoyatchi bo‘lishi uka yoki singilning jinoyatchi bo‘lib yetishishida muhim rol o‘ynaydi. Shuningdek, ushbu holatda aka-uka va opa- singillar o‘rtasidagi aloqalarning qay darajada o‘rnatilganligiga bog‘liq. Masalan, aka jinoyatchi bo‘lsada, lekin uka bilan adovatda ruhida bo‘lsa, uning ukasining xulq-atvoriga ta’siri bo‘lmasligi ehtimoli yuqori bo‘lishi mumkin.
Bolani huquqbuzarlikka sodir etishida oiladagi munosabatlarning qanchalik muhim ekanligi muhim ekan, oilaviy ajrashishlarning bu o‘rindagi ahamiyatiga to‘xtalib o‘tish lozim.
Ba’zan bu jarayonga shu darajada e’tiborsiz munosabatda bo‘lamizki, atrofimizda hatto turmush qurmay turib ajrashish haqida reja qilayotgan yoshlarni, eng achinarlisi, huddi shunday ota-onalarni uchratishimiz mumkin bo‘lib qolgan. Yurtimizda 2020-yilda 28233 ta oila ajrashganligini hisobga olsak, bu naqadar jiddiy muammo ekanligini tushunishimiz mumkin. Ajrashishlarning sababi sifatida iqtisodiy qiyinchiliklar, zo‘ravonlik va tazyiqlar, oilaviy hayotga tayyor emasligi kabi holatlar keltirilgan. Shuningdek, O‘zbekistonda 2019-yilning o‘zida 16-17 yoshda turmush qurgan ayollar soni 3001 tani tashkil qilgan.
Ularning ushbu yoshda turmushga ijtimoiy, hamda psixologik, fiziologik jihatdan tayyor emasligi oilada vujudga keladigan muammolarni hal etishga qodir emasliklarini ko‘rsatadi.
Ko‘p holatlarda ajrimlar yosh oilalar bilan sodir bo‘layotganligi, bolaning ko‘p holatlarda ona bilan yo‘lg‘iz qolishi, onaning farzand tarbiyasidagi vazifasini karrasiga qiyinlashishiga olib kelmoqda.
Steinbergning “O‘smirlik” nomli asarida qayd etilishicha yolg‘iz ota yoki ona bilan yashaydigan bolalar, ota-ona bilan birgalikda yashaydigan bolalarga qaraganda qashshoq yashashga va ko‘p holatlarda ularning huquqbuzarlik sodir etish xavfi yuqoriroq bo‘lishi ko‘rsatiladi. Biroq, Graham va Bovling tadqiqotlarida keltirilishicha, yolg‘iz ona yoki ota bilan birgalikda yashaydigan bola o‘rtasida oilaviy munosabatlar yaxshi o‘rnatiladi. Bunda ota-ona va bola emas, ona-bola yoki ota-bola o‘ziga xos sxemasi shakllanadi. Shuningdek, bolaning xatti-harakatlarini nazorat qilish yaxshi yo‘lga qo‘yiladi hamda uning huquqbuzarlikka moyilligi juda past darajada bo‘ladi. Yuqoridagi ikki fikr ham ma’lum ilmiy va amaliy o‘rganishlarga asoslangan, huquqbuzarlik hamda jinoyatchilik bugungi kunda ko‘proq ijtimoiy hodisa sifatida gavdalanayotganligini hisobga olsak, bolani tog‘ri tarbiyalash bilan birgalikda uning barkamol bo‘lishi uchun ijtimoiy ta’minlanganligi juda muhim. Ota-ona bilan birgalikda yashaydigan bolaning ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy jihatdan ta’minlanganligi boshqalarga nisbatan yaxshi holatda bo‘ladi. Shuningdek, qachonki o‘smirlar nazoratsiz qoldirilsa, ularning g‘ayriijtimoiy xulq-atvorga ega o‘smirlar guruhi ta’siriga tushib qolish xavfi ortadi.
Ko‘rinib turibdiki, ajrashish bu shunchaki, birgalikda yashayotgan ikki insonning alohida- alohida yashashigina emas, balki hayotga endi kirib kelayotgan bolaning taqdirini keskin o‘zgartirib yuboradigan salbiy ijtimoiy hodisa desak, mubolag‘a bo‘lmaydi. Ajrashishlardan so‘ng, bolalarning ijtimoiy, ruhiy ahvoli qanchalik o‘rganilayapti? qanchalik huquqiy taminlangan? degan kabi masalalar hali hamon dolzarb. Birgina otaning farzandiga aliment pulini to‘lashdan qochayotganligi, bolani o‘z holiga tashlab qo‘yish bilan barobar. Albatta, iqtisodiy yetishmovchiliklar jamiyatda jinoyatlarni ijtimoiy-huquqiy hodisa sifatida gavdalantiradi.
O‘smirlar o‘rtasida bosqinchilik, o‘g‘rilik kabi jinoyatlarning kuchayishi ham aynan iqtisodiy yetishmovchiliklar, ularni o‘z vaqtida tarbiyasi, kamolga yetishishida ma’suliyatni o‘z bo‘yniga olmagan ota-onalar sababdir.
Voyaga yetmaganlar huquqbuzarligida oila, undagi ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy muhit, oilaviy ajrimlar, umuman, ota-ona va bola bilan bog‘liq oiladagi barcha munosabatlar muhim o‘rin tutar ekan, ushbu vaziyatda yuzaga keladigan muammolar o‘ziga xos yechimlarni talab qiladi. Birinchidan, oilaviy ajrimlarni kamaytirish, ajrimlar yuz bergan taqdirda ham ularning “qurboni” bo‘lgan bolalarni ijtimoiy muhofaza etishni ta’minlash. Bunda, birinchi navbatda oilaviy ajrimlar natijasida yetim qolgan voyaga yetmaganlarni ish bilan ta’minlash, imtiyozlar berish. Ikkinchidan, nizoli vaziyatdagi oilalarga psixologik, jumladan, huquqiy yordam ko‘rsatish: qonun oldida ota-onaning farzand oldidagi, farzandning ota-ona oldidagi burch va majburiyatlarini tushuntirish, bundan tashqari voyaga yetmaganlarning huquqiy savodxonligini oshirish. Sababi huquqiy savodxonlikning pastligi ham voyaga yetmaganning huquqbuzarlikka qo‘l urishishiga sabab bo‘lishi mumkin. Shu maqsadda ya’ni oiladagi nizolarni o‘rganuvchi, huquqiy jihatdan baholay oluvchi alohida shaxslar faoliyatini yo‘lga qo‘yish lozim.

Ixtiyor Xolov, Buxoro tumanlararo ma’muriy sudi sudyasi

ЎЗБЕКИСТОНДА ЭЛЕКТРОН ТИЖОРАТГА ОИД ҚОНУН ҲУЖЖАТЛАРИНИНГ РИВОЖЛАНИШ ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ

Бугунги кунда ахборот коммуникация технологиялари хизматлари жамиятимизнинг барча  жабҳаларига  шиддат  билан  кириб  келмоқда.  Ахборот  технологияларини  жорий қилиш туфайли иш юритиш маданиятининг электрон кўриниши  шаклланмоқда.

Жумладан, замонавий ахборот технологиялари асосида янги турдаги банк хизматларини кўрсатиш,  электрон  тижорат,  электрон  тўловлар  тизими  ва  хўжалик  юритувчи субъектлар ўртасида ўзаро ҳисоб-китоблар самарадорлигини ошириш учун кенг шарт-шароитлар  яратилмоқда.

Хусусан, электрон тижоратни ривожлантириш мамлакатимизда амалга оширилаётган кенг кўламли иқтисодий ислоҳотларнинг ажралмас бўлаги  ҳисобланади. Шу боисдан электрон тижоратни ривожлантириш  ва иқтисодиётни ахборотлаштириш жараёнига мослаштириш борасида қабул қилинган қонунлар ва қонуности ҳужжатлар, яратилган технологик  асослар  туфай ли  сўнгги  йилларда  электрон тижорат бозори шаклланиб, унга хизмат қилувчи механизмлар тизимли равишда такомиллашиб бормоқда.

Республикамида бу  соҳадаги  дастлабки  қадам  сифатида Ўзбекистон  Республикаси Президентининг 2002 йил 30 майдаги “Компьютерлаштиришни янада ривожлантириш ва ахборот-коммуникация  технологияларини  жорий  этиш  тў ғрисида”ги   ПФ-3080-сонли  Фармонининг  қабул  қилинишини  ай тишимиз  мумкин Мазкур Фармонда ахборотлаштиришнинг  миллий  тизимини  шакллантириш,  иқтисодиёт  ва  жамият  ҳаётининг  барча  соҳаларида  замонавий  ахборот  технологияларини,  компьютер техникаси  ва  телекоммуникация  воситаларини  оммавий  равишда  жорий  этиш  ҳамда улардан фой даланиш, фуқароларнинг ахборотга ортиб бораётган талаб-эҳтиёжларини янада тўлиқроқ қондириш, жаҳон ахборот ҳамжамиятига кириш ҳамда жаҳон ахборот ресурсларидан баҳраманд бўлишни кенгай тириш учун қулай шарт-шароитларни яратиш мақсадида  замонавий  ишончли  ва  хавфсиз  миллий  маълумотлар  ахборот  базаларини яратиш,  ахборот  ресурслари  ва  хизматларининг  бозорини  ривожлантириш,  ахборот алмашинувининг электрон  шаклларига  изчиллик  билан  босқичма-босқич  ўтиш  реал иқтисодиёт тармоқларида, бошқарув, бизнес, фан ва таълим соҳаларида компьютер ва ахборот технологияларини кенг жорий этиш, аҳоли турли қатламларининг замонавий компьютер ва ахборот тизимларидан кенг баҳраманд бўлишлари учун шарт-шароитлар яратиш, миллий ва халқаро ахборот тармоқларига ғоят тезкорлик билан кириб боришни жорий этиш, аҳоли пунктлари, шу жумладан қишлоқ аҳоли  пунктларининг  уларга кириб боришини таъминлаш; сифатли маҳаллий дастурий маҳсулотлар ишлаб чиқариш ва уларни экспорт қилишни рағбатлантиришнинг самарали  механизмини  яратиш; маҳаллий компьютер техникаси ва унга бутловчи буюмлар ишлаб чиқиш ҳамда ишлаб чиқаришни  ташкил  этишга  кў маклашиш  каби  вазифалар  белгиланди.

Шунга  кўра,  мазкур  Фармоннинг  ижроси  юзасидан  Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2002 йил 6 июндаги “Компьютерлаштиришни янада ривожлантириш ва ахборот-коммуникация  технологияларини  жорий  этиш  чора-тадбирлари  тўғрисида”ги  200-сонли  қарори  қабул  қилинди ҳамда  Ўзбекистон Республикаси  Ахборот  технологиялари  ва  коммуникацияларини  ривожлантириш вазирлиги ҳузуридаги Давлат ахборот тизимларини ташкил этиш ва қўллаб-қувватлаш бўйича ягона интеграторига реал иқтисодиёт тармоқлари, бошқарув, бизнес, соғлиқни сақлаш, фан ва таълим соҳалари учун, шунингдек электрон тижорат дастурини амалга ошириш  учун  амалий  ва  мослаштирилган  дастурий  воситаларни,  маълумотларнинг ахборот  базаларини,  веб-сай тлар  ва  бошқа  дастурий  маҳсулотларни  ишлаб чиқиш бўйича тендерларида иштирок этиш; бюджет ташкилотлари ва хусусий бизнесга кенг миқёсдаги  ахборот,  сервис  ва  консалтинг  хизматлари кўрсатиш; ҳар чоракда ахборот-коммуникация технологияларини ривожлантиришнинг жаҳонда ва мамлакатимиздаги тенденциялари, ушбу соҳадаги замонавий халқаро стандартлар тўғрисида ахборотлар ва шархлар тайёрлаш каби вазифалар юклатилади.

Шуни таъкидлаш  жоизки,  электрон  тижоратни ривожлантириш  жамиятимиз учун қуйидаги натижаларни беради: Электрон  тижоратнинг  ривожланиши  Ўзбекистон меҳнат бозори тузилмасига ижобий таъсир кў рсатади. Юқори ахборот технологияларини саноатлаштириш минглаб янги иш ў ринларини яратади. Ўзбекистон иқтисодиётининг барқарорлашиши, товар ва хизматларнинг рақобатбардошлиги кучай иши ва электрон тижорат  ривожланишининг  бир  пайтда  содир  бўлиши  экспорт  имкониятларининг ошишига  олиб  келади.

Муллабаева Гўзал Мухтаровна, Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси

РОМАН-ГЕРМАНВА АНГЛО-САКСОН ҲУҚУҚ ТИЗИМЛАРИДА ШАРТНОМА ТУРЛАРИ ВА УЛАРНИ ТУРКУМЛАШНИНГ ҲУҚУҚИЙ АСОСЛАРИ

Шартномалар  инсоният  томонидан  энг  қадимдан  фой даланиб келинаётган юридик восита ҳисобланади. Шартнома барча мавжуд ҳуқуқий тизимларда Англо-саксон,  китъа,  мусулмон  ва  патриархал  яъни  маҳаллий  одатларга  асосланган тизимларда  ҳам  беистисно  равишда  қўлланилади.Шартнома  гарчи  фақат  фуқаролик ҳуқуқида  асосий  восита  сифатида  ишлатиладигандек  бўлиб  туюлса  ҳам,  у  халқаро ҳуқуқда,  меҳнат  ҳуқуқида,  оила  ҳуқуқида  ҳам  муҳим  аҳамиятга  эга.

Роман-герман  ҳуқуқ  тизими  амал  қилувчи  мамлакатларда  шартнома  фуқаролик ҳуқуқининг  асосий,  муҳим  ва  ажралмас  қисми  ҳисобланади  ва  цивилистикада шартномаларга алоҳида аҳамият бериб келинади. Чунки шартномаларда бошқа юридик фактларга  қараганда,  тарафларнинг  эрки-иродаси  тўла ифодаланади. Ўзбекистон Республикаси Фуқароликкодексининг  353-моддасида  белгиланганидек, шартнома бу келишувдир, яъни  икки  ёки  ундан  ортиқ  шахснинг  фуқаролик  ҳуқуқлари  ва бурчларини  белгилаш,  ў згартириш  ёки  бекор  қилишучун  асос  бўлиб  хизмат  қилишга қаратилган  ўзаро  келишувидир.

Англо-саксонҳуқуқий  тизимида  шартноманинг  расмий  таърифи  мавжуд  эмас.

Шунингдек, шартнома тузиш қоидаларини кодификация қилинмаганлиги ушбу ҳуқуқ тизимининг эволюциясига бориб тақалади. Ушбу ҳуқуқ тизимида шартнома тушунчаси ва  шартнома  тузиш  қоидалари  суд  прецедентлари  асосида  шаклланган.  Мазкур қоидалардан  келиб  чиқиб,  шартнома  таърифи  манбаларда  куй идагича  ифодаланади: “шартнома бу қонун томонидан тан олинадиган ва ижро этиладиган мажбуриятларни келтириб  чиқарувчи  битимдир”.

Бизга маълумки, кў плаб шартномалар бир-бирига ў хшаш хусусиятларга эга бўлиши билан бирга, уларни ажратиш имконини берадиган муайян  ўзига  хос  хусусиятларга ҳам  эга  бўлади.  Турли  ҳил  шартномаларни  тў ғри  танлаш  ва  фуқаролик  муомаласи иштирокчилари  фаолиятида,  вазиятга  қараб,  мос  равишда  кўллаш  учун  уларни турларга  бўлиш  қўлланилади.  Чунки,  шартномаларни  турларга  бўлиш  нафақат назарий,  балки  амалий  аҳамият  ҳам  касб  этади.Роман-герман  ва   Англо-саксон ҳуқуқ  тизимларида  шартнома  унда  иштирок  этаётган  тарафлар  ў ртасида  ҳуқуқ  ва мажбуриятларнингў заро тақсимланишигақараб бир томонлама, икки томонлама ва кўп томонлама шартномаларга  бўлинади. Ҳозирги  кунда  Роман-герман  ҳуқуқ  тизими амал  қилувчи  давлатларнинг  аксариятидаги  фуқаролик муомаласида  тузиладиган шартномаларнинг кўпчилиги икки  томонлама (олди-сотди  шартномаси  каби) шартномалардан иборатдир. Шартномалар ҳақэвазига ва текинга тузиладиган шартномаларга бўлинади. Англо-саксонҳуқуқ тизимида шартноманинг иқтисодий жиҳати асосан “consideration” (расмий адабиётларда  “тўлов”  ёки  “қий мат”  деб  таржима  қилинади)доктринаси  билан  боғлиқ бўлиб, ушбу доктрина текинга тузиладиган шартномаларни тақиқлайди. Роман-германҳуқуқ  тизимидашартномалар  тузилиш  пай ти  ва  мазмунига  қараб консенсуал  ва  реал  шартномаларга  бўлинади.Консенсуал  шартномаларда  ҳуқуқ ва  мажбуриятлар  тарафларнинг  келишувлари  асосида  қонунталаб  қилган  шаклда расмийлаштирганлари  заҳоти  тузилган  ҳисобланади  ва  тарафларда  ҳуқуқ  ва мажбуриятлар вужудга келтиради. Шу пай тдан бошлаб тарафлар шартнома ижросини бир-биридан  талаб  қилишга  ҳақли  ҳисобланади.Фуқаролик  ҳуқуқидаги  аксарият кўпчилик  шартномалар  консенсуал  шартномалар  гуруҳига  киради.

Хулоса  қилиб  ай тганда,  олимлар  томонидан  юридик адабиётларда  ҳам  амалиётда  ҳам  шартномаларни  турларга  ажратиш  учун турли  хил  мезонларни  қўллаш  юзасидан  кў плаб  ёндашувлар  илгари  сурилади.

Шартномаларни  турлаш  мезонларини  топишда  шартномаларни ўзига хос хусусиятини кў рсата оладиган ва уларга эхтиёж сезилганда қулайлиги, афзаллиги бўйича  қўллаш  имконияти  мавжуд  бўлишига,  шунингдек,  турли  шартномалар ўртасидаги  умумий,  узвий  алокалар  мавжудлигини  хам  эътибордан  четда қолдирмаслик зарур. Академик олим Ҳ.Рахмонкуловнинг фикрича, амалдаги Фуқаролик кодексида турли хил мулк, ай ниқса хусусий мулк шаклига асосланган янги жамият қурилмаси ва бозор муносабатларининг  ўзига  хос хусусиятлари ифодасини топмаганлигини  таъкидлайди.

Шу ўринда таъкидлаш жоизки, бугунги кунда судлар амалиётида фукаролик хукукий муносабатлардан  келиб  чикувчи  даъволарнинг  салмоқли  улуши  шартномаларни тузиш,  ижро  этиш  ва  тў хтатиш  масалаларига  тааллуклидир.  Битимларни қонуний кучга эга бўлмаган, тузилмаган деб топиш, контрагентларнинг ўз  мажбуриятларини бажармаслиги  ёки  лозим  даражада  бажармаслиги  конунчиликка  номаълум  бўлган битимларни  ҳуқуқий  жиҳатдан  тартибга  солиш  соҳасида,  жумладан,  суд  амалиётида турлича  талқинларнинг  келиб  чиқишига  сабаб  бўлмоқда.

Ҳозирги  кунда  қонун  хужжатларида  назарда  тутилмаган  шартномалар  ва  аралаш шартномаларнинг фуқаролик-ҳуқуқий  институтлари  нисбати  тў ғрисидаги  масала мунозарали бўлиб қолмоқда. Шундан келиб чиқиб, шартнома эркинлиги тамой илининг амалий  ижроси  учун  Ўзбекистон  Республикаси  Фуқаролик  кодексининг  354-моддаси биринчи ва учинчи бандларида белгиланган қоидани кенгроқ ва батафсил ёритиш ва шу аснода бошқа тегишли  ҳуқуқий -ҳужжатлар  билан  номланмаган  шартномаларнинг моҳиятини  тадқик  этиш,  қонунчилик  билан  мустаҳкамланган  битимлар  тизимида уларнинг  ў рни  ва  ролини  аниклаш  зарур  деб  ҳисоблаймиз.

Ўқув-методологик  таклиф сифатида шуни келтиришимиз мумкинки, қиёсий шартнома ҳуқуқифанига Роман-герман ва Англо-саксон ҳуқуқ тизимларида шартнома турлари  ва уларни  туркумлашнинг  ҳуқуқий  асослари  мавзусини  киритиш  лозим. Шунингдек, фуқаролик ҳуқуқида шартномаларнинг  туркумланиши  ҳамда қонун хужжатларида  назарда  тутилмаган  шартномалар,  аралаш  шартномалар ва виртуал майдонда тобора жадаллашаётган электрон шартномалар бўйича ўқув қўлланмаларини яратиш истиқболдаги мухим вазифалардан бўлиб саналади.

Муллабаева Гўзал Мухтаровна, Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ СУДИ ПЛЕНУМИҚАРОРЛАРИ ҲУҚУҚ МАНБАСИ СИФАТИДА

Маълумки, тегишли ижтимоий муносбатларни тартибга солишда энг муҳим бўлган ва шу соҳадаги деярли барча муносабатларга таалуқли бўлган қоидалар фанда манбалар, деб юритилади.

Умумий ҳуқуқ назариясида кўриб чиқилаётган масала бўйича Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг қарорларини ҳуқуқ манбаларига киритиш керакми ёки манба сифатида тан олинмаса ҳам бўладими деган икки хил қарашлар юзага келади. Бу биринчи навбатда, Роман-герман ҳуқуқи оиласига мансуб мамлакатлар ҳуқуқ манбаси сифатида норматив-ҳуқуқий ҳужжат, норматив-ҳуқуқий шартнома, ҳуқуқий одатлар саналсада ушбу мамлакатнинг судлари юқори турувчи суднинг изоҳларига асосланган ҳолда, суд қарорлари қабул қилинади. Шу жумладан Ўзбекистонда ҳам Олий суди Пленумининг тушунтириш ва изоҳларини асос сифатида қабул қилади. Англо-саксон ҳуқуқ оиласига мансуб мамлакатлар учун суд прецеденти ҳуқуқнинг асосий манбаси бўлиб ҳисобланади, ҳуқуқ манбасини суд ҳужжати асосида судьялар томонидан қабул қилинади ва айнан шундай низоларни кўришда бошқалар учун ҳам мажбурийдир.

Ушбу тадқиқотнинг мақсади – Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленуми қарорларини ҳуқуқ манбаларига киритиш имкониятини кўриб чиқишдан иборат. Тадқиқотни ўрганишда диалектик, тизимли, мантиқий, расмий-ҳуқуқий ва бошқа усуллардан фойдаланилди.

Бир қатор олимлар – Олий суди Пленумининг қарорлари ҳуқуқ манбаси ҳисобланмайди деган нуқтаи назарнинг тарафдорларига масалан, Профессор О.Окюлов, Доцент В.Топилдиев ҳамда рус олимларидан С.С.Алексеева, Л.Д.Гаухмана, А.И.Рарога ва бошқаларни киритиш мумкин.

Уларни фикрига кўра, ҳуқуқ манбаси бўлиш учун маълум шартларга жавоб бериши керак – бу шартлар манбанинг айнан ҳуқуқий ҳужжат хусусиятига эга бўлиши, давлат томонидан қабул қилинган, муайян шаклда юридик техника қоидаларига риоя қилган ҳолда ишланган, белгиланган тартибда рўйхатдан ўтган ҳамда эълон қилинган бўлиш лозимлигини таъкидлайди.

Ушбу ёндашувда Олий суди Пленуми суд амалиётини умумлаштириш ва иш материалларини кўриб чиқади ва қонун ҳужжатларини қўллаш масалалари бўйича тушунтиришлар беради ва бу фақат қуйи судларга раҳбарий кўрсатмалар бўлиб ҳисобланишини назарда тутади.

Иккинчи тоифа Олий суди Пленуми қарорларини ҳуқуқ манбалари сифатида тан олувчи тарафдорларига, маълум аниқликлар ва чекловлар билан қуйидаги олимларни киритишимиз мумкин: С.Л.Иванов, З.М.Сулейманов. К.В.Ображиев, Т.К.Примак ва бошқаларни.

Ушбу муаллифлар Олий суди Пленуми қарорларини ҳуқуқ манбалари сифатида таклиф этаётган фикрларини қуйидагича изоҳлайди. Албатта ҳуқуқ нормалари билан мустаҳкамланган умумий қоидаларга асосан қонунда назарда тутилади, Олий суди Пленуми томонидан қабул қилинган суд ҳужжатлари қонунларга аниқлик киритади. Шу муносабат билан таъкидлаш керак бўлган айрим устунлик жиҳатлари мавжудлигини қайд этади.

Олий суди Пленуми маълум бир ҳуқуқ нормасини шарҳлаб, унинг мазмунини тўлдиради, яъни объектив равишда меъёрий қоидалар пайдо бўлади. Ушбу олимларнинг айримлари “Конституциявий суд томонидан чиқарилган суд ҳужжатларини ҳуқуқ манбаларига киритиш мумкин”, Конституциявий суднинг ҳужжатлари барча давлат органлари, нодавлат нотижорат ташкилотлари, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар, мансабдор шахслар ва фуқаролар учун мажбурийдир – деб таъкидлашади.

Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 110-моддасига кўра, Ўзбекистон Республикаси Олий суди фуқаролик, жиноий, иқтисодий ва маъмурий суд ишларини юритиш соҳасида суд ҳокимиятининг олий органи ҳисобланади. У томонидан қабул қилинган ҳужжатлар қатъий ва  Ўзбекистон Республикасининг барча ҳудудида бажарилиши мажбурийдир. Конституциясининг 114-моддасида Суд ҳокимияти чиқарган ҳужжатлар барча давлат органлари, жамоат бирлашмалари, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар, мансабдор шахслар ва фуқаролар учун мажбурийдир.

Ў збекистон Республикаси “Судлар тўғрисида”ги қонуни 17-моддасига асосан, Олий суди Пленуми – суд амалиётини умумлаштириш материалларини кўриб чиқади ва қонун ҳужжатларини қўллаш масалалари бўйича тушунтиришлар беради ва қонунга мувофиқ бошқа ваколатларни амалга оширади дейилган.

Олий суди Пленумининг барча қарорларининг кириш қисмида “қонун нормалари тўғри ва бир хилда қўлланилишини таъминлаш мақсадида” деб изоҳланади, Яъни “бир хиллик” атамаси “намуна бўйича тузилган ягона” деган маънони англатади. Шундай қилиб, қуйи судлар қонун нормаларини тўғри ва бир хилда қўлланилишини таъминлаш учун Олий суди Пленумининг қарорларини қўллашлари шарт ҳисобланади. Ушбу вазиятда судьялар мустақиллиги тамойили билан қарор қилишнинг иложи йўқ, чунки бу тамойил суд томонидан муайян суд ҳужжатини қабул қилишда Олий суди Пленуми қорорига риоя қилинмаслигини англатади[15].

Агар – Олий суди Пленуми томонидан қабул қилинган қарорларнинг мажбурийлик хусусиятидан воз кечилса, унда илмий ишларда бир неча бор кўтарилган муаммога дуч келиши мумкин. Бу ерда субъективликка асосланган бир-бирига зид бўлган, бир хил суд  иши бўйича ҳар хил мазмундаги қарорлар қабул қилинишини келтириб чиқаради.

Маълум бир ишни ҳал қилишда ҳуқуқ нормасини шарҳлаш билан боғлиқ қонун ижодкорлиги фаолиятига эришиш мумкин. Шунинг учун Олий суди Пленумининг қонунни шарҳлаш билан боғлиқ фаолияти қонун ижодкорлиги фаолиятининг давоми демакдир. Олий суд Пленумининг тушунтиришида қонун ижодкорлигини меъёрий шакллантирилишини қуйидагича шарҳлаш орқали таърифлаш мумкин.

Олий суди Пленумининг “Суд амалиётида битимларни тартибга солувчи қонунчилик нормаларини татбиқ қилишда вужудга келадиган айрим масалалар тўғрисида”ги қорорида – ФКнинг 128-моддасида кўзда тутилган битимнинг бир қисми деганда, битимнинг мазмунига тааллуқли бир ёки бир неча шартларнинг мавжуд бўлмаганлиги  ушбу битимни амалга ошириш имкониятини истисно қилмаслиги тушунилади. Қонун талабларига кўра, жиддий аҳамиятга эга бўлган ва улар мавжуд бўлмаганда битимнинг қолган шартлари битим иштирокчилари учун ҳуқуқ ва мажбуриятлар келтириб чиқармайдиган шартлар бундан мустаснодир.

Россия Федерацияси Олий суди Пленумининг 2005 йил 24 мартдаги

“Судлар томонидан маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексни қўллашда юзага келадиган айрим масалалари тўғрисида”ги 5-сонли қарорини Россия Федерацияси Конституцион суди 2019 йил 26 мартдаги 825-сонли қарорида қайд этган.

Ҳуқуқни қўллаш амалиётида фактик манба бўлиб хизмат қилмоқда. Масалан, Олий суд Пленуми қарорларига асосан Ҳакамлик судлари томонидан қарор қабул қилишда, Адвокат ва юридик хизматларда қўлланилмоқда. Шунингдек фуқаролик ҳуқуқий муносабатларнинг кўплар турларида Олий суд Пленуми қарорларига таяниши кузатилмоқда. Кўриб турганимиздек, Олий суд Пленуми қарорлари нормативлилик белгисидан дарак бермоқда. Олий суд Пленуми қарорлари ҳуқуқдаги бўшлиқни бартараф этади ва қонунчиликда мавжуд бўлмаган норматив қоидаларни бирлаштиради.

Юқоридагилардан келиб чиқиб шуни хулоса қилишимиз мумкинки, Олий суди Пленумининг қарорлари ҳуқуқни қўлловчи, қонунчиликка зид бўлмаган, қонунчиликни тўлдириш ва ривожлантириш ҳамда қонундаги бўшлиқларни бартараф этадиган ҳуқуқ манбалари ҳисобланади. Олий суди Пленуми қарорлари ҳуқуқнинг бугунги босқичида норматив ҳусусият касб этмасада, яъни объектив равишда манба сифатида вазифасини бажармоқда. Шу билан бирга, Олий суди томонидан мазмунан кўриб чиқилган ишлар манба сифатида тан олинмайди, Чунки муайян иш бўйича суднинг қарорлари умуммажбурий ва норматив характерга эга эмас. Шунингдек қуйи судлар учун ҳам мажбурий ҳисобланмайди.

Муллабаева Гўзал Мухтаровна,

Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси

НОДАВЛАТ НОТИЖОРАТ ТАШКИЛОТЛАРИНИНГ НОРМАИЖОДКОРЛИГИДАГИ ИШТИРОКИ – ЖАМОАТЧИЛИКНАЗОРАТИНИНГ МУҲИМ ШАКЛИ СИФАТИДА

Ҳуқуқий демократик давлат ва адолатли фуқаролик жамияти қуришни ўз олдимизга мақсад қилиб қўяр эканмиз, бунда, аввало, жамоат бирлашмалари, сиёсий партиялар, нодавлат-нотижорат ташкилотлар, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларининг жамоатчилик назоратини олиб боришдаги, уларнинг қарорлар қабул қилинишидаги фаол иштирокини таъминлаш лозим. Дарҳақиқат, фуқаролик жамиятини шакллантириш, ҳуқуқий давлат қуриш, демократик тузумни мустаҳкамлаш вазифалари ўз навбатида жамоатчилик назоратини кучайтиришни талаб қилмоқда. Бунда энг аввало, давлат органлари ва мансабдор шахслар томонидан риоя қилиниши юзасидан жамоатчилик назоратини амалга оширишга алоҳида эътибор берилмоқда.

Дунё мамлакатлари қаторида жаҳон ҳамжамиятига интеграциялашиб бораётган Ўзбекистон Республикаси демократик ҳуқуқий давлат барпо этиш, фуқаролик жамиятини шакллантириш сари салмоқли қадамлар қўймоқда. Галдаги вазифа миллий менталитетимиз ва қадриятларимиз асосида шаклланиши ҳамда жамиятнинг муҳим назорат институти сифатида фаолият кўрсатиши лозим бўлган жамоатчилик назоратининг назарий жиҳатларини амалиётга кенг ва самарали татбиқ этишдан иборат.

Айтиш жоизки, Конституциямизнинг 2-моддасида шундай қоида мустаҳкамланган: “Давлат халқ иродасини ифода этиб, унинг манфаатларига хизмат қилади. Давлат органлари ва мансабдор шахслар жамият ва фуқаролар олдида маъсулдирлар”. Кўришимиз мумкинки, бутун ҳокимият халққа тегишли экани, унинг иродаси асосида

амалга оширилиши, шахс ва жамият манфаатларининг ҳамма нарсадан устунлиги, давлат органлари ва мансабдор шахсларнинг жамият ва фуқаролар олдида маъсул эканликлари, инсон ва фуқаролар ҳуқуқ ва эркинликларининг халқаро ҳуқуқ андозаларига мос равишда белгиланиши ва кафолатланиши, муассасалар ва маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органларининг бевосита халқ томонидан сайлаб қўйилиши ва бошқа шу каби қатор демократик принциплар мустаҳкамланган. Хусусан, Конституциянинг ушбу 2-моддаси ҳам У􀌯 збекистоннинг демократик давлат сифатидаги хусусиятини акс эттиради.

Шунингдек, фуқаролик жамиятида фуқароларнинг фаоллиги, ижтимоий ҳодисаларга бефарқ бўлмаслиги, давлат органларида ишлаётган ҳар бир раҳбар ходим ўз фаолиятининг жамоатчилик назорати остида эканлигини чуқур ҳис этиши жамият ривожида муҳим аҳамиятга эга.

Ушбу жараённинг бир нечта ўзига хос хусусиятлари бор:

биринчидан, ҳаққоний ва реал жамоатчилик назорати ҳозирги даврда Ўзбекистонда вужудга келаётган фуқаролик жамиятининг ҳақиқатда мавжудлигини билдирувчи, унинг табиий бир хосиласини англатувчи ва ниҳоят, фуқаролик жамиятининг ажралмас белгиси сифатида эътироф этилмоқда;

иккинчидан, жамоатчилик назорати “Кучли давлатдан – кучли фуқаролик жамияти сари” ўтиш жараёнида фуқаролик жамиятининг асл кучини англатувчи_омилдир. Жамоатчилик назоратининг кучайиши фуқаролик жамиятининг кучайишига ва кучли давлатнинг вужудга келишига олиб келади. Хўш, жамоатчилик назоратининг ўзи нима, у қандай ҳолатларда намоён бўлади?

Аввало, шуни айтиш керакки, фуқароларнинг давлат органлари фаолияти устидан назорат юритиши масаласи бугуннинг муаммоси эмас. Агар давлатчилигимиз тарихига назар ташласак, унда биз бугун “жамоатчилик назорати” деб айтаётган демократик институтнинг у ёки бу кўринишда намоён бўлганлигининг шоҳиди бўламиз. Соҳибқирон Амир Темур давлатни идора қилишда фозил халқ вакилларига катта ҳуқуқ берган эди.

Жумладан, “Темур тузуклари”да шундай битиклар бор: “Ҳар бир диёр аҳолисининг аҳволидан огоҳ бўлиб турдим. Ҳар бир мамлакатнинг аҳволини сипоҳу раият кайфиятини, туриш-турмушларини, қилиш қилмишларини, булар ўрталаридаги алоқаларни ёзиб, менга билдириб туриши учун диёнатли, тўғри қаламли кишилардан воқеанавислар ахборнавис-хабарчилар, белгиладим. Борди-ю, нотўғри нарса ёзганлари менга маълум бўлиб қолса, бундай воқеанависларни жазоладим. Ҳокимлар, сипоҳ ва раиятдан қайси бирининг халққа жабр-зулм етказганини эшитсам, уларга нисбатан дарҳол адолату инсоф юзасидан чора кўрдим”. Кўриниб турибдики, темурийлар салтанатида ҳам ўзига хос шаклда ва услубда халқ, яъни жамоатчилик назорати йўлга қўйилган. Демак, салтанатдаги у ёки бу ҳудуддаги ҳақиқий аҳволдан соҳибқиронни воқиф қилиб туришга ўзига хос жамоатчилик назорати ҳам амалга оширилган ва инсоният орзу қилган одил фуқаролик жамиятига эришишнинг қулай воситасидан бири мукаммал жамоатчилик назоратига эришиш экан.

Умуман олганда, фуқаролик жамиятининг шаклланишида жамоатчилик назоратининг роли беқиёсдир. Жамоатчилик тараққиётни “қуйидан”, омма ичидан туриб кучайтириш имкониятига эга, ижтимоий уносабатларни тараққий эттириш, фуқаровий қадриятлар устуворлигини қарор топтириш, фуқароларда жамият манфаатларини ҳимоя қилиш борасида ҳокимиятга таъсир кўрсатишга қодир эканликларига ишонч уйғотиш қудратига эга.

Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси,Муллабаева Гўзал Мухтаровна

ТАРАҚҚИЁТ АСРИ ОДИМЛАРИ

Янги Ўзбекистон – янги суд” тамойили доирасида аҳолининг одил судловга эришиш имкониятларини янада кенгайтириш суд-ҳуқуқ тизимини ислоҳ қилишни жадаллаштиришни, соҳага илғор халқаро стандартларни жорий этишни тақозо этмоқда.

2022 – 2026 йилларга мўлжалланган Янги Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегиясида ҳам бу борадаги ғоят муҳим ва устувор вазифалар  белгиланган бўлиб, бу суд ҳокимиятининг чинакам мустақиллигини таъминлаш, судлар фаолияти самарадорлигига эришиш ва одил судлов сифатини ошириш каби кенг қамровли чора-тадбирларни мужассам этган.

Президентимизнинг 2023 йил 16 январь кунги “Одил судловга эришиш имкониятларини янада кенгайтириш ва судлар фаолияти самарадорлигини оширишга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги Фармони шу жиҳатдан муҳим  аҳамиятга эга.

Фармонга мувофиқ тасдиқланган 2023 – 2026 йилларга мўлжалланган суд тизимини сифат жиҳатидан янги босқичга олиб чиқишнинг қисқа муддатли стратегияси одил судловни таъминлаш борасидаги устувор вазифаларни қамраб олган.

“Инсон қадри учун” ғояси асосида чинакам адолатли суд тизимини шакллантириш, халқ манфаати, инсон қадр-қимматини самарали ҳимоя қилиш шулар жумласидан.

Бу борадаги чора-тадбирлар ижроси, шак-шубҳасиз,  суднинг мустақиллиги ва судьялар дахлсизлиги билан кечадиган жараёндир.

Фармонга биноан тасдиқланган 2023 – 2026 йилларга мўлжалланган суд тизимини сифат жиҳатидан янги босқичга олиб чиқишнинг қисқа муддатли стратегиясини амалга ошириш бўйича ҳаракатлар дастурида мазкур йўналишдаги чора-тадбирлар ўз ифодасини топган.

Судьяларнинг чинакам мустақиллигини таъминлаш мақсадида уларнинг ишига ҳар қандай аралашув қатъий жазоланиши, судьяларнинг хавотирсиз ишлаши учун давлат томонидан барча шароитлар яратилиши, судга ҳурматсизлик қилиш ҳолатларини олдини олишнинг самарали механизмларини ишлаб чиқиш, бунинг учун маъмурий жавобгарлик чораларини кучайтириш ва жиноий жавобгарлик белгилаш шулар жумласидан.

Суд ишларини ҳал этишга аралашганлик ва суд ҳужжатини ижро этмаганлик учун жавобгарлик чораларини кучайтириш, шунингдек, суд ҳужжатларининг ижро этилишини таъминлашга қаратилган таъсирчан механизмларни амалга татбиқ этилаётгани чинакам демократик ҳуқуқий давлат қуриш, адолатли фуқаролик жамияти барпо этиш йўлидаги дадил қадамлардандир.

Фармонга биноан одил судловни амалга ошириш фаолиятига аралашганликка оид ҳар бир жиноят иши якуни бўйича жамоатчиликни оммавий ахборот воситалари орқали мажбурий равишда хабардор қилиш тартибини жорий этиш белгиланмоқда.

Суд процессининг бошқа иштирокчилари билан тенг ҳуқуқлардан фойдаланган ҳолда одил судлов фаолиятининг самарали амалга оширилишига кўмаклашиш эътиборли жиҳатлардан бири бўлиб, бу суднинг чинакам “Адолат қўрғони”га айланишига хизмат қилади.

Салохитдин ТУРСУНОВ ,

Бухоро вилояти Маъмурий суди раиси

Солиқ ҳисоби

Солиқ ҳисоби – бу хўжалик юритувчи субъектлар томонидан тўланадиган солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар бўйича солиққа тортиш базасини аниқлаш ва солиқ ҳисоботларини тузиш учун зарур бўлган маълумотларни ҳисобга олиш тизимидир.

Корхоналарда рўй берган хўжалик операциялар, активлар, солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар бўйича мажбуриятлар, даромадлар, харажатлар ҳамда фойда солиқ ҳисобининг объектларидир.

Солиқ ҳисобининг вазифаси – бу ҳисобот даврида солиқ ва бошқа мажбурият тўловларни тўғри ҳисоблаш учун зарур бўлган ишончли маълумотларни ҳисобга олиш ҳамда ички ва ташқи фойдаланувчиларни зарурий маълумотлар билан таъминлашдан иборат.

Солиқ ҳисоби тарихига назар соладиган бўлсак, Амир Темур даврига бориб тақалади. Амир Темур давлатни бошқаришда ҳисобга, шу жумладан солиқ ҳисобига ҳам алоҳида эътибор берган. “Темур тузуклари” тарихий китобида солиқ ҳисоби тўғрисида қуйидагиларни эътироф этганлар: “Яна ҳар бир ўлкага уч вазир тайинлашларини буюрдим. Булардан бири раият учун (бўлиб), ундан йиғиладиган олиқ – солиқларнинг ундирилишини кузатиб, ҳисоботини олиб борсин. Олиқ – солиқ миқдори, солиқ тўловчиларнинг номларини ёзиб борсин ва раиятдан йиғилган маблағни сақласин. Иккинчи вазир сипоҳ ишларини бошқаради. Сипоҳга берилган ва берилиши лозим бўлган маблағ ҳисобини олиб борсин. Учинчи вазир эса дараксиз йўқолган кишилар, келиб-кетиб юрувчилар (саёҳатчилар ва савдогарлар), ҳар хил йўл билан йиғилиб қолган ҳосил, ақлдан озганларнинг мол-мулки, вориссиз мол-мулкни, қозилар ва шайхулисломларнинг ҳукми билан олинган жарималарни тартибга келтирсин».

Солиқ ҳисобининг келиб чиқиши – бу бухгалтерия (моливий) ҳисоб билан солиққа тортиш тизими кесимида, яъни уларнинг ўзаро боғлиқлигининг натижасидир.

Солиқ солиш мақсадларида ҳисобга олиш.

Солиқ солиш объектлари ва (ёки) солиқ солиш билан боғлиқ объектлар тўғрисидаги ахборотни умумлаштириш ҳамда тизимлаштириш, шунингдек солиқларни, йиғимларни ҳисоблаб чиқариш ва солиқ ҳисоботини тузиш мақсадида Солиқ Кодекси талабларига мувофиқ солиқ тўловчи ёки солиқ агенти томонидан ҳисоб ҳужжатларини юритиш солиқ солиш мақсадларида ҳисобга олиш деб эътироф этилади.

Ҳисоб ҳужжатлари солиқ солиш объектларини ва солиқ солиш билан боғлиқ объектларни аниқлаш, шунингдек солиқлар ва йиғимларни ҳисоблаб чиқариш учун асос бўлган бошланғич ҳужжатлар, бухгалтерия ҳисоби регистрлари ҳамда бошқа ҳужжатлардан иборатдир.

Агар Солиқ кодекси 76-моддасининг 4-қисмида бошқача қоида белгиланмаган бўлса, солиқ солиш мақсадларида ҳисобга олиш бухгалтерия ҳисоби маълумотларига асосланади. Бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоб ҳужжатларини юритиш тартиби бухгалтерия ҳисоби тўғрисидаги қонунчилик билан белгиланади.

Бухгалтерия ҳисоби тўғрисидаги қонунчиликка мувофиқ зиммасига бухгалтерия ҳисобини юритиш мажбурияти юклатилмаган шахслар солиқ солиш мақсадларида ҳисобга олишни Солиқ кодексининг 7-бобига мувофиқ ташкил этади ва юритади.

Солиқ солиш мақсадларида ҳисобга олишга нисбатан солиқ органларининг ахборот тизимларидан мажбурий фойдаланишга доир талаблар Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан аниқланадиган тартибда белгиланиши мумкин.

Солиқ солиш мақсадларидаги ҳисоб сиёсати солиқ тўловчи томонидан мустақил равишда белгиланади. Бунда ҳисоб сиёсати ихтиёрий шаклда тасдиқланади ва унда қуйидагилар акс эттирилиши керак:

1) агар солиқ тўғрисидаги қонунчиликда бошқача қоида назарда тутилмаган бўлса, солиқ тўловчи ёки солиқ агенти томонидан мустақил равишда ишлаб чиқилган солиқ регистрларининг шакли ва уларни тузиш тартиби;

2) унга риоя этилиши устидан масъул мансабдор шахслар;

3) солиқ солиш мақсадларида алоҳида-алоҳида ҳисоб юритиш тартиби, агар бундай ҳисоб юритиш мажбурияти Солиқ кодексида назарда тутилган бўлса;

4) солиқ тўловчи томонидан фойда солиғини ҳисоблаб чиқариш мақсадида сарфларни харажатлар сирасига киритиш, шунингдек қўшилган қиймат солиғини ҳисобга олишнинг танланган усуллари;

5) хеджирланадиган (ингилиз тилидан таржимада-ҳимоялаш, суғурталаш) таваккалчиликларни, хеджирланадиган моддаларни ва уларга нисбатан қўлланиладиган хеджирлаш воситаларини аниқлаш сиёсати, хеджирлаш операциялари, шунингдек бошқа молиявий таваккалчиликлар амалга оширилган тақдирда хеджирлаш самарадорлиги даражасини баҳолаш услубияти;

6) активларнинг ҳар бир гуруҳи ва кичик гуруҳи бўйича амортизация нормалари (ҳисоблаш усуллари).

Солиқ солиш мақсадларида ҳисоб сиёсатини ўзгартириш ва (ёки) унга қўшимчалар киритиш солиқ тўловчи томонидан қуйидаги усуллардан бири ёрдамида амалга оширилади:

1) бухгалтерия ҳисоби тўғрисидаги қонунчиликка мувофиқ ишлаб чиқилган янги ҳисоб сиёсатини ёки унинг янги бўлимини тасдиқлаш;

2) бухгалтерия ҳисоби тўғрисидаги қонунчиликка мувофиқ ишлаб чиқилган амалдаги ҳисоб сиёсатига ёки амалдаги ҳисоб сиёсатининг бўлимига ўзгартириш ва (ёки) қўшимчалар киритиш.

Ҳисоб сиёсатини шакллантиришда солиқ тўловчи томонидан солиқ солиш мақсадларида танланган ҳисоб юритиш усуллари тегишли ҳисоб сиёсати тасдиқланган йилдан кейинги йилнинг 1 январидан эътиборан қўлланилади.

Янги ташкил этилган юридик шахс ёки чет эл юридик шахсининг доимий муассасаси солиқ солиш мақсадларида ҳисоб юритиш усуллари тўғрисидаги қарорни ўзи ташкил этилгандан кейинги биринчи ҳисобот даври давомида қабул қилади.

Солиқ солиш мақсадларидаги ҳисоб сиёсати календарь йил давомида ўзгартирилмайди. Солиқ тўғрисидаги қонунчиликка ёхуд солиқ солиш шартларига ўзгартириш киритилганда ва фақат ушбу ўзгартиришлар тааллуқли бўлган қисмида солиқ тўловчининг ҳисоб сиёсатида ўзгартиришлар қилишга йўл қўйилади.

Солиқ солиш мақсадидаги ҳисоб сиёсатини алоҳида ҳужжат ёки корхонанинг ҳисоб сиёсатининг бир бўлими кўринишида тузиш мумкин.

Солиқ солиш мақсадидаги ҳисоб сиёсати раҳбарнинг буйруғи ёки фармойиши билан тасдиқланади.

Солиқ солиш мақсадларидаги ҳисоб сиёсатини тузишда нималарга  эътибор қаратиш керак:

Солиқ кодексида белгилаб қўйилган  олти банддан  энг асосийси ва мураккаби   4-банд, яъни “солиқ тўловчи томонидан фойда солиғини ҳисоблаб чиқариш мақсадида сарфларни харажатлар сирасига киритиш, шунингдек қўшилган қиймат солиғини ҳисобга олишнинг танланган усуллари” банди ҳисобланади.

Фойда  солиғи ва қўшилган қиймат солиғи анъанавий тарздаги энг мураккаб солиқлар  ҳисобланади ва уларни ҳисоблаб чиқиш борасида ҳар доим  солиқ тўловчи билан  солиқ органлари ўртасида  баҳс  кетади.

Фойда солиғи бўйича:

Айириб ташланадиган ва айирилмайдиган  харажатларнинг таркиби, яъни қайси харажатлар фойда солиғи бўйича солиқ базасини камайтириши мумкин;

Ўтган йиллардаги зарарларни ўтказиш;

Илгаридаги харажатлар резервларини шакллантириш;

Қўшилган қиймат солиғи бўйича:

Товар ва хизматлар бўйича илгари тўланган солиқни ҳисобга  қўшиш йўли билан солиқ базасини камайтириш мумкин бўлган шартлар;

Чет эллик  юридик шахс билан ишлагани ҳисобга олинганлиги шарти;

Агар Солиқ кодексида бошқача қоида назарда тутилмаган бўлса, солиқ тўловчи ёки солиқ агенти солиқ солиш мақсадларида ҳисобни ҳисоблаш усули бўйича миллий валютада юритади.

Фойдали қазилмаларни қазиб олиш учун махсус рента солиғини тўловчи бўлган чет эл инвестициялари иштирокидаги корхоналар солиқ ҳисобини солиқ солиш мақсадида ҳисоблаш усули бўйича АҚШ долларида юритишга ҳақли.

Ҳисоб ҳужжатлари қоғозда ва (ёки) электрон шаклларда тузилади ҳамда Солиқ кодексининг 88-моддасида белгиланган солиқ мажбурияти бўйича даъво муддати тугагунга қадар сақланади.

Солиқ тўловчи қайта ташкил этилганда қайта ташкил этилган шахснинг ҳисоб ҳужжатларини сақлаш мажбурияти унинг ҳуқуқий ворисига (ҳуқуқий ворисларига) юклатилади. Юридик шахс тугатилганда ҳисоб ҳужжатлари тегишли давлат архивига қонунчиликда белгиланган тартибда топширилади.

Солиқ Кодексида солиқ солишнинг турлича тартиби назарда тутилган фаолият турларини бир вақтда амалга ошираётган солиқ тўловчилар солиқ солиш объектларининг ва солиқ солиш билан боғлиқ объектларнинг алоҳида-алоҳида ҳисобини юритиши шарт.

Солиқ солиш объектларининг ва солиқ солиш билан боғлиқ объектларнинг алоҳида-алоҳида ҳисоби солиқ тўловчилар томонидан бухгалтерия ҳисоби маълумотлари асосида юритилади. Фаолиятнинг муайян турига тааллуқли барча даромадлар ва харажатлар тегишли ҳисоб ҳужжатлари билан тасдиқланиши керак.

Солиқ солиш объектларининг ва солиқ солиш билан боғлиқ объектларнинг алоҳида-алоҳида ҳисоби мутаносиб усул ёки тўғридан-тўғри ҳисобга олиш усули ёрдамида юритилиши мумкин.

Ҳисобга олишнинг мутаносиб усулида даромадлар, харажатлар ва солиқ солишнинг бошқа объектлари ёки солиқ солиш билан боғлиқ объектлар реализация қилишдан олинган тушумнинг умумий суммасида фаолиятнинг муайян турлари бўйича, қўшилган қиймат солиғи ва акциз солиғини ҳисобга олмаган ҳолда реализация қилишдан олинган тушум улушига мутаносиб тарзда шу муайян фаолият турларига киритилади.

Тўғридан-тўғри ҳисобга олиш усули қўлланилганда даромадлар, харажатлар ва солиқ солишнинг бошқа объектлари ёки солиқ солиш билан боғлиқ объектлар фаолиятнинг қайси тури амалга оширилиши билан боғлиқ бўлса, шу турига киритилади. Бунда фаолиятнинг фақат битта аниқ турига киритиш мумкин бўлмаган даромадлар, харажатлар ва солиқ солишнинг бошқа объектлари ёки солиқ солиш билан боғлиқ объектлар ҳисобга олишнинг мутаносиб усули орқали фаолиятнинг амалга оширилаётган барча турларига киритилади.

Мақсадли маблағлар олувчи солиқ тўловчилар ушбу мақсадли маблағлардан фойдаланиш доирасида олинган даромадларнинг (қилинган харажатларнинг) алоҳида-алоҳида ҳисобини юритиши шарт. Солиқ тўловчилар, бундан бюджет ташкилотлари мустасно, солиқ даври тугаганидан кейин ўзи ҳисобга олинган жойдаги солиқ органларига олинган мақсадли маблағлардан фойдаланганлик тўғрисида ҳисобот тақдим этади. Олинган мақсадли маблағлардан фойдаланганлик тўғрисидаги ҳисоботнинг шакли ва уни тақдим этиш тартиби Ўзбекистон Республикаси Давлат солиқ қўмитаси томонидан Молия вазирлиги билан келишилган ҳолда тасдиқланади.

Солиқ ҳисоби борасидаги халқаро тажриба.

Солиқ ҳисоби ҳозирги кунда кўп давлатларда мавжуд эмас. Масалан Хитой Халқ Республикасида солиқ ҳисобининг мавжуд эмаслиги қуйидагилар билан боғлиқ. Бухгалтерия ҳисобини меъёрий тартибга солиш, солиқ органлари томонидан амалга оширилади. Молиявий ҳисоботни тайёрлаш ва топширишнинг қатий тартиби мавжуд. Хитой Халқ Республикасининг “Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида”ги Қонунида барча корхоналар молиявий ҳисоботни махсус талабларига биноан тайёрлашлари лозимлиги таъкидланган.

Бундан ташқари, Германия, Италия, Испания, Франция, Япония каби саноати ривожланган мамлакатларда ҳам солиқ ҳисоби юрилмайди. Ушбу мамлакатлардаги молиявий бухгалтерия ҳисоби билан солиқ ҳисобининг кўрсаткичлари мос келади.

Юқоридагилардан келиб чиқиб, турли мамлакатларда бухгалтерия ҳисоби билан солиққа тортиш механизмлари ўртасида боғланиш турлича. Бундай мамлакатлар иқтисодиётида солиқ ҳисобининг тутган ўрни ҳар хил.

Шунингдек, Россия Федерацияси солиқ қонунчилигида солиқ ҳисоби 2000 йилларда кириб келган. Ҳозирги кунда амалда бўлган Россия Федерацияси Солиқ кодексининг 25-боби 313-моддасида, солиқ ҳисоби тарифланган бўлиб, унга кўра, Солиқ ҳисоби – бошланғич ҳужжатлар асосида фойда солиғи бўйича солиққа тортиш базасини аниқлаш учун Солиқ кодексида белгиланган тартибга мос равишда гуруҳланган маълумотларнинг умумлаштирилган тизимидир. Солиқ тўловчилар ҳисобот (солиқ) даври натижасига кўра солиққа тортиш базасини солиқ ҳисоби маълумотлари асосида ҳисоблайди. Ушбу кодекс талабига кўра, солиқ ҳисоби фақатгина фойда (даромад) солиғини солиққа тортиш базасини аниқлаши кўзда тутилган.

Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, юридик шахслар томонидан солиқлар ҳамда мажбурий тўловларни ўз вақтида ва тўғри ҳисоблаш, ҳисобланган солиқ ва мажбурий тўловларни давлат бюджети ҳамда давлатнинг мақсадли жамғармаларига ўз вақтида тўланишини таминлаш, солиқлар ва мажбурий тўловлар бўйича белгиланган имтиёзлардан кенг фойдаланиш солиқ ҳисобининг асосий вазифалари ҳисобнади.

Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси Бахтиёр Садуллаев

САХОВАТЛИ ИНСОН ЁДИ

2007-2011 йилларда фуқаролик ишлари бўйича Бухоро вилояти Қоракўл туманлараро судининг судьяси ва суд раиси бўлиб ишлаган давримда, халқимиз орасида ҳақиқий юрт фарзанди, жонкуяр ва фидоий ҳуқуқшунос, кўплаб шогирдларига ҳақли равишда устозлик қилган инсон Сувон Арслонов ҳақида ижобий фикрлар эшитгандим.
Бу инсоннинг суд соҳасидаги фаолияти менга катта қизиқиш уйғотди. Шу боис унинг хаёт йўли билан яқиндан танишишга жазм қилдим.
Сувон Арслонов 1936 йилда Бухоро вилояти, Қоракўл тумани, Дўрмон қишлоғида таваллуд топган. 1943 йилда 5-сонли етти йиллик мактабнинг биринчи синфига ўқишга қабул қилинган. Мазкур мактабнинг 7 синфини 1950 йилда тамомлаб, шу йили Қоракўл туманидаги 1-сонли мактабда 8-синфдан бошлаб ўқишни давом эттирган. 1954 йилда мактабни аъло баҳолар билан тамомлаб, 1955 йилда Қоракўл туман халқ суди котиби вазифасига ишга қабул қилинган. 1957 йил декабрь ойидан 1960 йил июль ойига қадар армия сафида хизмат қилган.
Харбий хизматда хам қисм командирларининг эътирофига сазовор бўлади. Армияда ўз бурчини виждонан адо этиб, қайтгач илгари ишлаган туман халқ судида котиб бўлиб, 2 йил мобайнида меҳнат қилади. Сўнгра, 1965 йилга қадар Қоракўл туман халқ судининг суд ижрочиси бўлиб ишлай бошлайди. Бу орада Сувон Арслоновнинг ҳуқуқшунослик соҳасига қизиқиши янада ортиб, айнан шу касбга бўлган мухаббати туфайли, Тошкент давлат университетининг юридик факультетини сиртдан тамомлайди. Олий юридик юридик маълумотга эга бўлгач 1965 йил 19 декабрь куни Қоракўл туман халқ судига суд раиси бўлиб сайланиб, бу шарафли вазифани 1970 йилга қадар садоқат билан бажаради. 1970-1972 йиллар оралиғида Ғиждувон туман халқ судида раис бўлиб ишлайди.
Сувон Арслонов Ўзбекистон Республикаси Олий судининг раҳбарияти назарига тушиб, Олий суд судьялигига ишга таклиф қилинади. Бу юқори лавозимда (1972-1974 йилларда) ҳам муносиб хизмат қилади ва 1974 йилдан 1987 йилга қадар Олот туман халқ судининг раиси лавозимида фаолият кўрсатган.
У киши ишлаб юрган даврларда бир қанча мукофотлар, фахрий ёрлиқ, ташаккурномалар ҳамда эсдалик совғалари билан
тақдирланган. Қолаверса, устознинг қўли очиқлиги ҳамда саховатпеша инсон эканлиги ҳақида шоир ва ёзувчи Жўра Ҳамронинг “Куйган кўнгил” номли ҳикоялар тўпламида у инсонга бағишлаб “Саховат” номли ҳикоя ҳам ёзилган. Бу ҳикояни ўқиган кишининг эти жунжикиб кетади. Юртимизда ана шундай саховатли инсонлар яшаб ўтганига тасанно айтгинг келади.
Сувон Арслонов меҳнат фаолияти давомида бир қанча шогирдлар етиштириб, уларни чинакам ватанпарвар, комил инсон қилиб тарбиялади. Эътиборлиси шундаки, устознинг ўғли ва бир нечта набиралари у кишининг изидан бориб ҳуқуқшунослик касбини танлади. Ҳозирда улар ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларда фаолият кўрсатиб келмоқда.
Афсуски бевақт ўлим, устозни 51 ёшида ҳаётдан эрта олиб кетди. Сувон Арслоновнинг умр йўли қисқа бўласа-да, жуда мазмунли яшади.

Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси Г.М.Муллабаева

Бухоро амирлигида суд тизимининг ўзига хос хусусиятлари

Ўрта Осиёдаги бошқа хонликлар сингари Бухоро амирлигида ҳам суд тизими бир хил кўринишга эга эди. Амирликда суд тизими давлатнинг маъмурий аппарати қўлида бўлсада, фиқҳ илми уламоларининг назорати остида эди. Бинобарин, давлатда диний амалдорларнинг суд фаолиятини назорат қилиши, ўз навбатида, уларнинг давлат бошқарувидаги аҳамиятини муайян даражада ошириб келган.

Мавжуд манбалар ва адабиётларии ўрганиш асосида Бу­хоро амирлиги суд тизимини қуйидагича таҳлил қилиш мумкин:

Қозилик маҳкамаси – қози ул-қуззот томонидан бошқарилган бўлиб, унда мирзалар ҳамда мулозимлар фаолият юритганлар. Ўз навбатида, қози ул-қуззот Бухоро шаҳрининг бош қозиси ҳисобланган. Мирзалар – қозилик маҳкамасининг иш юритувчилари ҳисобланса, мулозимлар эса суриштирув ишларини олиб бориш билан машғул бўлганлар.

Девони уламо – қозилик фаолиятига кўмаклашувчи ва маслаҳат берувчи идора. Ушбу идорада муфтийлар ва аъламлар фаолият юритганлар. Маълумотларга қараганда, мазкур девонда 12 муфтийдан иборат бўлган кенгаш амал қилган.

Маҳаллий қозилик идораси – барча бекликларда ушбу идоралар бевосита амир томонидан тайинланадиган қозилар томонидан бошқарилган. Ундан ташқари ушбу идорада муф­тийлар ва мулозимлар ҳам хизмат қилганлар. Қозилик маҳкамасидан фарқли ўлароқ, маҳаллий қозилик идорасида мулозимлар қозиларнинг хукм ва қарорлари ижросини таъминлаш билан шуғулланганлар. Шу билан бирга, суд жараёнини қайд этиб бориш мақсадида даборлар (котиб) мансаби ҳам мавжуд бўлган. Қозилар маҳаллий бекдан (ҳоким) мустақил фаолият юритиб, муайян даражада бекликнинг фаолияти устидан назоратни амалга оширганлар.

Қози аскар – бевосита қозилик маҳкамасига бўйсунувчи, ҳарбий хизматчилар томонидан хизматда, жанг давомида ёки бошқа юришларда содир этилган ҳарбий жиноятларни кўриб ҳал этувчи қози. Айрим манбаларда бундай турдаги ишлар нақиб томонидан ҳал этилган деб ҳам эътироф этилади.

Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, айрим тадқиқот ишларида амирликда қозилик идорасига қози ул-қуззот бошчилик қилган дейилсада, бошқа манбаларда уни қози калон бошқарган деб таъкидланади. Айрим тадқиқотларда эса, қози ул-қуззот қози калон ўринбосари лавозимида хизмат қилган ва қози калон амирликдаги барча қозилар устидан назорат олиб-борган деб эътироф этилади. Ҳар қандай ҳолатда ҳам, қози калон Бухоро хонлиги давлатида (аштархонийлар ҳукмронлиги) олий судья лавозимини амалга оширганлиги тўғрисида мавжуд манбалар гувоҳлик беради.

Бухоро амирлиги давлатида қози ул-қуззот лавозимида хизмат қилган қозилар ўз муҳрларига эга бўлиб, ҳужжатларни кўпинча «хўжа», «мир» каби фахрли унвонлар ва «ходим ад-фуқаро», «мушфиқ ал-уламо», «муҳиб ас-солиҳа» каби лақабларни қўшиб расмийлаштирганлар.

Бухоро амирлиги суд тизимида алоҳида аҳамиятга эга бўлган фиқҳ илми уламолари-қонун ва шариат ҳуқуқий нормалари ҳимоячиси, қонунлар шарҳловчиси сифатида обрў-эътибор топганлар. Суд тизими меҳнат тақсимотида қаттиқ тартиб ўрнатилган бўлиб, унга кўра қозилик идорасида фаолият юритувчи ҳар бир мансабдор шахс фақат ўзига тегишли ваколатни амалга оширган. Давлатда суд соҳаси муайян бир тизимга амал қилишига қарамасдан Ўрта аср Ғарб мамлакатлари каби судлар диний ва дунёвий судларга бўлинмаган эди.

Таъкидлаш жоизки, Бухоро амирлигида суд тизими Хива ва Қўқон хонликларига қараганда муайян даражада такомиллашган эди. Хусусан, Хива хонлигида суд тизими оддий кўринишга эга бўлиб, кўпгина ишлар тўғридан-тўғри хон қабулига келиб тушар, маълум бир ишни кўриб ҳал қилиш хон ва унинг яқинлари ихтиёрига боғлиқ эди.

Бухоро амирлигида қозилик олдига қуйидаги асосий талаблар қўйилган: мусулмон эркак киши бўлган, эркин, вояга етган, оилали, жисмоний камчилиги мавжуд бўлмаган, фиқҳ илмини мукаммал билган, ҳаётий тажрибага эга бўлган, араб тилини мукаммал эгаллаган ҳамда бадном фуқаро эмас кабилар. Садриддин Айнийнинг фикрига кўра, бундай талаблар фақатгина Бухоро мадрасаларида     19 йил давомида билим олган битирувчилар жавоб бера олишлари мумкин эди. 3apyрят туғилган ҳолларда қози қозилик талабларига жавоб берадиган фуқаролардан бир ёки бир неча ўринбосарларни тайинлар эди. Аёллар қозилик лавозимига тайинланмас эдилар.

Қозиликка фақатгина ҳанафийлик мактаби таълимоти билишлик талаб қилинмасдан, балки илмий даража бўлишлиги, яъни фиқҳ илми ва шариат нормалари ҳамда қонунларини изоҳлаш ҳуқуқи берилганлиги ҳам талаб қилинган.

Бухоро амирлигида қозиларга уларнинг ижтимоий аҳволи инобатга олинган ҳоллардагина иш ҳақи берилган. Қозиларнинг даромади асосан улар томонидан ўз фоидасига ундириладиган суд жарималари ҳамда фуқаролар ўртасида тузиладиган турли хил шартномаларни гувоҳлаштириш орқали келиб тушадиган йиғим ва тўловлардан иборат бўлган. Қози ўз мажбуриятларини тўғри ва аниқ бажарганликлари учун қозилик маҳкамаси томонидан рағбатлантириб турилган. Аксинча, агар қози муайян бир иш буйича пора олса, у дарҳол лавозимидан озод этилган. Юқорида таъкидлаб ўтилганидек амирликда суд ишлари шариат асосида олиб борилиб, маълум бир масаланинг ҳукуқий ечимини топиш мақсадида кўпгина ҳолларда муфтий ва аъламларга мурожаат этилган.

Қозилар ўз фаолиятларида қуйидаги ҳуқуқий манбаларга асосланиб иш кўрганлар: Қуръони Карим; ҳадислар; қиёс; ижмо; Имоми Аъзам ҳуқуқ мактаби таълимоти; шариат қўрсатмалари.

Юқорида таъкидлаб ўтканимиздек, судлов масалалари Имоми Аъзам ҳуқуқ мактаби таълимоти асосида олиб бориладиган шариат кўрсатмасига таянган ҳолда юритилган. Ушбу таълимотга асосан суд инстанциялари фақатгина бир босқичда олиб борилган. Айрим муаммоли ишларни кўриб чиқишда маҳаллий қози ўзидан юқори турувчи қозидан фақатгина маслаҳат олиш мақсадида мурожаат этган.

Амирликда маҳаллий қозилик идораларига қуйидаги иш­лар тааллуқли бўлган: жиноий ишлар – 1) майда безорилик; 2) ҳақоратлаш;3) туҳмат; 4) баданга шикаст етказиш; 5) ўғрилик; 6) уй-жойга ўт қўйиш кабилар.

Фуқаролик ишлари: 1) ерга оид низолар; 2) меросни тақсимлаш масалалари; 3) ҳадя; 4) қарздорлик билан боғлиқ иш­лар; 5) никоҳдан ажратиш; 6) никоҳни бекор қилиш; 7) ота ёки оналикдан маҳрум қилиш; 8) васийлик ва ҳомийликни тайинлаш кабилар.

Ўз навбатида, қозилик маҳкамаси судловига қуйидаги ишлар тааллуқли бўлган: 1) давлатга қарши қаратилган жино­ий ишлар; 2) миллатга ва ирқий камситилишга қаратилган ишлар; 3) давлат сирини ошкор қилиш билан боғлиқ бўлган ишлар; 4) динга қарши қаратилган жиноятлар; 5) қасддан одам ўлдириш; 6) маҳаллий ҳудудлардан келиб тушадиган шикоят ва аризалар асосида иш юритиш.

Кам аҳамиятли ишлар бевосита маҳаллий ҳудудларда оқсоқоллар ва амлокдорлар томонидан кўриб чиқилган.

Қози муайян бир иш бўйича жарима, қамоқ ва таёқ билан уриш каби жазоларни тайинлаш ҳуқуқига эга бўлиб, оғир жиноятларни (қасддан одам ўлдириш, босқинчилик, талончилик) содир этган шахсларга нисбатан ўлим жазосини ҳал қилиш ёки авф этиш масаласи бевосита амир томонидан ҳал қилинган. Ўлим жазосига маҳкум этиш ҳақидаги ҳукм қози томони­дан тузилсада, амир уни фақат тасдиқлаган ёки рад этган.

Бекликлардаги қозилар фаолиятидан норози бўлган томонлардан келиб тушган ариза ва шикоятлар ҳар томонлама ўрганилиб, айбдор шахсларга нисбатан тегишли тартибда интизомий чоралар кўриб борилган. Бухоро амирлигида суд ишларини олиб боришнинг алоҳида хусусияти шундаки, қозилар ҳар бир ишни муайян тўлов эвазига кўриб чиққанлар. Эҳтиёт чораси сифатида очиқда қолиш учун ҳам муайян миқдордаги тўловни амалга ошириш лозим бўлган. Айбланувчини кафилликка олган шахс маълум бир муддат ичида кафиллик тўловини тўлаши лозим эди. Айбланувчи шахслар ҳар бир кечиктирилган кун учун одатдаги тўловнинг 25 фоизидан ортиғини тўлашга мажбур бўлган. Агар ҳибсга олинган шахсни яна ушлаб туришнинг зарурати туғилса, бундай ҳолатда шахс зиндонга юборилган.

Одатда қозилар суд жараёнини масжидларда олиб борсаларда, кўп ҳолларда уларга ўз уйларида ишларни кўриб чиқиб, таҳлил қилиш ва музокаралар олиб боришга йўл қўйилган. Қозилик судларида суд жараёнини ташкил этишнинг аниқ бир шакли мавжуд эмас эди ва шунга кўра маълум бир шаклда суд жараёнини ўтказиш талаб қилинмаган. Суд ишла­ри фуқаролик ёки жиноят жараёни каби турларга бўлинмаган. Барча турдаги ишлар жабрланувчи мурожаати билан бошланган.

Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, жиноят ишларида дав­лат айблови институти мавжуд бўлмаган. Даъволар асосан сўровлар шаклида амалга оширилган. Низолар кўп жиҳатдан сув тақсимотидаги камчиликлар, солиқлар, божлар ва бошқа турли хил тўловларни ундириш каби масалалардан келиб чиққан. Даъво ва аризалар билан нафақат билвосита шаклда, яьни оқсоқол, бек ва ноиблар орқали, балки бевосита ҳукмдорга мурожаат этиш мумкин эди. Масалан, Самарқанд аҳолисининг Шир Али Иноқ устидан амир номига унинг томони­дан олиб борилаётган зулм ва жабрликларни бартараф этиш ва Самарқандга бошқа адолатли ҳоким қўйилишини талаб этганликларини кўрсатиб ўтиш мумкин.

Давлат бошлиғига (амирга) ариза ва мурожаатлар ҳар ҳафтада икки маротаба тақдим этиларди. Мурожаатлар қуйидаги икки шаклда амалга оширилган:

  • оммавий арз – аҳоли учун саройда ўтказилган. Ушбу оммавий арзнинг бошланиш муддати бир-икки соат олдин жамоатчиликка эълон қилиниб, унга кўра ариза ва мурожаатлари бўлган ҳар қандай фуқаро аркда ҳозир бўлиши мумкин эди;
  • даъвогарлар давлат бошлиғининг саройдан чиқиб кетиши вақтида мурожаат этишлари мумкин.

Бухоро амирлиги даврида ижод этган тарихнавислардан Аҳмад Донишнинг маълумотларига қараганда, амир ариза ва мурожаатларни кўпинча Бухоро аркида, баъзан эса сарой минораси олдида муҳокама этган. Амир ариза ва шикоятларни шахсан ўзи кўриб чиқар, баъзан вазирга ёки қози калонга мазмунан кўриб чиқишлик учун ишларни топширарди. Ушбу ҳолатда вазир ёки қози ариза ҳамда шикоятни кўриб чиқишдан бош тортса, шикоятчилар такрорий равишда иккинчи марота­ба амирга мурожаат этишлари мумкин бўлган. Иккала ҳолатда ҳам қоида бўйича маълум бир иш бўйича қарор жойнинг ўзида қабул қилиниши лозим эди.

Ариза ёки даъво даъвогарнинг махсус ишончли вакили томонидан топширилиши ҳамда суд жараёнида унинг вакил сифатида иштирок этиши мумкин бўлган.

Суд жараёнида барча турдаги ишлар тортишувлик тамойили асосида амалга оширилган. Агар муайян бир иш бўйича қози жиноят белгиларини аниқлагудек бўлса, айбловчи жиноий айбларни такдим этмагунча жиноий ишни қўзғатмаган.

Ислом ҳуқуқида исбот этиш таълимотлари қиёсий усулда таҳлил этилиб, батафсил ўрганилган. Бухо­ро амирлигида қуйидагилар исбот этишнинг асосий шакллари қисобланган: 1) айбини тан олиш; 2) гувоҳнинг кўрсатмалари; 3) қасам ичиш; 4) ёзма далиллар. Айбни тан олиш маълум бир ашё ёки фактга алоқаси бўлиши ҳамда ҳолатга қараб, аниқ ва батафсил равишда амалга оширилиши лозим бўлган. Гувоҳ ўз кўрсатмаларини фақат ўзи билган ёки кўрганлигига асосланиб баён этиши лозим бўлган. Бошқа бировдан эшитган, билганларини суд жараёнида айтиб бериш – «гувоҳ тариқасида»кўрсатма» деб расмий тан олинмаган. Суд жараёнида бошқа бировнинг топширигига асосан фақатгина икки ёки ундан ортиқ гувоҳлар бўлгандагина гувоҳлик бериш мумкин бўлган.

Бухоро амирлигида гувоҳ тариқасида суд жараёнида: вояга етмаганлар, қуллар, ғайридинлар, туҳматчилар, иғвогарлар, ёлғончилар, қасамхўрлар жазога тортилганлар, яқин қариндошлар ва бошқалар иштирок эта олмаганлар. Айрим фуқаролик ва жиноят ишларида икки эркак киши бўлган ҳамда ҳажми катта бўлган жиноят ишларида тўртта эркак кишининг гувоҳ тариқасида иштирок этиши талаб этилган. Бир эркак гувоҳ кишининг ўрнига икки аёл гувоҳ бўлиши талаб қилинган. Қоидага асосан гувоҳлар даъвогар ёки шикоятчи томонидан тавсия этилиши лозим бўлган.

Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, жавобгарда гувоҳнинг ҳуқуқий лаёқатсизлиги мотивини инобатга олиб, уни рад этиш ҳуқуқи мавжуд бўлган. Агар суд жараёнида гувоҳлар ўртасида, айниқса, уларнинг кўрсатмаларининг мазмунида турли хил қарашлар юзага келса, уларнинг барчаси ёлгон гувоҳлик берганлик учун жиноий жавобгарликка тортилган. Агар суд жараёнида иштирокчилар ўзга шахс ҳуқуқини ёхуд маълум ҳолатларни тан олмасалар уни исбот этиш мақсадида, қасам ичиш усули қўлланилган. Ёзма далиллар суд жараёнида гувоҳларнинг кўрсатмалари билан ўз тасдиғини топмаса, иш бўйича қарор қабул қилиш учун етарли асос мавжуд эмас, деб эътироф этилган.

Одатда, қози муайян бир иш юзасидан ишни рад этмасдан қарорни мазкур мажлиснинг ўзида чиқарган. Суд ишларининг тезликда амалга оширилиши суднинг энг маъқул сифатлари деб ҳисобланган. Қози ҳукмидан норози бўлганлар қозикалон ёки амирга ариза беришга ҳақли эдилар. Қози чиқарган ҳукмни қозикалон, унинг ҳукмини эса фақат амир бекор қилиши мумкин бўлган. Суд «жараёнида жазо таъсири остида тарафларга суд олдида уятсиз гаплар билан ҳақоратлашиш қаттиқ ман этилган.

Бухоро амирлигида қози зиммасига суд ишларини муҳокама этишдан ташқари қуйидаги мажбуриятлар ҳам юклатилган: Чунончи, 1) васийлик ва ҳомийликни тайинлаш; 2) мерос қилиб қолдирилган ҳамда меросни тақсимлаш каби масалаларни назорат қилиш; 3) қабул қилинган қарорлар ижросини юритиш; 4) тарафлар томонидан имзоланган шартнома ва битимларни гувоҳлаштириш ва бошқа турли нотариал ҳаракатларни амалга ошириш кирган.

Бухоро амирлиги суд тизимини таҳлил қилиш орқали унинг қуйидаги ўзига хос хусусиятларини кўрсатиб ўтиш мумкин: биринчидан, амирликда суд ҳокимияти фаолиятига маҳаллий ёки бошқа идоралар аралаша олмаган; иккинчидан, ишлар коллегиаллик асосида очиқ равишда кўриб чиқилган; учинчидан, суддовлилик ва судловга тааллуқлилик масаласи аниқ қилиб белгиланган; тўртинчидан, амирликда муайян бир ишни кўриб ҳал этишда фиқҳ илми уламолари ва муфтийлар қарорига таянилган; бешинчидан, хукм ёки қарордан норози бўлган тараф кассация тартибида, қозилик маҳкамасига ёхуд амирга мурожаат этиш ҳуқуқига эга бўлган; олтинчидан, ҳарбийлар томонидан содир этиладиган жиноятлар ал қида қозилар, яъни қози аскарлар томонидан кўриб чикилган.

Бахтиёр Садуллаев, Бухоро вилоят маъмурий суди судьяси

“Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида”ги Қонуннинг мазмун-моҳияти

Президентлик институти тарихи:

“Президент” – лотинча сўздан олинган бўлиб, антик даврда “олдинда ўтирувчи” деган маънони англатган. Ўтмишда халқ йиғинларига раҳбарлик қилувчиларни президент деб аташган.

Ҳозирги замон давлатларининг аксариятида президент давлат механизмида марказий ўринни эгалайди. У жуда кенг ваколатларга эга бўлиб, давлатнинг сиёсий тизимида  ўзининг мақоми ва мавқейига кўра мамлакатда юз бераётган барча жараёнларга салмоқли таъсир ўтказа олади.

Хорижий давлатлардаги у ёки бу бошқарув шакли ҳамда Конституциянинг ўзига хос жиҳатларига қараб, Президентни сайлашнинг турли усуллари мавжуд. Маълум мамлакатдаги республика бошқарувининг, яъни президентлик, парламент ёки аралаш шаклдаги турларига қараб, президентни сайлашнинг тегишли усуллари қўлланилади. Халқаро амалиётда президентлар референдум, умумий тўғридан тўғри ва кўп босқичли усуллар орқали сайланади.

Президентларнинг сайлов муддати ҳам турли мамлакатларда ҳар хил. Асосан, улар 4 йилдан 7 йилгача муддатга сайланадилар. Масалан, АҚШда – 4 йил, Германия, Францияда – 5 йил, Россия, Финляндияда – 6 йил, Италияда – 7 йил.

Ўзбекистонда Президентлик институти: халқаро мезонлар

Ўзбекистон жаҳон андозаларига мос келадиган, очиқ, ошкора сайловларни ўтказишга имконият яратадиган, жамиятда кўппартиявийлик тизимини ривожлантиришга ҳисса қўшадиган, замон талабига жавоб берадиган демократик сайлов қонунчилигишаклланди.

Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва унинг асосида қабул қилинган Сайлов кодекси асосида халқимиз ўзининг суверен ҳуқуқларини ҳаётга татбиқ этиб, эркин сайлайдиган вакиллари орқали мамлакатни бошқаришда иштирок этади.

Сайлов қонунчилигимиз фуқароларнинг сайлов ҳуқуқини, ўз хоҳиш-иродасини эркин ифодалаш, ўз қонуний манфаатларини рўёбга чиқариш ва ҳимоя қилиш ҳуқуқини таъминлайди.

Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови ҳам сайлов жараёнининг барча иштирокчилари амал қилишлари лозим бўлган ва ягона принциплар, яъни умумий, тенг сайлов ҳуқуқи, тўғридан тўғри сайлов ҳуқуқи, принципларига асосланади.

Шу билан бирга, Ўзбекистон халқи давлат ҳокимиятининг бирдан-бир манбаи, унинг ягона соҳиби ҳисобланади.

Сўнги йилларда республикамизда сайлов қонунчилиги муттасил равишда такомиллаштирилиб, 2019 йил 25 июнда Сайлов кодекси қабул қилинди. Унда сайловни ташкил қилиш ва ўтказишнинг ҳуқуқий асослари белгиланди.

Кейинги йилларда мамлакатимизда сайлов тизимини янада такомиллаштиришга, сайловчиларнинг ва сайлов жараёни иштирокчиларининг ҳуқуқий кафолатларини кучайтиришга, сайлов ва референдум ўтказишнинг очиқлиги, шаффофлиги ҳамда мустақиллигининг ҳуқуқий асосларини мустаҳкамлашга қаратилган кенг кўламли ислоҳотлар амалга оширилмоқда.

Шу билан бирга халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашларига сайлов жараёни бўйича бир қатор муаммолар ва ҳуқуқий бўшлиқлар мавжуд бўлиб, шу муносабат билан уларни бартараф этиш зарурияти юзага келди.

Бундан ташқари, “Ўзбекистон Республикаси Конституцияси тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Конституциявий Қонунининг қабул қилиниши амалдаги қонун ҳужжатларига ҳам ўзгартириш ва қўшимчалар киритилишини талаб этмоқда.

Шу асосда 2023 йил 6 майда ЎРҚ-838-сонли “Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикасининг Конституциявий қонуни қабул қилинди.

Мазкур Конституциявий қонун билан

  1. Сайлов кодекси;
  2. Оила кодекси;
  3. “Референдум якунлари ҳамда давлат ҳокимияти ташкил этилишининг асосий принциплари тўғрисида”ги Конституциявий қонун;
  4. “Ўзбекистон Республикасининг референдуми тўғрисида”ги қонун;
  5. “Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида”ги қонуни;
  6. “Фуқаролар йиғини раиси (оқсоқоли) сайлови тўғрисида”ги қонун;
  7. “Фавқулодда ҳолат тўғрисида”ги қонунларга ўзгартиш ва қўшимчалар киритилди:

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2023 йил 8 майдаги
ПФ-68-сонли Фармони билан 2023 йил 9 июль кунига муддатидан
илгари Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови тайинланди.

Сайлов кодекси Ўзбекистон Республикаси Президенти, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси депутатлари, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенати аъзолари, халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашлари депутатлари сайловларига тайёргарлик кўриш ва уларни ўтказиш билан боғлиқ муносабатларни тартибга солади ҳамда Ўзбекистон Республикаси фуқароларининг хоҳиш-иродаси эркин билдирилишини таъминловчи кафолатларни белгилайди.

Сайлов қонунчилигига киритилган ўзгартиш ва қўшимчаларнинг мазмун-моҳияти ва асосий йўналишлари қуйидагилардан иборат:

Юқоридаги қонун билан Сайлов кодексига жами бўлиб
14-ўзгартириш киритилган бўлиб, шундан: 25, 66, 36– моддалар янги таҳрирда, 271, 741, 871–  моддалар билан тўлдирилди, қолган моддаларга ўзгартириш киритилди.

Сайлов кодексининг 5-моддаси га мувофиқ:

Сайловда иштирок этувчи ҳар бир фуқаро бир овозга эга бўлади.

Суд томонидан муомалага лаёқатсиз деб топилган фуқаролар, шунингдек муомалага лаёқатсиз деб топилган фуқаролар, шунингдек суд ҳукми билан озодликдан махрум этиш жойларида сақланаётган шахслар сайланиш мумкин эмас.

Мазкур модданинг 3-қисмига муҳим ўзгартириш киритилди: унга кўра суд томонидан муомалага лаёқатсиз деб топилган фуқаролар, шунингдек оғир ва ўта оғир жиноятлар содир этганлик учун суднинг ҳукмига кўра озодликдан маҳрум этиш жойларида сақланаётган шахслар сайловда иштирок этиш ҳуқуқидан фақат қонунга мувофиқ ҳамда суднинг қарори асосида маҳрум этилиши мумкин. Бошқа ҳар қандай ҳолларда фуқароларнинг сайлов ҳуқуқларини тўғридан-тўғри ёки билвосита чеклашга йўл қўйилмайди.

Юқоридаги Қонун билан Сайлов кодекснинг 25-моддаси  қуйидаги тахрирда баён этилган: Сайлов комиссияси аъзоларига қуйиладиган талаблар:

21 ёшга тўлган, ўрта ёки олий маълумотга, қоида тариқасида, сайловга тайёргарлик кўриш ва уни ўтказиш борасида иш тажрибасига эга бўлган, аҳоли ўртасида обрў-эътибор қозонган фуқаролар вилоят, туман ва шаҳар сайлов комиссиясининг, округ ва участка сайлов комиссиясининг аъзоси бўлиши мумкин.

Қуйидагилар вилоят, туман, шаҳар, округ ва участка сайлов комиссиясининг аъзоси бўлиши мумкин эмас

Қонунчилик палатаси депутати, маҳаллий Кенгаш депутати, Сенат аъзоси;

бошқа сайлов комиссиясининг аъзолари;

сиёсий партияларнинг аъзолари ва ваколатли вакиллари;

вилоятлар, туманлар ва шаҳарлар ҳокимлари ҳамда уларнинг ўринбосарлари;

прокуратура органларининг, судларнинг мансабдор шахслари;

номзодлар, номзодларнинг яқин қариндошлари ва ишончли вакиллари;

номзодларга бевосита бўйсунувчи шахслар;

оғир ёки ўта оғир жиноятлар содир этганлиги учун судланганлик ҳолати тугалланмаган ёхуд судланганлиги олиб ташланмаган фуқаролар.

Участка сайлов комиссияси аъзоларининг ярмидан кўпи битта ташкилотдан тавсия этилиши мумкин эмас, бундан Ўзбекистон Республикасининг чет давлатлардаги дипломатик ва бошқа ваколатхоналари ҳузурида, ҳарбий қисмларда, санаторийларда ва дам олиш уйларида, касалхоналарда ҳамда бошқа стационар даволаш муассасаларида, қамоқда сақлаш ва озодликдан маҳрум қилиш жойларида ташкил этилган участка сайлов комиссиялари мустасно.

Сайлов комиссиясининг Ўзбекистон Республикаси Президентлигига, Қонунчилик палатаси ва маҳаллий Кенгаш депутатлигига номзод ёки ишончли вакил этиб рўйхатга олинган аъзоси сайлов комиссияси таркибидан чиқиб кетган деб ҳисобланади.

Сайлов комиссияси аъзосининг ваколатлари мазкур сайлов комиссиясини тузган орган томонидан бевосита ёхуд уни аъзоликка тавсия этган органнинг тақдимномасига биноан қуйидаги ҳолларда тугатилиши мумкин.

у ўз ваколатларини зиммасидан соқит қилиш тўғрисида ёзма ариза берганда;

у суд томонидан муомалага лаёқатсиз деб топилганда;

унга нисбатан суднинг айблов ҳукми қонуний кучга кирганда;

у ўз вазифаларини мунтазам равишда бажармай келганда;

қонунга кўра у сайлов комиссияси аъзосининг ваколатларини амалга ошириш билан бир вақтда шуғулланиб бўлмайдиган лавозимга сайланганда ёки тайинланганда;

у суднинг қонуний кучга кирган қарорига асосан бедарак йўқолган деб топилганда ёхуд вафот этган деб эълон қилинганда;

у Ўзбекистон Республикаси фуқаролигини йўқотганда ёки Ўзбекистон Республикаси фуқаролигидан чиққанда;

у вафот этганда.

Зарур бўлган тақдирда, ушбу Кодексда белгиланган тартибда сайлов комиссиясининг янги аъзоси сайланади.

Сайлов Кодекснинг 36-моддаси қуйидаги таҳрирда қабул қилинган.

Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови, Қонунчилик палатаси депутатлари ва махаллий Кенгашлар депутатлари сайлови бўйича сайлов кампанияси бошланганлиги уларнинг ваколатлари муддати тугашидан камида уч ой олдин Марказий сайлов комиссияси томонидан оммавий аҳборот воситалари эълон қилинади, бундан  ушбу Кодекснинг 66 ва 741 –моддаларида назарда тутилган ҳоллар мустасно.

Янги тахрирдаги 66-моддасида, Ўзбекистон Республикаси Президентлигига муддатидан илгари сайлов ўтказилиши белгиланган.

Унга кўра, Ўзбекистон Республикасининг амалдаги Президенти ўз вазифаларини бажара олмайдиган ҳолатларда унинг вазифа ва ваколатлари вақтинча Сенат Раисининг зиммасига юклатилади, бунда уч ой муддат ичида, ушбу Кодексга тўлиқ мувофиқ ҳолда Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови ўтказилади.

Ўзбекистон Республикаси Президенти муддатидан илгари Ўзбекистон Республикаси Президенти сайловини тайинланган тақдирда, сайлов ушбу Кодексга тўлиқ мувофиқ ҳолда икки ой ичида ўтказилади. Бунда сайловга тайёргарлик кўриш ҳамда уни ўтказишга доир тадбирларни амалга ошириш муддатлари Марказий сайлов комиссияси томонидан белгиланади.

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2023 йил 8 майдаги
ПФ-68
-сонли Фармони билан 2023 йил 9 июль кунига муддатидан
илгари Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови тайинланди.

Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссиясининг 2023 йил 10 майдаги қарори билан муддатидан илгари Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови бўйича сайлов кампанияси 2023 йил 10 майдан бошланиши эълон қилинди.

Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссиясининг 2023 йил 13 майдаги 1248-сонли қарори билан республика бўйича 14 та сайлов округлари тузилиб, 2023 йил 19 майдаги 1260-сонли қарори билан
266 нафар аъзолардан иборат округ комиссиялари таркиблари тасдиқланди.

Шунга кўра, Сайлов Кодекси қуйидаги мазмундаги 741-модда билан тўлдирилди.

Унда, Қонунчилик палатаси Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан тарқатиб юборилган тақдирда, Қонунчилик палатаси депутатларининг сайлови ушбу Кодексга тўлиқ мувофиқ ҳолда уч ой ичида ўтказилади.

Қонунчилик палатаси томонидан ўзини ўзи тарқатиб юбориш тўғрисида қарор қабул қилинган тақдирда, Қонунчилик палатаси депутатларининг сайлови ушбу Кодексга тўлиқ мувофиқ ҳолда икки ой ичида ўтказилади. Бунда сайловга тайёргарлик кўриш ҳамда уни ўтказишга доир тадбирларни амалга ошириш муддатлари Марказий сайлов комиссияси томонидан белгиланади.

Шу каби Сайлов кодекси  янги, қуйидаги тахрирда  871-модда билан тўлдирилди:

Сенат Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан тарқатиб юборилган тақдирда, Сенат аъзоларининг сайлови ушбу Кодексга тўлиқ мувофиқ ҳолда уч ой ичида ўтказилади.

Сенат томонидан ўзини ўзи тарқатиб юбориш тўғрисида қарор қабул қилинган тақдирда, Сенат аъзоларининг сайлови ушбу Кодексга тўлиқ мувофиқ ҳолда бир ой ичида ўтказилади.

Сайлов Кодекснинг 93-моддаси иккинчи қисми қуйидаги таҳрирда баён этилган:

Сайлов тегишли маҳаллий Кенгаш томонидан сайлов ўтказилишига камида бир ой қолганида тайинланади ва ушбу Кодекснинг талабларига риоя этилган ҳолда ташкил этилади. Бунда сайловга тайёргарлик кўриш ҳамда уни ўтказишга доир тадбирларни амалга ошириш муддатлари Марказий сайлов комиссияси томонидан белгиланади.

Шунингдек, кодекснинг 931–моддасининг иккинчи қисми қуйидаги таҳрирда баён этилган

Янги ташкил этилган маъмурий-ҳудудий бирликда халқ депутатлари вилоят Кенгаши депутатлари сайлови Марказий сайлов комиссияси томонидан, халқ депутатлари туман, шаҳар Кенгашлари депутатлари сайлови эса тегишли халқ депутатлари вилоят Кенгаши томонидан сайлов ўтказилишига камида икки ой қолганида тайинланади ва ушбу Кодекснинг талабларига риоя этилган ҳолда ташкил этилади. Бунда сайловга тайёргарлик кўриш ҳамда уни ўтказишга доир тадбирларни амалга ошириш муддатлари Марказий сайлов комиссияси томонидан белгиланади.

Сайловни молиялаштириш тўғрисидаги 17-бобни 98-моддаси биринчи қисми қуйидаги тахрирда баён этилган (слайд)

Ўзбекистон Республикаси Президенти сайловига, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига сайловга, маҳаллий Кенгашларга сайловга, шу жумладан бўшаб қолган депутатлик ўринлари учун сайловларга тайёргарлик кўриш ва уларни ўтказиш билан боғлиқ харажатлар Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджети маблағлари ҳисобидан амалга оширилади.

Шунингдек мазкур модда қуйидаги иккинчи қисми билан тўлдирилган:

Маҳаллий Кенгашларнинг бўшаб қолган депутатлик ўринлари учун сайловларга тайёргарлик кўриш ва уларни ўтказиш билан боғлиқ харажатлар ҳар йили қабул қилинадиган маҳаллий бюджетларнинг харажатлари қисмида назарда тутилади.

Ҳалқ сайловлари орқали давлат ҳокимияти органларини шакллантиради, жамиятнинг келажагини белгилайди.

2023 йил 9 июлда муддатидан олдин Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови ўтказилади.

Ўзбекистонда Сайлов кодекси асосида муқаддам ўтказилган парламент ва президент сайловлари очиқлик ва ошкоралик шароитида, халқаро нормалари ва стандартларига тўла мувофиқ равишда ўтганлиги, авваламбор халқимизнинг ижтимоий-сиёсий фаоллиги, сиёсий партиялар, фуқаролик институтларининг обрў-эътибори ва нуфузи, етуклик даражаси сезиларли равишда ошганини, ҳаётимизга жорий этилаётган демократик ўзгариш ва ислоҳотларнинг амалий натижаларини намойиш этган эди. Бу борада мамлакатимиз катта сиёсий ва ҳуқуқий тажрибага эга бўлади.

Бевосита сайловда сайлаш ҳуқуқига эга бўлган ҳар бир фуқаро, яъни сайловчи тўғридан тўғри сайлов ҳуқуқи асосида яширин овоз бериш орқали президентни сайлайди. Президент эса халқ олдида ҳисобдор бўлиб, у ваколатларини парламентдан эмас, балки халқнинг ўзидан бевосита олади. Халқ мандатига эга бўлган президент кучли давлат раҳбари ҳисобланади.

Бухоро вилоят маъмурий суди судьяси Г.М.Муллабаева

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2023 йил7 февралдаги ПФ-46-сонли “Ўзбекистон Республикасида инсон ҳуқуқлари соҳасидаги миллий таълим дастурини тасдиқлаш тўғрисида”ги Фармони юзасидан

2020 – 2024 йилларда инсон ҳуқуқлари соҳасида таълим бериш орқали ёшларнинг ҳуқуқ ва имкониятларини кенгайтиришга қаратилган Инсон ҳуқуқлари соҳасидаги Жаҳон таълим дастурининг тўртинчи босқичи амалга оширилмоқда.

Инсон ҳуқуқлари соҳасидаги таълим ҳар бир фуқаронинг инсон ҳуқуқларига нисбатан ҳурматини рағбатлантириш ва унга ҳар томонлама риоя этилишини таъминлашда муҳим аҳамият касб этиб, зўравонлик ва низоларнинг олдини олишда ҳам муҳимдир.

Инсон ҳуқуқлари соҳасидаги таълим ҳар бир фуқаронинг инсон ҳуқуқларига нисбатан ҳурматини рағбатлантириш ва унга ҳар томонлама риоя этилишини таъминлашда муҳим аҳамият касб этиб, зўравонлик ва низоларнинг олдини олишда ҳам муҳимдир.

Бугунги кунда Ўзбекистон инсон ҳуқуқлари соҳасидаги 70 дан зиёд халқаро ҳужжатга, шу жумладан БМТнинг 6 та асосий ва 4 та Факультатив протоколига қўшилган ҳамда уларнинг бажарилиши юзасидан миллий маърузалар доимий равишда БМТнинг тегишли органларига тақдим этилмоқда.

Фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқлари халқаро ҳуқуқ нормалари билан уйғунлаштирилмоқда. Ўзбекистон қатор нуфузли халқаро ташкилотлар томонидан қабул қилинган шартнома, битим ва конвенцияларга қўшилмоқда. Хусусан, 2017-2020 йиллларда Ўзбекистон Республикаси 7 та шартнома, 10 та битим, 7 та конвенция, 5 та устав ҳамда 5 та битим ва конвенцияга баённомани ратификация қилди, шунингдек, 6 та халқаро конвенция ва шартномага қўшилди.

Инсон ҳуқуқлари соҳасидаги халқаро мажбуриятларни амалга ошириш бўйича қатор қонун ҳужжатлари халқаро норма ва стандартлар асосида такомиллаштирилмоқда. Жумладан, фуқароларнинг сайлов ҳуқуқларини амалга ошириш механизмларини такомиллаштиришга қаратилган Ўзбекистон Республикасининг Сайлов кодекси қабул қилинди. Кодексга ўнлаб янги норма ва қоидалар киритилиб, амалда бўлган айрим тартиб-таомиллар бекор қилинди. Хусусан, Экологик ҳаракатга қўйилган квота бекор қилиниб, сиёсий майдон тўлиқ сиёсий партияларга берилди, ижтимоий хавфи катта бўлмаган ва унча оғир бўлмаган жиноятларни содир этган шахсларнинг сайловда иштирок этишини чекловчи нормалар чиқарилди, сайловчиларнинг ягона электрон рўйхатини юритиш тартиби жорий этилди, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларидан кузатувчилар барча сайловларда қатнашиши мумкинлиги белгиланди.

Шунингдек, қонун ҳужжатларини инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари соҳасидаги халқаро-ҳуқуқий нормалар билан уйғунлаштириш, хусусан, фуқароларнинг шахсий, сиёсий, иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқлари ва эркинликларини амалга ошириш ҳамда инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлашга қаратилган Ўзбекистон Республикасининг Фуқролик процессуал ва Иқтисодий процессуал кодекслари, «Маъмурий тартиб-таомиллар тўғрисида»ги, «Хотин-қизлар ва эркаклар учун тенг ҳуқуқ ҳамда имкониятлар кафолатлари тўғрисида»ги, «Жабрланувчиларни, гувоҳларни ва жиноят процессининг бошқа иштирокчиларини ҳимоя қилиш тўғрисида»ги каби қонунлар қабул қилинди.

Бухоро вилоят маъмурий суди судьяси Озоджон Ражабов

Mamlakatimizda sud tizimidagi islohotlar

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi tashkil etilganining 20-yilligiga bag‘ishlangan mazkur anjuman O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Amaldagi qonun hujjatlari monitoringi instituti, Oliy sud huzuridagi sud qonunchiligini demokratlashtirish va liberallashtirish hamda sud tizimi mustaqilligini ta’minlash bo‘yicha tadqiqot markazi, YeXHTning O‘zbekistondagi loyihalari koordinatori bilan hamkorlikda tashkil etildi.
Konferensiyada O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati a’zolari, Qonunchilik palatasi deputatlari, sud va huquq-tartibot organlari mas’ul xodimlari, huquqshunos olimlar, fuqarolik jamiyati institutlari vakillari, Janubiy Koreya, Malayziya, Vengriya, Belgiya, Indoneziya, Rossiya, Tailand, Pokiston, Armaniston, Afg‘oniston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston, Turkiya kabi davlatlarning Konstitutsiyaviy sudlari va konstitutsiyaviy nazoratni amalga oshiruvchi idoralarining rahbarlari va mutaxassislari ishtirok etdi.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi raisi B.Mirboboyev va boshqalar Prezidentimiz Islom Karimov rahnamoligida mamlakatimizda mustaqillikning dastlabki kunlaridan boshlab huquqiy demokratik davlat barpo etish asosiy maqsad etib belgilangani va o‘tgan davr mobaynida bu hayotga izchil tatbiq etilayotganini alohida ta’kidladi.
Bu jarayonda inson, uning huquq va erkinliklari oliy qadriyat hisoblanadigan fuqarolik jamiyati asoslari mustahkamlandi. Bunda mamlakatimiz iqtisodiyotini mafkuradan xoli etish va uning siyosatdan ustunligini ta’minlash, davlat bosh islohotchi vazifasini bajarishi, qonun ustuvorligiga erishish, kuchli ijtimoiy siyosat yuritish, islohotlarni bosqichma-bosqich va tadrijiy amalga oshirishga qaratilgan, jahonda taraqqiyotning “o‘zbek modeli” sifatida e’tirof etilgan rivojlanish tamoyillari muhim dasturilamal bo‘ldi.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida huquqiy davlatning muhim prinsipi – hokimiyatlar bo‘linishi mustahkamlab qo‘yilgan. Jumladan, Asosiy qonunimizning 11-moddasiga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi davlat hokimiyatining tizimi hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga bo‘linishi prinsipiga asoslanadi.
Davlatimiz rahbari tomonidan ilgari surilgan Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasida qayd etilganidek, o‘tgan davr mobaynida mamlakatimizda davlat hokimiyati va boshqaruvini demokratlashtirish sohasida amalga oshirilgan islohotlar muhim maqsadga, ya’ni, hokimiyatlar bo‘linishi konstitutsiyaviy prinsipini hayotga izchil tatbiq etish, hokimiyatlar o‘rtasida o‘zaro tiyib turish va manfaatlar muvozanatining samarali tizimini shakllantirish, markazda va joylarda qonun chiqaruvchi va vakillik hokimiyatining vakolatlari hamda nazorat vazifalarining rolini kuchaytirish, sud tizimini liberallashtirish va uning mustaqilligini ta’minlash bo‘yicha g‘oyat dolzarb chora-tadbirlarni ko‘rishga qaratilgan.
Ushbu prinsip hayotga joriy etilishi tufayli mamlakatimizda xalqchil va demokratik davlat hokimiyati tizimi shakllandi. Sud hokimiyati, jumladan, uning markaziy bo‘g‘ini – Konstitutsiyaviy sud davlat hokimiyatining mustaqil tarmog‘i sifatida qaror topdi. Konstitutsiyaviy sud ayrim normativ-huquqiy hujjatlarning Asosiy qonunimizga mosligini aniqlash, Konstitutsiya va qonunlarning normalariga sharh berish, qonunchilik tashabbusini amalga oshirish vakolatlari vositasida hokimiyat tarmoqlari bo‘linishi prinsipini ta’minlash hamda fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoya qilish borasida izchil faoliyat yuritayotir.
Konferensiyada O‘zbekistonda hokimiyatlar bo‘linishi konstitutsiyaviy prinsipini izchil va tizimli ravishda amalga oshirishda hokimiyat tarmoqlari o‘rtasida o‘zaro tiyib turish va manfaatlar muvozanatining ta’minlanayotgani davlat va jamiyat oldida turgan vazifalarni hal etishda muhim omil bo‘layotgani alohida qayd etildi.

Mahalliy va xorijiy ekspertlarning fikricha, konstitutsiyaviy odil sudlov – demokratik davlatchilikning muhim belgisidir. Konstitutsiyaviy odil sudlov konstitutsiyaviy nazoratning oliy shakli bo‘lib, zamonaviy demokratik davlatchilikning alohida talabi, zarur instituti hisoblanadi. Konstitutsiyaning ustunligini ta’minlash hamda qonuniylik muhitini yaratish inson huquqlari va erkinliklarini kafolatlashning ishonchli garovidir.
Janubiy Koreya Konstitutsiyaviy sudi sudyasi Chang Jong Kimning fikricha, konstitutsiyaviy nazorat organlarining vakolatlarini kengaytirish, institutsional va vazifalarga doir mustaqilligini mustahkamlashga ko‘plab davlatlarda e’tibor qaratilmoqda. Ushbu idoralarning qarorlarini ijro etish bo‘yicha aniq mexanizmlarni joriy etish vositasida konstitutsiyaviy nazorat idoralarining hokimiyatlar bo‘linishi prinsipini amalga oshirishdagi rolini kuchaytirish tendensiyasi kuzatilmoqda.
– O‘zbekistonda sud-huquq tizimi har tomonlama puxta o‘ylangan va xalqaro standartlarning eng ilg‘or tajribalarini o‘zida mujassam etgan tizimli institut sifatida shakllangan, – deydi Rossiya Federatsiyasi Konstitutsiyaviy sudi sudyasi Mixail Kleandrov. – Umumiy yurisdiksiya sudlarining ixtisoslashgani, hakamlik sudlari tarmog‘i shakllangani ishlarni sifatli va samarali ko‘rib chiqishga xizmat qilmoqda. Konstitutsiyaviy sud qonun hujjatlarining Konstitutsiyaga qanchalik mosligiga doir ishlarni ko‘rish orqali har bir hokimiyat tarmog‘ining o‘z vakolati doirasida ish yuritayotgani, ularning hujjatlarida inson huquqlari va erkinliklariga rioya qilinganiga baho beradi. Bularning barchasi huquqiy davlatning muhim sharti hisoblangan qonun ustuvorligini ta’minlashga xizmat qiladi.
Malayziya Apellatsiya sudi raisi Tan Sri Raus Sharifning ta’kidlashicha, konstitutsiyaviy nazoratning samaradorligini ta’minlashda konstitutsiyaviy nazorat obyektlarini va ularni ko‘rib chiqish chegaralarini aniq belgilash muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda me’yorlarning sud nazorati har tomonlama qamrab olinishini ta’minlash dolzarb hisoblanadi. Konstitutsiyaga muvofiq bo‘lmagan biron-bir normativ-huquqiy hujjat sud nazoratidan chetda qolib ketmasligi, sud organlarining nazorat vakolatlari takrorlanmasligi lozim.
– O‘zbekiston bag‘rikeng diyor sifatida jahonga tanilgan, – deydi Pokiston Oliy sudi sudyasi Qozi Fayoz Iso. – Inson huquq va manfaatlarini ta’minlashga qaratilgan islohotlar pirovardida bu mamlakatning gullab-yashnashiga yo‘l ochayotganiga guvoh bo‘ldik. Darhaqiqat, qayerda hokimiyat tarmoqlari zimmasiga qo‘yilgan vazifalar to‘laqonli ado etilsa, o‘sha yerda rivojlanish, taraqqiyot bo‘ladi. Bunda sudyalar zimmasiga ham alohida mas’uliyat yuklanadi.
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan huquqiy tizimni modernizatsiya etish jarayonlarida O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi alohida o‘rin tutmoqda. Huquqiy tizimni, demokratik qadriyatlarni muhofaza qilishda, ularni xalqimiz turmush tarziga singdirishda e’tiborga molik ishlar amalga oshirilayotir. Kelgusida Konstitutsiyaviy sud faoliyatining yanada takomillashtirilishi sudlov jarayonlarining modernizatsiya qilinishi va demokratlashuviga, konstitutsiyaviy odil sudlovning ochiqligi va shaffofligini ta’minlashga, inson huquq va erkinliklarining samarali va o‘z vaqtida himoyalanishini mustahkamlashga qaratilishi lozim.
– O‘zbekistonda hokimiyatning har uchala tarmog‘i o‘ziga xos mukammal shakllantirilgan, – deydi Tailand Konstitutsiyaviy sudi sudyasi Tvekiat Menakanist. – Ular o‘z vazifalarini qonunda belgilangan asosda hamda fuqarolar manfaati yo‘lida o‘zaro hamkorlikda olib borayotgani mamlakatda barqarorlik, farovonlik qaror topishida muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Konferensiyada Konstitutsiyaviy sudning hokimiyatlar bo‘linishi prinsipini tatbiq etish va inson huquqlarini himoya qilishdagi roli va ahamiyati, konstitutsiyaviy odil sudlovning dolzarb masalalari, inson huquqlarini himoya qilish mexanizmini yanada takomillashtirish kabi masalalar muhokama qilindi. Xalqaro anjuman yakunlari bo‘yicha tegishli tavsiyalar qabul qilindi hujjatning ma’muriy harakatlar va protsessual hujjatlardan farqi Ma’muriy harakatlar – ma’muriy organning jismoniy va yuridik shaxslarga nisbatan ma’muriy- huquqiy faoliyat sohasida amalga oshirilgan, yuridik ahamiyatga ega harakatlari (harakatsizligi). Protsessual hujjat esa ma’muriy organ tomonidan ma’muriy ish yuritish davomida qabul qilinadigan, ma’muriy ishni mazmunan hal etmaydigan hujjatlar hisoblanadi. Protsessual hujjatlar ma’muriy hujjat qabul qilinmasdan avval ma’muriy ishni ko‘rib chiqish jarayonida qabul qilinadi. Protsessual hujjat ishni tugal shaklda hal qilib bermaydi. Masalan, litsenziya talab etiladigan faoliyat bilan shug‘ullanish uchun tegishli ma’muriy organning qarorini olish uchun murojaat qilish ma’muriy-huquqiy munosabatdir. Ma’muriy organ tomonidan qabul qilingan qaror ma’muriy hujjat bo‘lsa, qaror qabul qilingungacha bo‘lgan bosqichda ishni ko‘rib chiqish bilan bog‘liq qabul qilinadigan hujjat protsessual hujjat hisoblanadi. Demak, ma’muriy hujjatlar boshqa hujjatlardan farq qilar ekan. Shunga ko‘ra ma’muriy hujjatlarni o‘zgartirish, bekor qilish va haqiyqiy emas deb topishning o‘ziga xos jihatlari mavjud. O‘zbekiston Respublikasining “Ma’muriy tartib-taomillar to‘g‘risida”gi qonuniga binoan Ma’muriy hujjat manfaatdor shaxsning arizasi yoki ma’muriy shikoyatiga ko‘ra ma’muriy hujjatni qabul qilgan ma’muriy organ, yuqori turuvchi ma’muriy organ tomonidan, shuningdek, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda boshqa organlar tomonidan ham bekor qilinishi yoki o‘zgartirilishi mumkin. Ushbu qonunga asosan ma’muriy hujjatni bekor qilish va o‘zgartirish uchun tashabbus manfaatdor shaxslar va hujjatni qabul qilgan organ tomonidan ham qabul qilinishi mumkin. Ma’muriy hujjatni bekor qilish yoki o‘zgartirish zaruriyati qonun hujjatlaridagi o‘zgartishlar, jamoat manfaatlariga bo‘lgan tahdidning oldini olish, ma’muriy hujjatning qonun hujjatlariga nomuvofiqligi aniqlanganligi sababli yuzaga kelgan hollarda va qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda ma’muriy organ o‘zi qabul qilgan ma’muriy hujjatni o‘z tashabbusiga ko‘ra bekor qilishga yoki o‘zgartirishga haqli hisoblanadi. Lekin ayrim hollarda ma’muriy hujjatni bekor qilish faqatgina sud tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Shu o‘rinda savol tug‘ilishi tabiiy: qaysi hollarda ma’muriy hujjat sud va ma’muriy organ tomonidan bekor qilinadi? Ma’muriy hujjatni faqat sud tomonidan bekor qilish qonun hujjatlari bilan belgilab qo‘yilishi kerak.
Ma’muriy organ tomonidan esa quyidagi hollarda bekor qilinishi mumkin:  qonun talablariga muvofiq yoki bunday imkoniyat bevosita ma’muriy hujjatning o‘zida nazarda tutilgan bo‘lsa;        
  – agar keyinchalik o‘zgargan haqiqiy holatlar tufayli yoki qonun hujjatlaridagi o‘zgartishlar asosida jamoat manfaatlariga zarar yetishining oldini
olish maqsadida ma’muriy hujjatni bekor qilish zarur bo‘lsa;  
  – agar ma’muriy hujjat bilan qo‘shimcha maj- buriyatlar bog‘liq bo‘lsa va manfaatdor shaxs ularni bajarmagan bo‘lsa;        
   agar manfaatdor shaxs ma’muriy hujjat asosida o‘ziga berilgan pul mablag‘laridan, buyumdan yoki huquqdan maqsadli foydalanmayotgan bo‘lsa;  agar ma’muriy hujjatni bekor qilish yoki o‘zgartirish ushbu hujjat yuborilgan manfaatdor shaxs foydasiga amalga oshirilsa va bunda boshqa manfaatdor shaxslarga qiyinchilik tug‘ilmasa. Shuni ta’kidlash lozimki, xuddi shunday mazmundagi ma’muriy hujjatni takroran qabul qilish uchun boshqa asoslar mavjud bo‘lgan hollarda ma’muriy hujjatni tegishli asoslarda bekor qilishga yoki o‘zgartirishga yo‘l qo‘yilmaydi.
Yuqoridagilardan qisqacha xulosa qilgan holda ma’muriy huquqqa oid, ma’muriy hujjatlar borasida O‘zbekiston Respublikasining “Ma’muriy tartib – taomillar to‘g‘risida”gi qonuniga bir qancha takliflar ishlab chiqildi.
Birinchidan, “Ma’muriy tartib-taomillar to‘g‘risida”gi qonunning 52-moddasiga binoan ma’muriy hujjatning yozma shaklda qabul qilinishi va boshqa shakllar to‘g‘risida qonun hujjatlarida maxsus belgilanishi tartibi keltirilgan.

Shunga ko‘ra agar boshqa shakl maxsus belgilanmagan bo‘lsa, ma’muriy hujjat, qoida tariqasida, yozma shaklda qabul qilinishi talab etiladi. Bu esa ma’muriy organlar tomonidan hamda huquqni qo‘llovchilar uchun biroz noqulay bo‘lishi mumkin. Shuning uchun qonunning o‘zida ma’muriy hujjatning elektron, belgili va boshqa shakllari to‘g‘risida tegishli qoidalarni to‘g‘ridan to‘g‘ri belgilab qo‘yish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Ikkinchidan, Germaniya Federativ Respublikasi, Turkmaniston, Qirg‘iziston va boshqa bir qator davlatlarda ma’muriy hujjatni bekor qilish, haqiqiy emasligi bilan bog‘liq masalalar alohida tartibga solinganini ko‘rish mumkin. Biroq O‘zbekiston Respublikasining “Ma’muriy tartib-taomillar to‘g‘risida”gi qonunida bu masalalarning barchasi bitta moddada berilgan bo‘lib, mazkur qoidalarni anglashda turli xil qarashlar yuzaga kelmoqda. Va bu qonunni tushunishni qiyinlashtirmoqda va turli chalkashliklarga sabab bo‘lmoqda. Ma’muriy hujjatning haqiqiyligi yuzasidan taklif etilayotgan mazkur qoidalar Germaniya Federativ Respublikasi va ayrim MDH davlatlarining ma’muriy tartib-taomillar to‘g‘risidagi qonunida o‘z aksini topgan. Uchinchidan, qonunning barcha moddalarida “ma’muriy hujjat” degan so‘zlarni “ma’muriy akt” deb o‘zgartirish maqsadga muvofiqdir. Zero, ma’muriy akt va uning rasmiylashtirilish shakli bo‘lmish hujjat (dokument) bir xil tushuncha emas. Bundan tashqari, “Ma’muriy tartib-taomillar to‘g‘risida”gi qonunning bir qator me’yorlarida rus tilidagi “dokument” va “akt” so‘zlari o‘zbek tilida bir xilda “hujjat” tarzida keltirilganini ko‘rish mumkin. Shunga ko‘ra “Ma’muriy tartib-taomillar to‘g‘risida”gi qonunning o‘zbek tilidagi tahririda “ma’muriy hujjat”ni “ma’muriy akt” deb o‘zgartirish masalasini o‘rganib chiqish maqsadga muvofiq hi- soblanadi.     To‘rtinchidan, ma’muriy hujjatni bekor qilish, o‘zgartirish va haqiyqiy emas deb topishni protsessual jihatdan yanada soddalashtirish hamda jismoniy va yuridik shaxslarning huquq va manfaatlari ustunligini ta’minlash maqsadida ularning manfaatlariga hal bo‘lishi lozim bo‘lgan ma’muriy hujjatlarni o‘zgarti- rish, bekor qilishning eng samarali va tezkor usullarini ishlab chiqish lozim.

Buxoro viloyat ma’muriy sudi sudyasi O.Rajabov

2023 йил 6 апрель куни Когон шаҳар ихтисослаштирилган мактабида давра суҳбати

Йиғилишда раислик қилувчи Когон шаҳар ихтисослаштирилган мактабининг директори З.Азизова сўзни очиб, кун тартибидаги масала юзасидан Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси Б.Садуллаевга маъруза учун сўз берди.

Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси Б.Садуллаев қуйидагича маъруза қилди:

2023 йил 30 апрель куни бўлиб ўтадиган Референдумга қўйилаётган Янги Конституциямизнинг 65 фоизи тубдан янгиланаётганлиги, янгиланаётган Конституциямизнинг таъкидга лойиқ жиҳати шундаки, мазкур тубдан янгиланишларнинг барчаси замирида халқимизнинг таклифлари мужассамлиги, янгиланган Конституцияда ўз ифодасини топган  ўзгартиш ва қўшимчаларнинг барчасини халқимиз томонидан таклиф этилгани, бу ғоят эътиборли ва муҳим бўлиб, элимизнинг шиддаткор давр, янги замон руҳига ҳамоҳанг ўзгаришлар ва янгиланишлар билан ҳамнафас онгу тафаккури, сиёсий билими ва дунёқараши, ижтимоий фаоллиги ҳамда ҳаётимизда, жамиятда юз бераётган жараёнларга дахлдорлик ҳисси тубдан ўзгаргани, юксалганидан далолат эканлиги, яъни

халқимизнинг ўзи ташаббускор сифатида демократик ислоҳотлар йўлидан бориш тарафдори сифатида роль ўйнаётганлиги ва майдонга чиқаётганлиги ҳақида тўҳталиб, янги Конституцияда суд ҳокимиятининг ваколатлари янада мустаҳкам акс этгани ва кафолатланаётгани, бу эса суднинг фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари, манфаатлари муҳофазасини таъминловчи мустақил ҳокимият сифатидаги ўрни ва роли тобора ортиб бораётганининг ёрқин намоёни бўлиб, янги даврга хос янгиланишлар жараёнида халқимизнинг судларга бўлган ишончини янада ошириш ва мустаҳкамлаш, суднинг чинакам “Адолат қўрғони”га айланишига эришиши йўлида олиб борилаётган кенг қамровли ислоҳотлар билан боғлиқ, яқинда бўлиб ўтадиган референдумнинг тарихий аҳамияти олдинги конституциявий ўзгаришларда батафсил ёритилмаган ёки мукаммал ўз ифодасини топмаган мезонлар, ҳуқуқлар, эркинликлар, кафолатлар янгиланаётган Конституцияда ижтимоий ҳаёт, сиёсий жараёнлар, иқтисодий ислоҳотларга ҳамоҳанг мукаммал акс этганлиги, бугунги тараққиёт ва цивилизация жараёнлари халқнинг орзу-умидлари, тафаккури, хоҳиш-иродаси Янги Конституцияда халқ фикри, таклиф ва истаклари асосида ифода топганлиги эканлиги, бир сўз билан айтганда, янги Конституция Янги Ўзбекистоннинг истиқбол йўлидаги одимларни дадил босиб ўтишида мустаҳкам кафолат, замин бўлиб хизмат қилишини, халқимизнинг турмуш тарзини юксалтириш, инсон омили ва унинг қадр-қиммати ҳуқуқлар, эркинликлар, кафолатлар сифатида янгиланаётган Конституциядан ўрин олгани, шундай экан, ўзини юрт равнақи, мамлакат тақдири, эртанги истиқбол ва тараққиёт одимларига дахлдор билган ҳар бир юртдошимиз муҳим жараён 30 апрель куни бўлиб ўтадиган референдумда фаол иштирок этишда ўзини бурчли эканлигини хис қилиши лозим.

Шуниндек, мамлакатимизда суд тизимини демократлаштириш, судлар фаолияти шаффофлигини таъминлаш, аҳоли билан мулоқотни кенгайтириш ва одил судловни амалга оширишда жамоатчилик ролини кучайтиришга қаратилган салмоқли ишлар бажарилаётганлиги, ушбу ишлар янгиланаётган конституциямизда хам ўз аксини топаётганлиги, конституцияни янгилашга зарурат бу мамлакатимиз катта давлатга айланаётганлиги, аҳолимиз 2040 йилга бориб 50 миллионга етиши, уларнинг ярмидан кўпи ёшлар бўлиши ва уларга муносиб шароит яратишда қуйидагилар кераклиги, яъни барқарор иқтисодиёт, хавфсиз давлат, самарали бошқарув, ижтимоий кафолатлар – булар ва бошқа кўпдан-кўп муаммолар ечими мустаҳкам ҳуқуқий пойдеворни – Ўзбекистоннинг янгиланаётган конституциясини тақозо этишини, Янгиланаётган Конституция матни олимлар аввалги конституцияга ўхшаб олимлар томонидан кабинетларда ёзилмаганлиги, балки, аввал халқимизнинг фикри, таклифлари 2 босқичда ўрганилгани, шундан сўнг Конституция лойиҳаси тайёрлангани, авваллари Конституция қабул қилишда дастлаб лойиҳа ишлаб чиқилиб, кейин халқ муҳокамасига қўйилгаи, янгиланаётган Конституция тараққий этган давлат – Янги Ўзбекистонни қуриш ғояси атрофида бутун жамиятимизни жипслаштиргани, бу лойиҳа том маънода халқ Конституцияси бўлаётганлигидан далолат беради.

Янгиланаётган конституциямиз юқорида таъкидланганидек таклифлар 2-босқичда амалга оширилгани, биринчи босқичда 60.000 дан ортиқ таклифлар келиб тушганлиги, ушбу таклифларнинг ҳар тўрттасидан биттаси конституциямиздан жой олгани, иккинчи босқичда эса 150.000 дан ортиқ таклифлар келиб тушганлиги, конституция лойиҳаси билан оммавий ахборот воситалари, интернет тармоқлари орқали лойиҳа 5 миллион аҳолимиз танишиб чиққанлиги, шу билан бирга 10.000 та қўшимча таклифлар келиб тушганлиги, лойиҳани тайёрлашда ҳалқаро-ҳуқуқий ҳужжатлар ва 190 дан ортиқ давлатлар тажрибаси ўрганилгани ва мазкур лойиҳа 6 турдаги экспертизадан ўзтказилгани, амалдаги конституциямиз моддадан иборат бўлган бўлса янгиланаётган конституциямизда 155 та моддага етказилгани, амалдаги конституциямизда жами 275 та нормалар белгиланган бўлса, янгиланаётган конституциямизда 434 та нормалар киритилганлиги, бу эса юқорида айтиб ўтилганидек янги конституция лойиҳаси амалдаги конституциямизнинг 65 фоизи ўзгартирилаётганидан далолат беришини, қувонарлиси эса янгиланаётган конституциямизнинг 65 фоиз матни халқимизнинг таклифлари асосида янгилангани, конституция лойиҳасида Ўзбекистон ижтимоий давлат деб белгиланаётганлиги, яъни бунда таълимга эътибор ва кафолатлар кенгайтирилаётгани, таълим ва илм-фанга оид нормалар қариийб 2 баробарга ошаётгани, давлат олийгоҳларида давлат ҳисобидан ўқиш белгиланаётгани, яъни грантлар сони 2 бараварга кўпайиб 40.000 тага етганлиги, магистратура учун эса
5 бараварга кўпайганлиги, бундан ташқари, бепул бошланғич профессионал таълим берилаётгани, яъни бепул умумий ўрта таълим ва бошланғич профессионал таълим кафолатланаётганлиги, шунингдек, инклюзив таълим конституцияга киритилаётгалиги, яъни ногиронлиги бор болажонларимизга ўз тенгдошлари билан бир хил таълим олиши учун барча шароитлар яратилаётгани, яна бир асосий ўгариш бу ўқитувчиларнинг қадр-қиммати ҳимоя қилинаётганлиги, яъни давлат ўқитувчиларнинг шаъни, қадр-қимматини ҳимоя қилиш, уларнинг ижтимоий ва моддий фаровонлиги, касбий жихатдан ўсиши тўғрисида ғамҳўрлик қилиш мустаҳкамаланаётганлиги, шунингдек, фарзандлари таълим олиши ота-она мажбуриятига кираётгани, яъни энди ота-оналар фақат фарзандлари тарбиясига эмас, балки унга қўшимча равишда фарзандларига таълим бериш, уларни баркамол вояга етказиш ҳам ота-она мажбурияти сифатида белгиланаётганлиги, бундан ташқари, болалар меҳнати таъқиқланаётганлиги,яъни болалар меҳнатининг боланинг соғлигига, хавфсизлигига, аҳлоқига, ақлий ва жисмоний ривожланишига хавф солувчи , шу жумладан, унинг таълим олишига тўсқинлик қилувчи ҳар қандай шакллари таъқиқланаётганлиги, бундан ташқари, янгиланаётган конституциямизда Ўзбекистон-ҳуқуқий давлат деб белгиланаётганлиги, яъни Ўзбекистонда ўлим жазоси таъқиқланганлиги, инсонни ҳаётдан хатто давлат хам маҳрум этишга ҳақли эмаслигини кафолатламоқдалиги, шунингдек, ҳеч ким суд қарорисиз 48 соатдан ортиқ ушлаб туриш мумкин эмаслиги, бу эса тергов органларининг инсонларни ноқонуний ҳибсга олиш, асоссиз қамоққа олиш ва сақлашга йўл қўймаслигига асос бўлишини, етказилган зарарнинг ўрни давлат томонидан қопланиб бериши, яъни ҳар ким давлат органларининг, мансабдор шахсларининг қонунга хилоф қарорлари, ҳаракатлари ёки ҳаракатсизлиги туфайли етказилган зарарнинг ўрни давлат томонидан қопланиши ҳуқуқига эга эканлиги қайд этилаётгани, айбсизж инсонлар жазога тортилиши мумкин эмаслиги, яъни агар шахснинг ўз айбини тан олганлиги унга қарши ягона далил бўлса у айбдор деб топилиши ёки жазога тортилиши мумкин эмаслиги кафолатланмоқдалиги ҳақида фикрларини билдириб, ўз сўзини якунлади.

Бундан ташқари кун тартибидаги масала юзасидан Бухоро вилоят маъмурий суди судья катта ёрдамчилари Н.Рашидов ва П.Ҳамроев, шунингдек Когон  шаҳар ихтисослаштирилган мактаби директори ҳамда ўқитувчилари ҳам ўзининг фикр мулоҳазаларини билдириб ўтди.

2023 йил 31 март куни Бухоро Давлат педагогика институтидаги давра суҳбати

2023 йил 31 март куни Бухоро Давлат педагогика институтининг мажлислар залида, Бухоро вилоят маъмурий судининг судьялари Г.Муллабаева, Б.Садуллаев ва Ж.Ҳусенов, вилоят маъмурий судининг судья катта ёрдамчилари А.Кодиров, П.Ҳамроев, Бухоро Давлат педагогика институтининг директори М.Даминов, Бухоро Давлат педагогика институти ёшлар билан ишлаш, маънавият ва маърифат бўлими услубчиси Л.Жўраева, Бухоро Давлат педагогика институтининг ўқитувчи ва талабадари иштирокида давра суҳбати ўтказилди.

Йиғилишда Янги Ўзбекистон – ҳуқуқий демократик давлат: инсон ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилишнинг ҳуқуқий асослари, қонунчиликни янада ривожлантириш истиқболлари тўғрисида ҳамда мамалакатимизда қулай инвестициявий ва ишбилармонлик муҳитини таъминлашнинг асоси сифатида мулк ҳуқуқини суд орқали ҳимоя қилиш Конститутциявий ислоҳотларнинг муҳим устувор йўналиши тўғрисида маърузалар қилинди.

Йиғилишда раислик қилувчи Бухоро Давлат педагогика институтининг директори М.Даминов сўзни очиб, кун тартибидаги масала юзасидан Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси Г.Муллабаевага маъруза учун сўз берди.

Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси Г.Муллабаева қуйидагича маъруза қилди:

2023 йил 30 апрель куни бўлиб ўтадиган Референдумга қўйилаётган Янги Конституциямизнинг 65 фоизи тубдан янгиланаётганлиги, янгиланаётган Конституциямизнинг таъкидга лойиқ жиҳати шундаки, мазкур тубдан янгиланишларнинг барчаси замирида халқимизнинг таклифлари мужассамлиги, янгиланган Конституцияда ўз ифодасини топган  ўзгартиш ва қўшимчаларнинг барчасини халқимиз томонидан таклиф этилгани, бу ғоят эътиборли ва муҳим бўлиб, элимизнинг шиддаткор давр, янги замон руҳига ҳамоҳанг ўзгаришлар ва янгиланишлар билан ҳамнафас онгу тафаккури, сиёсий билими ва дунёқараши, ижтимоий фаоллиги ҳамда ҳаётимизда, жамиятда юз бераётган жараёнларга дахлдорлик ҳисси тубдан ўзгаргани,

юксалганидан далолат эканлиги, яъни халқимизнинг ўзи ташаббускор сифатида демократик ислоҳотлар йўлидан бориш тарафдори сифатида роль ўйнаётганлиги ва майдонга чиқаётганлиги ҳақида тўҳталиб, янги Конституцияда суд ҳокимиятининг ваколатлари янада мустаҳкам акс этгани ва кафолатланаётгани, бу эса суднинг фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари, манфаатлари муҳофазасини таъминловчи мустақил ҳокимият сифатидаги ўрни ва роли тобора ортиб бораётганининг ёрқин намоёни бўлиб, янги даврга хос янгиланишлар жараёнида халқимизнинг судларга бўлган ишончини янада ошириш ва мустаҳкамлаш, суднинг чинакам “Адолат қўрғони”га айланишига эришиши йўлида олиб борилаётган кенг қамровли ислоҳотлар билан боғлиқ эканлигини таъкидлаб ўз сўзини якунлади.

Шундан сўнг, раислик қилувчи маъруза учун сўзни Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси Б.Садуллаевга берди.

Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси Б.Садуллаев кун тартибидаги масала юзасидан сўз олиб, судья Г.Муллабаевани фикрларини қўллаб қувватлашини, ҳақиқатдан ҳам яқинда бўлиб ўтадиган референдумнинг тарихий аҳамияти олдинги конституциявий ўзгаришларда батафсил ёритилмаган ёки мукаммал ўз ифодасини топмаган мезонлар, ҳуқуқлар, эркинликлар, кафолатлар янгиланаётган Конституцияда ижтимоий ҳаёт, сиёсий жараёнлар, иқтисодий ислоҳотларга ҳамоҳанг мукаммал акс этганлиги, бугунги тараққиёт ва цивилизация жараёнлари халқнинг орзу-умидлари, тафаккури, хоҳиш-иродаси Янги Конституцияда халқ фикри, таклиф ва истаклари асосида ифода топганлиги эканлиги, бир сўз билан айтганда, янги Конституция Янги Ўзбекистоннинг истиқбол йўлидаги одимларни дадил босиб ўтишида мустаҳкам кафолат, замин бўлиб хизмат қилишини, халқимизнинг турмуш тарзини юксалтириш, инсон омили ва унинг қадр-қиммати ҳуқуқлар, эркинликлар, кафолатлар сифатида янгиланаётган Конституциядан ўрин олгани, шундай экан, ўзини юрт равнақи, мамлакат тақдири, эртанги истиқбол ва тараққиёт одимларига дахлдор билган ҳар бир юртдошимиз муҳим жараён 30 апрель куни бўлиб ўтадиган референдумда фаол иштирок этишда ўзини бурчли эканлигини хис қилиши ҳақида тўхталиб, ўз фикрини якунлади.

Шундан сўнг, раислик қилувчи маъруза учун сўзни Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси Ж.Ҳусеновга берди.

            Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси Ж.Ҳусенов кун тартибидаги масала юзасидан сўз олиб, ҳақиқатдан ҳам мамлакатимизда суд тизимини демократлаштириш, судлар фаолияти шаффофлигини таъминлаш, аҳоли билан мулоқотни кенгайтириш ва одил судловни амалга оширишда жамоатчилик ролини кучайтиришга қаратилган салмоқли ишлар бажарилаётганлиги, ушбу ишлар янгиланаётган конституциямизда хам ўз аксини топаётганлиги, конституцияни янгилашга зарурат бу мамлакатимиз катта давлатга айланаётганлиги, аҳолимиз 2040 йилга бориб 50 миллионга етиши, уларнинг ярмидан кўпи ёшлар бўлиши ва уларга муносиб шароит яратишда қуйидагилар кераклиг, яъни барқарор иқтисодиёт, хавфсиз давлат, самарали бошқарув, ижтимоий кафолатлар – булар ва бошқа кўпдан-кўп муаммолар ечими мустаҳкам ҳуқуқий пойдеворни – Ўзбекистоннинг янгиланаётган конституциясини тақозо этишини, Янгиланаётган Конституция матни олимлар аввалги конституцияга ўхшаб олимлар томонидан кабинетларда ёзилмаганлиги, балки, аввал халқимизнинг фикри, таклифлари 2 босқичда ўрганилгани, шундан сўнг Конституция лойиҳаси тайёрлангани, авваллари Конституция қабул қилишда дастлаб лойиҳа ишлаб чиқилиб, кейин халқ муҳокамасига қўйилгаи, янгиланаётган Конституция тараққий этган давлат – Янги Ўзбекистонни қуриш ғояси атрофида бутун жамиятимизни жипслаштиргани, бу лойиҳа том маънода халқ Конституцияси бўлаётганлигидан далолат бериши ҳақида тўхталиб, ўз фикрини якунлади.

Шундан сўнг, раислик қилувчи маъруза учун сўзни Бухоро вилоят маъмурий судининг судья катта ёрдамчиси А.Қодировга берди.

            Бухоро вилоят маъмурий судининг судья катта ёрдамчиси А.Қодиров кун тартибидаги масала юзасидан сўзни давом эттириб, юқоридаги фикрларга қўшилган холда, янгиланаётган конституциямиз юқорида таъкидланганидек таклифлар 2-босқичда амалга оширилгани, биринчи босқичда 60.000 дан ортиқ таклифлар келиб тушганлиги, ушбу таклифларнинг ҳар тўрттасидан биттаси конституциямиздан жой олгани, иккинчи босқичда эса 150.000 дан ортиқ таклифлар келиб тушганлиги, конституция лойиҳаси билан оммавий ахборот воситалари, интернет армоқлари орқали лойиҳа 5 миллион аҳолимиз танишиб чиққанлиги, шуубилан бирга 10.000 та қўшимча таклифлар келиб тушганлиги, ойиҳани тайёрлашда ҳалқаро-ҳуқуқий ҳужжатлар ва 190 дан ортиқ давлатлар тажрибаси ўрганилгани ва мазкур лойиҳа 6 турдаги экспертизадан ўзтказилгани, амалдаги конституциямиз моддадан иборат бўлган бўлса янгиланаётган конституциямизда 155 та моддага етказилгани, амалдаги конституциямизда жами 275 та нормалар белгиланган бўлса янгиланаётган конституциямизда 434 та нормалар киритилганлиги, бу эса юқорида айтиб ўтилганидек янги конституция лойиҳаси амалдаги конституциямизнинг 65 фоизи ўзгартирилаётганидан далолат беришини, қувонарлиси эса янгиланаётган конституциямизнинг 65 фоиз матни халқимизнинг таклифлари асосида янгилангани экани, конституция лойиҳасида Ўзбекистон ижтимоий давлат деб белгиланаётганлиги, яъни бунда таълимга эътибор ва кафолатлар кенгайтирилаётгани, таълим ва илм-фанга оид нормалар қариийб 2 баробарга ошаётгани, давлат олийгоҳларида давлат ҳисобилан ўқиш белгиланаётгани, яъни грантлар сони 2 бараварга кўпайиб 40.000 тага етганлиги, магистратура учун эса 5 бараварга кўпайганлиги, бундан ташқари, бепул бошланғич профессионал таълим берилаётгани, яъни бепул умумий ўрта таълим ва бошланғич профессионал таълим кафолатланаётганлиги, шунингдек, инклюзив таълим конституцияга киритилаётгалиги, яъни ногиронлиги бор болажонларимизга ўз тенгдошлари билан бир хил таълим олиши учун барча шароитлар яратилаётгани, яна бир асосий ўгариш бу ўқитувчиларнинг қадр-қиммати ҳимоя қилинаётганлиги, яъни давлат ўқитувчиларнинг шаъни, қадр-қимматини ҳимоя қилиш, уларнинг ижтимоий ва моддий фаровонлиги, касбий жихатдан ўсиши тўғрисида ғамҳўрлик қилиш мустаҳкамаланаётганлиги, шунингдек, фарзандлари таълим олиши ота-она мажбуриятига кираётгани, яъни энди ота-оналар фақат фарзандлари тарбиясига эмас, балки унга қўшимча равишда фарзандларига таълим бериш, уларни баркамол вояга етказиш ҳам ота-она мажбурияти сифатида белгиланаётганлиги, бундан ташқари, болалар меҳнати таъқиқланаётганлиги,яъни болалар меҳнатининг боланинг соғлигига, хавфсизлигига, аҳлоқига, ақлий ва жисмоний ривожланишига хавф солувчи , шу жумладан, унинг таълим олишига тўсқинлик қилувчи ҳар қандай шакллари таъқиқланаётганлиги, бундан ташқари, янгиланаётган конституциямизда Ўзбекистон-ҳуқуқий давлат деб белгиланаётганлиги, яъни Ўзбекистонда ўлим жазоси таъқиқланганлиги, инсонни ҳаётдан хатто давлат хам маҳрум этишга ҳақли эмаслигини кафолатламоқдалиги, шунингдек, ҳеч ким суд қарорисиз 48 соатдан ортиқ ушлаб туриш мумкин эмаслиги, бу эса тергов органларининг инсонларни ноқонуний ҳибсга олиш, асоссиз қамоққа олиш ва сақлашга йўл қўймаслигига асос бўлишини, етказилган зарарнинг ўрни давлат томонидан қопланиб бериши, яъни ҳар ким давлат органларининг, мансабдор шахсларининг қонунга хилоф қарорлари, ҳаракатлари ёки ҳаракатсизлиги туфайли етказилган зарарнинг ўрни давлат томонидан қопланиши ҳуқуқига эга эканлиги қайд этилаётгани, айбсизж инсонлар жазога тортилиши мумкин эмаслиги, яъни агар шахснинг ўз айбини тан олганлиги унга қарши ягона далил бўлса у айбдор деб топилиши ёки жазога тортилиши мумкин эмаслиги кафолатланмоқдалиги ҳақида фикрларини билдириб, ўз сўзини якунлади.

Шундан сўнг, раислик қилувчи маъруза учун сўзни Бухоро вилоят маъмурий судининг судья катта ёрдамчиси П.Ҳамроевга берди.

     Бухоро вилоят маъмурий судининг судья катта ёрдамчиси П.Ҳамроев кун тартибидаги масала юзасидан сўз олиб, янгиланаётган конституцияда инсон ҳуқуқ ва эркинликлари устуворлигига хам алохида эътибор қаратилгани, жумладан, шахснинг судланганлиги унинг қариндошларига таъсир қилмаслиги, яъни шахснинг судланганлиги ва бундан келиб чиқадиган ҳуқуқий оқибатлари унинг қариндошлари ҳуқуқларини чеклаш учун асос бўлиши мумкин эмаслиги мустаҳкамланаётганлиги, шунингдек, ҳар ким ўз шахсига оид маълумотларни ҳимоя қилиши – нотўғри маълумотларнинг тузатилишини, ўзи тўғрисида қонунга хилоф йўл билан тўпланган ёки ҳуқуқий асосларга эга бўлмай қолган маълумотларнинг йўқ қилинишини талаб қилиш ҳуқуқига эга эканлиги мустаҳкамланганлиги ва яна бошқа холатлар ҳақида тўхталиб, ўз сўзини якунлади.

Бундан ташқари кун тартибидаги масала юзасидан Бухоро Давлат педагогика институти талабалари ҳам ўзининг фикр мулоҳазаларини билдириб ўтди.

Йиғилиш иштирокчилари томонидан берилган саволларга аниқ, содда мазмунда тушунтириш берилиб, уларнинг фикр ва мулоҳазалар инобатга олинди.

2023 йил 30 март куни Бухоро Давлат Университетидаги давра суҳбати

2023 йил 30 март куни Бухоро Давлат Университетида, Бухоро вилоят маъмурий судининг судьялари Г.Муллабаева, Б.Садуллаев ва Ж.Ҳусенов, вилоят маъмурий судининг судья катта ёрдамчилари А.Кодиров, П.Ҳамроев, Бухоро Давлат педагогика институтининг директори М.Даминов, Бухоро Давлат педагогика институти ёшлар билан ишлаш, маънавият ва маърифат бўлими услубчиси Л.Жўраева, Бухоро Давлат педагогика институти тарих ва миллий ҳуқуқ йўналиши бўйича декан ўринбосари Н.Жумақулов ҳамда университет ўқитувчилари ва талабалари иштирокида давра суҳбати ўтказилди.

Йиғилишда  Янги Ўзбекистон – ҳуқуқий демократик давлат: инсон ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилишнинг ҳуқуқий асослари, қонунчиликни янада ривожлантириш истиқболлари тўғрисида ҳамда мамалакатимизда қулай инвестициявий ва ишбилармонлик муҳитини таъминлашнинг асоси сифатида мулк ҳуқуқини суд орқали ҳимоя қилиш Конститутциявий ислоҳотларнинг муҳим устувор йўналиши тўғрисида маърузалар қилинди.

Йиғилишда раислик қилувчи Бухоро Давлат педагогика институтининг директори М.Даминов сўзни очиб, кун тартибидаги масала юзасидан Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси Г.Муллабаевага маъруза учун сўз берди.

Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси Г.Муллабаева қуйидагича маъруза қилди:

2023 йил 30 апрель куни бўлиб ўтадиган Референдумга қўйилаётган Янги Конституциямизнинг 65 фоизи тубдан янгиланаётганлиги, янгиланаётган Конституциямизнинг таъкидга лойиқ жиҳати шундаки, мазкур тубдан янгиланишларнинг барчаси замирида халқимизнинг таклифлари мужассамлиги, янгиланган Конституцияда ўз ифодасини топган  ўзгартиш ва қўшимчаларнинг барчасини халқимиз томонидан таклиф этилгани, бу ғоят эътиборли ва муҳим бўлиб, элимизнинг шиддаткор давр, янги замон руҳига ҳамоҳанг ўзгаришлар ва янгиланишлар билан ҳамнафас онгу тафаккури, сиёсий билими ва дунёқараши, ижтимоий фаоллиги ҳамда ҳаётимизда, жамиятда юз бераётган жараёнларга дахлдорлик ҳисси тубдан ўзгаргани, юксалганидан далолат эканлиги, яъни

халқимизнинг ўзи ташаббускор сифатида демократик ислоҳотлар йўлидан бориш тарафдори сифатида роль ўйнаётганлиги ва майдонга чиқаётганлиги ҳақида тўҳталиб, янги Конституцияда суд ҳокимиятининг ваколатлари янада мустаҳкам акс этгани ва кафолатланаётгани, бу эса суднинг фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари, манфаатлари муҳофазасини таъминловчи мустақил ҳокимият сифатидаги ўрни ва роли тобора ортиб бораётганининг ёрқин намоёни бўлиб, янги даврга хос янгиланишлар жараёнида халқимизнинг судларга бўлган ишончини янада ошириш ва мустаҳкамлаш, суднинг чинакам “Адолат қўрғони”га айланишига эришиши йўлида олиб борилаётган кенг қамровли ислоҳотлар билан боғлиқ эканлигини таъкидлаб ўз сўзини якунлади.

            Шундан сўнг, раислик қилувчи маъруза учун сўзни Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси Б.Садуллаевга берди.

            Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси Б.Садуллаев кун тартибидаги масала юзасидан сўз олиб, судья Г.Муллабаевани фикрларини қўллаб қувватлашини, ҳақиқатдан ҳам яқинда бўлиб ўтадиган референдумнинг тарихий аҳамияти олдинги конституциявий ўзгаришларда батафсил ёритилмаган ёки мукаммал ўз ифодасини топмаган мезонлар, ҳуқуқлар, эркинликлар, кафолатлар янгиланаётган Конституцияда ижтимоий ҳаёт, сиёсий жараёнлар, иқтисодий ислоҳотларга ҳамоҳанг мукаммал акс этганлиги, бугунги тараққиёт ва цивилизация жараёнлари халқнинг орзу-умидлари, тафаккури, хоҳиш-иродаси Янги Конституцияда халқ фикри, таклиф ва истаклари асосида ифода топганлиги эканлиги, бир сўз билан айтганда, янги Конституция Янги Ўзбекистоннинг истиқбол йўлидаги одимларни дадил босиб ўтишида мустаҳкам кафолат, замин бўлиб хизмат қилишини, халқимизнинг турмуш тарзини юксалтириш, инсон омили ва унинг қадр-қиммати ҳуқуқлар, эркинликлар, кафолатлар сифатида янгиланаётган Конституциядан ўрин олгани, шундай экан, ўзини юрт равнақи, мамлакат тақдири, эртанги истиқбол ва тараққиёт одимларига дахлдор билган ҳар бир юртдошимиз муҳим жараён 30 апрель куни бўлиб ўтадиган референдумда фаол иштирок этишда ўзини бурчли эканлигини хис қилиши ҳақида тўхталиб, ўз фикрини якунлади.

Шундан сўнг, раислик қилувчи маъруза учун сўзни Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси Ж.Ҳусеновга берди.

            Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси Ж.Ҳусенов кун тартибидаги масала юзасидан сўз олиб, ҳақиқатдан ҳам мамлакатимизда суд тизимини демократлаштириш, судлар фаолияти шаффофлигини таъминлаш, аҳоли билан мулоқотни кенгайтириш ва одил судловни амалга оширишда жамоатчилик ролини кучайтиришга қаратилган салмоқли ишлар бажарилаётганлиги, ушбу ишлар янгиланаётган конституциямизда хам ўз аксини топаётганлиги, конституцияни янгилашга зарурат бу мамлакатимиз катта давлатга айланаётганлиги, аҳолимиз 2040 йилга бориб 50 миллионга етиши, уларнинг ярмидан кўпи ёшлар бўлиши ва уларга муносиб шароит яратишда қуйидагилар кераклиги,

яъни барқарор иқтисодиёт, хавфсиз давлат, самарали бошқарув, ижтимоий кафолатлар – булар ва бошқа кўпдан-кўп муаммолар ечими мустаҳкам ҳуқуқий пойдеворни – Ўзбекистоннинг янгиланаётган конституциясини тақозо этишини, Янгиланаётган Конституция матни олимлар аввалги конституцияга ўхшаб олимлар томонидан кабинетларда ёзилмаганлиги, балки, аввал халқимизнинг фикри, таклифлари 2 босқичда ўрганилгани, шундан сўнг Конституция лойиҳаси тайёрлангани, авваллари Конституция қабул қилишда дастлаб лойиҳа ишлаб чиқилиб, кейин халқ муҳокамасига қўйилгаи, янгиланаётган Конституция тараққий этган давлат – Янги Ўзбекистонни қуриш ғояси атрофида бутун жамиятимизни жипслаштиргани, бу лойиҳа том маънода халқ Конституцияси бўлаётганлигидан далолат бериши ҳақида тўхталиб, ўз фикрини якунлади.

Шундан сўнг, раислик қилувчи маъруза учун сўзни Бухоро вилоят маъмурий судининг судья катта ёрдамчиси А.Қодировга берди.Бухоро вилоят маъмурий судининг судья катта ёрдамчиси А.Қодиров кун тартибидаги масала юзасидан сўзни давом эттириб, юқоридаги фикрларга қўшилган холда, янгиланаётган конституциямиз юқорида таъкидланганидек таклифлар 2-босқичда амалга оширилгани, биринчи босқичда 60.000 дан ортиқ таклифлар келиб тушганлиги, ушбу таклифларнинг ҳар тўрттасидан биттаси конституциямиздан жой олгани, иккинчи босқичда эса 150.000 дан ортиқ таклифлар келиб тушганлиги, конституция лойиҳаси билан оммавий ахборот воситалари, интернет армоқлари орқали лойиҳа 5 миллион аҳолимиз танишиб чиққанлиги, шуубилан бирга 10.000 та қўшимча таклифлар келиб тушганлиги, ойиҳани тайёрлашда ҳалқаро-ҳуқуқий ҳужжатлар ва 190 дан ортиқ давлатлар тажрибаси ўрганилгани ва мазкур лойиҳа 6 турдаги экспертизадан ўзтказилгани, амалдаги конституциямиз моддадан иборат бўлган бўлса янгиланаётган конституциямизда 155 та моддага етказилгани, амалдаги конституциямизда жами 275 та нормалар белгиланган бўлса янгиланаётган конституциямизда 434 та нормалар киритилганлиги, бу эса юқорида айтиб ўтилганидек янги конституция лойиҳаси амалдаги конституциямизнинг 65 фоизи ўзгартирилаётганидан далолат беришини, қувонарлиси эса янгиланаётган конституциямизнинг 65 фоиз матни халқимизнинг таклифлари асосида янгилангани экани, конституция лойиҳасида Ўзбекистон ижтимоий давлат деб белгиланаётганлиги, яъни

бунда таълимга эътибор ва кафолатлар кенгайтирилаётгани, таълим ва илм-фанга оид нормалар қариийб 2 баробарга ошаётгани, давлат олийгоҳларида давлат ҳисобилан ўқиш белгиланаётгани, яъни грантлар сони 2 бараварга кўпайиб 40.000 тага етганлиги, магистратура учун эса 5 бараварга кўпайганлиги, бундан ташқари, бепул бошланғич профессионал таълим берилаётгани, яъни бепул умумий ўрта таълим ва бошланғич профессионал таълим кафолатланаётганлиги, шунингдек, инклюзив таълим конституцияга киритилаётгалиги, яъни ногиронлиги бор болажонларимизга ўз тенгдошлари билан бир хил таълим олиши учун барча шароитлар яратилаётгани, яна бир асосий ўгариш бу ўқитувчиларнинг қадр-қиммати ҳимоя қилинаётганлиги, яъни давлат ўқитувчиларнинг шаъни, қадр-қимматини ҳимоя қилиш, уларнинг ижтимоий ва моддий фаровонлиги, касбий жихатдан ўсиши тўғрисида ғамҳўрлик қилиш мустаҳкамаланаётганлиги, шунингдек, фарзандлари таълим олиши ота-она мажбуриятига кираётгани, яъни энди ота-оналар фақат фарзандлари тарбиясига эмас, балки унга қўшимча равишда фарзандларига таълим бериш, уларни баркамол вояга етказиш ҳам ота-она мажбурияти сифатида белгиланаётганлиги, бундан ташқари, болалар меҳнати таъқиқланаётганлиги,яъни болалар меҳнатининг боланинг соғлигига, хавфсизлигига, аҳлоқига, ақлий ва жисмоний ривожланишига хавф солувчи , шу жумладан, унинг таълим олишига тўсқинлик қилувчи ҳар қандай шакллари таъқиқланаётганлиги, бундан ташқари, янгиланаётган конституциямизда Ўзбекистон-ҳуқуқий давлат деб белгиланаётганлиги, яъни Ўзбекистонда ўлим жазоси таъқиқланганлиги, инсонни ҳаётдан хатто давлат хам маҳрум этишга ҳақли эмаслигини кафолатламоқдалиги, шунингдек, ҳеч ким суд қарорисиз 48 соатдан ортиқ ушлаб туриш мумкин эмаслиги, бу эса тергов органларининг инсонларни ноқонуний ҳибсга олиш, асоссиз қамоққа олиш ва сақлашга йўл қўймаслигига асос бўлишини, етказилган зарарнинг ўрни давлат томонидан қопланиб бериши, яъни ҳар ким давлат органларининг, мансабдор шахсларининг қонунга хилоф қарорлари, ҳаракатлари ёки ҳаракатсизлиги туфайли етказилган зарарнинг ўрни давлат томонидан қопланиши ҳуқуқига эга эканлиги қайд этилаётгани, айбсизж инсонлар жазога тортилиши мумкин эмаслиги, яъни агар шахснинг ўз айбини тан олганлиги унга қарши ягона далил бўлса у айбдор деб топилиши ёки жазога тортилиши мумкин эмаслиги кафолатланмоқдалиги ҳақида фикрларини билдириб, ўз сўзини якунлади.

Шундан сўнг, раислик қилувчи маъруза учун сўзни Бухоро вилоят маъмурий судининг судья катта ёрдамчиси П.Ҳамроевга берди.

            Бухоро вилоят маъмурий судининг судья катта ёрдамчиси П.Ҳамроев кун тартибидаги масала юзасидан сўз олиб, янгиланаётган конституцияда инсон ҳуқуқ ва эркинликлари устуворлигига хам алохида эътибор қаратилгани, жумладан, шахснинг судланганлиги унинг қариндошларига таъсир қилмаслиги, яъни шахснинг судланганлиги ва бундан келиб чиқадиган ҳуқуқий оқибатлари унинг қариндошлари ҳуқуқларини чеклаш учун асос бўлиши мумкин эмаслиги мустаҳкамланаётганлиги, шунингдек, ҳар ким ўз шахсига оид маълумотларни ҳимоя қилиши – нотўғри маълумотларнинг тузатилишини, ўзи тўғрисида қонунга хилоф йўл билан тўпланган ёки ҳуқуқий асосларга эга бўлмай қолган маълумотларнинг йўқ қилинишини талаб қилиш ҳуқуқига эга эканлиги мустаҳкамланганлиги ва яна бошқа холатлар ҳақида тўхталиб, ўз сўзини якунлади.

Бундан ташқари кун тартибидаги масала юзасидан Бухоро Давлат университет талабалари ҳам ўзининг фикр мулоҳазаларини билдириб ўтди.

Йиғилиш иштирокчилари томонидан берилган саволларга аниқ, содда мазмунда тушунтириш берилиб, уларнинг фикр ва мулоҳазалар инобатга олинди.

Янгиланаётган Конституцияда инсон ҳуқуқлари устувор

Янгиланаётган Конституцияда инсон ҳуқуқ ва манфаатлари, қадр-қимматини янада юксалтириш, чинакам халқпарвар давлатчилик асосларини яратиш, аҳоли фаровонлигини янада ошириш ҳамда ҳаётнинг барча соҳаларини либераллаштириш муҳим омил сифатида қайд этилган. Барчамизга маълумки, Конституцияни ўзгартириш бўйича умумхалқ референдумини – 2023 йил 30 апрель, якшанба куни ўтказиш белгиланди.

“Инсон ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш – давлатнинг олий мақсадидир” деган норма белгиланган бош қомус лойиҳасидаги моддалар сони амалдаги 128 тадан 155 тага, нормалар сони эса 275 тадан 434 тага кўпайиб, унинг матни 65 фоизга янгиланган. Ушбу мақсадга эришиш учун инсоннинг шаъни ва қадр-қиммати дахлсизлиги, давлат органлари томонидан ҳуқуқий таъсир чоралари мутаносиблик принципига асосланиши ва қонунларда назарда тутилган мақсадларга эришиш учун етарли бўлиши кераклиги белгиланмоқда.

Айбсизлик презумциясини амалиётда қўллаш ислоҳ этилиб, Конституциямизнинг амалдаги 26-моддасида, шахснинг иши судда кўриб чиқилиб, унинг айби аниқланмагунча у айбдор ҳисобланган бўлса, эндиликда суднинг қонуний кучга кирган ҳукми билан аниқланмагунча у айбсиз ҳисобланиши мустаҳкамланмоқда.

Дарҳақиқат, Конституциядаги нормаларга диққат билан эътибор қаратадиган бўлсак, унда инсон манфаатлари давлат манфаатларидан устун қўйилганлигини кўришимиз мумкин бўлади. Масалан, шахсни суд қарорисиз 48 соатдан ортиқ ушлаб туриш мумкин эмаслиги, ушлаб туриш чоғида унинг ҳуқуқлари ва ушлаб турилиш асослари унга тушунтирилиши кераклиги (“Миранда қоидалари”), айбланувчи ва судланувчиларга ўзига қарши кўрсатма бермаслик, яъни “сукутсақлаш” ҳуқуқи кафолатланмоқда.

Инсоннинг шаъни ва қадр-қиммати дахлсиздир ҳамда ҳеч нарса уларни камситиш учун асос бўлиши мумкин эмаслиги назарда тутилмоқда. Ёзишмалар, телефон орқали сўзлашувлар, почта, электрон хабарлар ва бошқа хабарларни сир сақлаш ҳуқуқи фақат суд қарорига асосан чекланиши мумкин.

Шу билан биргаликда, Бош қомусимизнинг 28-моддасида, агар шахснинг ўз айбини тан олганлиги унга қарши ягона далил бўлса, у айбдор деб топилиши ёки жазога тортилиши мумкин эмаслиги қатъий белгиланмоқда.

Янги таҳрирдаги Конституцияда давлат мактабгача таълим ва тарбияни ривожлантириш учун шарт-шароитлар яратиши ва бошланғич профессионал таълим бепул эканлиги ҳам белгиланмоқда. Конституцияда ёшлар масаласи алоҳида боб даражасига олиб чиқилиши Янги Ўзбекистонда ёшлар ҳаёти устувор эканлигига яққол ишора ҳисобланади.

Мулк дахлсизлиги ва у билан боғлиқ ҳуқуқларнинг таъминланиши давлат томонидан кафолатланиши, мулкий ҳуқуқларни чеклаш фақат суд қарори асосида бўлиши мустаҳкамланмоқда.

Шунингдек, янгиланаётган Конституцияга кўра давлат атроф-муҳитни яхшилаш, тиклаш ва муҳофаза қилиш, экологик мувозанатни сақлаш бўйича чораларни амалга оширади, фуқароларнинг экологик ҳуқуқларини таъминлаш ва атроф-муҳитга зарарли таъсир кўрсатилишига йўл қўймаслик мақсадида шаҳарсозлик фаолияти соҳасида жамоатчилик назоратини амалга ошириш учун шарт-шароитлар яратади.

Конституцияда илк маротаба ер хусусий мулк бўлиши мумкинлиги бунда ер қонунида назарда тутилган ҳамда ундан оқилона фойдаланишни ва уни умуммиллий бойлик сифатида муҳофаза қилишни таъминловчи шартлар асосида ва тартибда хусусий мулкчиликка йўл қўйилиши назарда тутилмоқда.

Бундан ташқари, мулк ҳуқуқини суд орқали ҳимоя қилиш таъминланишини белгиловчи, ҳеч ким суднинг қарорисиз ва қонунга зид тарзда уй-жойидан маҳрум этилиши мумкин эмаслиги, уй-жойидан маҳрум этилган мулкдорга уй-жойнинг қиймати ҳамда у кўрган зарарларнинг ўрни қонунда назарда тутилган ҳолларда ва тартибда олдиндан ҳамда тенг қийматда (бозор қийматида) қопланиши таъминланиши кафолатланмоқда.

Мазкур янгилик ва ўзгартиришлар мамлакатимизда инсон қадри суд орқали ҳимоя қилиш Конституциявий ислоҳотларнинг муҳим устувор йўналиши эканлигини кўрсатиб беради.

Бахтиёр Садуллаев, Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси

Суд-ҳуқуқ тизимидаТАРАҚҚИЁТ АСРИ ОДИМЛАРИ

Янги Ўзбекистон – янги суд” тамойили доирасида аҳолининг одил судловга эришиш имкониятларини янада кенгайтириш суд-ҳуқуқ тизимини ислоҳ қилишни жадаллаштиришни, соҳага илғор халқаро стандартларни жорий этишни тақозо этмоқда.

2022 – 2026 йилларга мўлжалланган Янги Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегиясида ҳам бу борадаги ғоят муҳим ва устувор вазифалар  белгиланган бўлиб, бу суд ҳокимиятининг чинакам мустақиллигини таъминлаш, судлар фаолияти самарадорлигига эришиш ва одил судлов сифатини ошириш каби кенг қамровли чора-тадбирларни мужассам этган.

Президентимизнинг 2023 йил 16 январь кунги “Одил судловга эришиш имкониятларини янада кенгайтириш ва судлар фаолияти самарадорлигини оширишга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги Фармони шу жиҳатдан муҳим  аҳамиятга эга.

Фармонга мувофиқ тасдиқланган 2023 – 2026 йилларга мўлжалланган суд тизимини сифат жиҳатидан янги босқичга олиб чиқишнинг қисқа муддатли стратегияси одил судловни таъминлаш борасидаги устувор вазифаларни қамраб олган.

“Инсон қадри учун” ғояси асосида чинакам адолатли суд тизимини шакллантириш, халқ манфаати, инсон қадр-қимматини самарали ҳимоя қилиш шулар жумласидан.

Бу борадаги чора-тадбирлар ижроси, шак-шубҳасиз,  суднинг мустақиллиги ва судьялар дахлсизлиги билан кечадиган жараёндир.

Фармонга биноан тасдиқланган 2023 – 2026 йилларга мўлжалланган суд тизимини сифат жиҳатидан янги босқичга олиб чиқишнинг қисқа муддатли стратегиясини амалга ошириш бўйича ҳаракатлар дастурида мазкур йўналишдаги чора-тадбирлар ўз ифодасини топган.

Судьяларнинг чинакам мустақиллигини таъминлаш мақсадида уларнинг ишига ҳар қандай аралашув қатъий жазоланиши, судьяларнинг хавотирсиз ишлаши учун давлат томонидан барча шароитлар яратилиши, судга ҳурматсизлик қилиш ҳолатларини олдини олишнинг самарали механизмларини ишлаб чиқиш, бунинг учун маъмурий жавобгарлик чораларини кучайтириш ва жиноий жавобгарлик белгилаш шулар жумласидан.

Суд ишларини ҳал этишга аралашганлик ва суд ҳужжатини ижро этмаганлик учун жавобгарлик чораларини кучайтириш, шунингдек, суд ҳужжатларининг ижро этилишини таъминлашга қаратилган таъсирчан механизмларни амалга татбиқ этилаётгани чинакам демократик ҳуқуқий давлат қуриш, адолатли фуқаролик жамияти барпо этиш йўлидаги дадил қадамлардандир.

Фармонга биноан одил судловни амалга ошириш фаолиятига аралашганликка оид ҳар бир жиноят иши якуни бўйича жамоатчиликни оммавий ахборот воситалари орқали мажбурий равишда хабардор қилиш тартибини жорий этиш белгиланмоқда.

Суд процессининг бошқа иштирокчилари билан тенг ҳуқуқлардан фойдаланган ҳолда одил судлов фаолиятининг самарали амалга оширилишига кўмаклашиш эътиборли жиҳатлардан бири бўлиб, бу суднинг чинакам “Адолат қўрғони”га айланишига хизмат қилади.

Дилшод АБДУЛЛАЕВ,

Бухоро вилояти маъмурий суди судья катта ёрдамчиси

ОДИЛ СУД адолатли жамият пойдевори

Демократик ҳуқуқий давлат ва эркин фуқаролик жамиятининг бош шарти нима?

Бу инсон манфаатлари ҳамма нарсадан устунлигидир. Фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини амалда мустаҳкам ва мукаммал таъминлаш ҳамда муҳофаза қилишга эса одил судловсиз эришиб бўлмайди.

Адолат ва қонунийликни таъминлаш, фуқароларнинг судга бўлган ишончини мустаҳкамлаш суд тизимининг чинакам “Адолат қўрғони”га айланиши муҳим шартидир.

Мамлакатимиздаги янги давр одимларига ҳамоҳанг судларнинг чинакам “Адолат қўрғони”га айланишига юксак эътибор қаратилиб, бу борада изчил ислоҳотлар амалга оширилмоқда.

Президентимизнинг шу йил 16 январь куни қабул қилинган “Одил судловга эришиш имкониятларини янада кенгайтириш ва судлар фаолияти самарадорлигини оширишга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги Фармони бу борадаги ғоят муҳим қадамлардан бўлди.

Бинобарин, бугун “Янги Ўзбекистон – янги суд” тамойили доирасида аҳолининг одил судловга эришиш имкониятларини янада кенгайтириш суд-ҳуқуқ тизимини ислоҳ қилишни жадаллаштиришни, соҳага илғор халқаро стандартларни жорий этишни талаб этмоқда.

Шунга биноан суд ҳокимиятининг чинакам мустақиллигини таъминлаш, судлар фаолияти самарадорлиги ва одил судлов сифатини оширишга қаратилган фармонга мувофиқ 2023 – 2026 йилларга мўлжалланган суд тизимини сифат жиҳатидан янги босқичга олиб чиқишнинг қисқа муддатли стратегияси тасдиқланди.

“Инсон қадри учун” ғояси асосида чинакам адолатли суд тизимини шакллантириш ҳамда унинг фаолиятини халқ манфаати ва инсон қадр-қимматини самарали ҳимоя қилишга йўналтириш энг муҳим мезон сифатида стратегияда ўз ифодасини топган.

Стратегия доирасида одил судловни таъминлаш борасидаги устувор вазифалар қаторида адолатли суд қарорлари қабул қилиниши орқали халқнинг, шу жумладан, тадбиркорларнинг суд тизимига бўлган ишончини мустаҳкамлаш, ҳар бир шахс суд ва судьялар сиймосида ўзининг ишончли ҳимоячисини кўришига эришиш белгилангани аҳамиятли.

Шиддаткор давр одимлари ҳамда тараққиёт асри  талабларига хос ва мос тарзда судлар фаолиятини тўлиқ рақамлаштириш, сунъий интеллект технологияларини жорий этиш, идоралараро электрон маълумот алмашинувини яхшилаш, суд мажлисларида масофадан туриб иштирок этиш имкониятларини кенгайтириш, шубҳасиз, фуқароларга кўплаб қулайликлар яратиш баробарида одил судловни таъминлашга хизмат қилади.

Фармонда судьяларнинг мустақиллиги ва дахлсизлиги кафолатларини кучайтириш, судга ҳурматсизлик қилиш ва суд ишига аралашиш ҳолатларининг олдини олиш бўйича самарали механизмларни ишлаб чиқиш;

суд қарорларининг қатъий ижросини таъминлаш, бу борада давлат органлари ва маҳаллий ҳокимликларнинг масъулиятини ошириш;

судьялар ва суд ходимларида юксак муомала маданиятини шакллантириш орқали судга мурожаат қилган ҳар бир фуқаро ва тадбиркорда суддан, пировардида эса давлатдан розилик ҳиссини уйғотиш алоҳида қайд этилган.

Фармонга мувофиқ тасдиқланган 2023 – 2026 йилларга мўлжалланган суд тизимини сифат жиҳатидан янги босқичга олиб чиқишнинг қисқа муддатли стратегиясини амалга ошириш бўйича ҳаракатлар дастури ушбу мезонлар рўёбига хизмат қилади. 

Фармон билан судьяларнинг чинакам мустақиллигини таъминлаш мақсадида уларнинг ишига ҳар қандай аралашув қатъий жазоланиши, судьяларнинг хавотирсиз ишлаши учун давлат томонидан барча шароитлар яратилиши белгилангани ҳам одил судловни таъминлашнинг муҳим омилларидан.

Бинобарин, судларнинг амалда мустақиллиги ва судьялар дахлсизлиги эзгу мақсадлар рўёби сифатида қонунийлик ва адолат барқарорлиги кафолати бўлади.

Салохитдин ТУРСУНОВ, Бухоро  вилоят  маъмурий суди раиси

Ҳаром йўл билан топилган пул Айжанга татимади

Бугунги кунда фирибгарлик жиноятлари кўпайиб бораётганлиги ҳеч кимга сир эмас. Инсон фарзанди ишонишга мойил. Ҳар доим иши осон кечишини, муаммолари эса хамирдан қил суғургандек ҳал бўлишини истайди. Болалар эртакдаги воқеликка эътиқод қилганларидек, катталар ҳам гоҳида ниманидир йўқдан бор бўлишини, сеҳрли таёқчаю, учар гиламлар ёрдамида мушкуллари осон бўлишини орзу қилишади. Мана шу соддалик кўп ҳолларда уларга панд беради. Афсуски улар буни ғишт қолипдан кўчгандагина англаб етишади.
Айимжан Тасбулатова (исм-фамилиялар шартли равишда ўзгартирилган) ўттиз саккиз ёшда. Уч нафар фарзанднинг онаси. Олий маълумотли бўлишига қарамай, ҳаёт таълимини олишга фурсат топмаган. Шунинг учун бўлса керак у шу пайтга қадар бир эмас, нақ уч маротаба судланган, қилган қинғир қилмишлари учун жазога тортилган. Афсус, уларнинг ҳеч биридан у хулоса чиқармаган. У одамларни чув туширишни, бу орқали ишончни қозониб, ўзгалар мулкини қўлга киритишни тўғри йўл деб идрок этди. Ҳаромдан ҳазар қилмади. Аксинча, бировнинг пешона тери эвазига топилган пуллар осонгина чўнтагига тушганида бундан бениҳоя суюнди, ўз истеъдодидан ғурурланиб яшади.
Айимжан навбатдаги қурбонни чув тушириш учун ўз жиноий шериги Марат Оғажонов билан тил бириктирди. Аслида улар олдиндан таниш бўлиб, шу пайтга қадар фириб илмида биргаликда “ов” уюштириб, “ўлжа”ларни баҳам кўриб келишаётганди.
Учарлар бу сафар Навоий вилоятининг Қизилтепасидан бўлган Махфират Ярашовани тузоққа туширадилар. Аёл кўпдан буён ишсиз юрган ўғли Шоғулом Ихтиёровни тайинли бир ташкилотга ишга жойлаш ташвиши билан юрарди. Тумшуғининг тагидаги ишлар эса она-болага ёқмас, кўп ҳолларда бу ишларда бериладиган маош чўғи паст бўларди. Марат Айимжан ва Махфиратни учраштиришда воситачилик қилади.
-Бухоро темир йўл узелига қарашли бир ташкилот бор. Маоши катта. Бунақа ойликни тушингиздаям кўрмагансиз. Истасангиз ҳозирча қоровул сифатида ишлаб туради. Кейин аста-секин катта вазифаларга кўтарилаверади. Биттаси келганди ишга жойлаштиринг деб. Аммо муллажирингни сал пайсалга солиб турибди. Кимнинг бахти чопган бўлса, бу иш ўшанинг насибаси, – дейди Айимжан гўё ўзининг томорқасига ишга олаётгандек совуққонлик билан.
-“Биттаси келган эди” деган гапни қўйинг, – деди Махфират имкониятни қўлдан бой беришдан хавфсираб. – Менинг ўғлимга иш керак. Саёқ юрмасин, дейман-да. Бир яхшилик қилинг. Сиз харажатини айтинг, бизда муаммо бўлмайди.
-Маоши бинойигина дегандим. “Кўрманаси” ҳам шунга яраша – 1500 АҚШ доллари. Тағин ўйлаб кўринг. Мажбурлаш йўқ, – Айимжан айёрона нигоҳларини зимдан суҳбатдошига қадаб, унинг ичини қиздирарди.
Аёл унга келишилган пулни июл ойидан август ойига қадар уч қисмга бўлиб берди.
Пулни олган айёрлар шу кетганларича қораларини кўрсатмай қўйишди. Орадан анчагина вақт ўтди. Бироқ улардан дарак бўлавермади. Айимжан айтган идорага борган Махфират ташкилот раҳбарининг бу гаплардан хабари йўқлигини эшитиб, ҳуши бошидан учди. Боз устига раҳбарнинг “сиз айтган штат бирликлари бўйича бизда бўш ўриннинг ўзи йўқ” деган гапидан сўнг аёл алданганини тушуниб етди. Ҳуқуқ тартибот идораларига мурожаат қилишдан бошқа чора қолмаганди.
Мазкур ишни кўриб чиққан суд Айимжан Тасбулатова ва Марат Оғажоновни айбдор деб топди. Судга кўрсатма берган Айимжан ўзлаштирилган пулларни хаста ётган отасининг даволаниши учун сарфлаганини, бироқ ҳаром пул татимаганини, яқинда отаси қазо қилганини, қилмишидан қаттиқ пушаймон эканлигини айтди. Жабрланганларга етказилган зарар тўлиқ қоплаб берилди. Ҳар иккала шерик тегишли муддатлар бўйича ахлоқ тузатиш ва озодликни чеклаш жазоларига тортилдилар.
Я.К.НИЁЗОВ, Жиноят ишлари буйича Когон шаҳар суди раиси

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатининг 2023 йил 14 мартдаги “Ўзбекистон Республикаси Конституцияси тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Конституциявий қонуни лойиҳаси бўйича Ўзбекистон Республикаси референдумини ўтказиш ҳақида”ги қарори юзасидан

Когон туман “Тараққиёт” маҳалла фуқаролари йиғини биносида, Бухоро вилоят маъмурий судининг судьялари Г.Муллабаева, Б.Садуллаев, Ж.Ҳусенов ҳамда Бухоро туманлараро маъмурий суди судьялари У.Кадиров, И.Холовлар иштирокида давра суҳбатини ўтказилди.

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатининг 2023 йил
14 мартдаги “Ўзбекистон Республикаси Конституцияси тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Конституциявий қонуни лойиҳаси бўйича Ўзбекистон Республикаси референдумини ўтказиш ҳақида”ги қарорига кўра жорий йилнинг 30 апрель куни референдум ўтказиш белгиланган.

Конституциянинг янги таҳрири ижтимоий, демократик-ҳуқуқий ва чинакам халқпарвар давлатчилик асосларини яратиш, аҳоли фаровонлигини ошириш, инсон ҳуқуқ ва манфаатлари, қадр-қимматини янада юксалтириш ҳамда ҳаётнинг барча соҳаларини либераллаштиришда муҳим омил бўлишини инобатга олган ҳолда, конституциявий ислоҳотларнинг мазмун-моҳиятини аҳолига кенг тушунтириш ва тизимли етказиш зарурлиги белгиланган.

Ўзбекистон Республикасининг референдуми Ўзбекистон Республикасининг қонунларини ва бошқа қарорларни қабул қилиш мақсадларида жамият ва давлат ҳаётининг энг муҳим масалалари юзасидан фуқароларнинг умумхалқ овоз беришидир.

Референдум сайловлар билан бир қаторда халқ иродасининг бевосита ифодасидир.

Референдумда қабул қилинган қарорлар олий юридик кучга эга бўлади.

Агар референдумда қабул қилинган қарорларда бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, референдумда қабул қилинган қарорлар фақат референдум йўли билан бекор қилиниши ёки ўзгартирилиши мумкин. кузатувчилар барча сайловларда қатнашиши мумкинлиги белгиланди.

Референдум фуқароларнинг ўз хоҳиш-иродасини умумий, тенг ва тўғридан-тўғри билдириши асосида яширин овоз бериш йўли билан ўтказилади.

Ўзбекистон Республикаси фуқароларининг референдумда иштирок этиши ихтиёрий ва эркиндир. Ўзбекистон Республикаси фуқароларини референдумда иштирок этишга ёки иштирок этмасликка мажбур қилиш мақсадида уларга, шунингдек хоҳиш-иродасини эркин билдиришига таъсир кўрсатишга ҳеч ким ҳақли эмас.

Ўзбекистон Республикаси фуқаролари референдумда тенг асосларда иштирок этадилар. Ҳар бир фуқаро бир овозга эга бўлади.

Референдумга тайёргарлик кўриш ва уни ўтказиш очиқ ва ошкора амалга оширилади.

Ўзбекистон Республикаси фуқаролари референдумда бевосита иштирок этадилар.

Референдум ўтказувчи участка комиссияси референдум тайинлаш тўғрисидаги қарор эълон қилинганидан кейин округ комиссияси томонидан йигирма беш кундан кечикмай беш — ўн тўққиз нафар аъзодан, шу жумладан комиссия раиси, раис ўринбосари ва котибидан иборат таркибда тузилади.

Референдум ўтказувчи участка комиссияси таркибининг сони зарур бўлган ҳолларда кўпайтирилиши ёки камайтирилиши мумкин.

Ўзбекистон Республикасининг хорижий давлатлардаги дипломатик ва бошқа ваколатхоналари ҳузурида референдум ўтказувчи участка комиссияси раисининг вазифаларини уларнинг раҳбари амалга оширади.

Референдум ўтказувчи участка комиссияси аъзолигига номзодлар фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари, жамоат бирлашмалари, корхоналар, муассасалар ва ташкилотлар томонидан таклиф этилиб, бу номзодлар халқ депутатлари туман, шаҳар Кенгашларининг мажлисларида муҳокама қилинади ҳамда тегишли референдум ўтказувчи округ комиссиясига тасдиқлаш учун тавсия этилади.

Чет давлатларда турган фуқаролар Ўзбекистон Республикасининг чет давлатлардаги дипломатик ва бошқа ваколатхоналари ҳузурида тузилган референдум ўтказувчи участка комиссияларига уларни овоз берувчи фуқаролар рўйхатига киритиш тўғрисида референдумдан ўн беш кун олдин ёзма шаклда ёки Ўзбекистон Республикаси Ташқи ишлар вазирлигининг расмий веб-сайти орқали электрон шаклда мурожаат қилиши мумкин.

Ўзбекистон Республикасининг чет давлатлардаги дипломатик ва бошқа ваколатхоналари ҳузурида тузилган референдум ўтказувчи участка комиссиялари чет давлатларда турган фуқароларнинг уларни овоз берувчи фуқаролар рўйхатига киритиш тўғрисидаги мурожаатида кўрсатилган шахсга доир маълумотларини уч кун ичида текширади ва фуқарони овоз берувчи фуқаролар рўйхатига киритиш ҳақидаги масалани ҳал қилади.

Ўзбекистон Республикасининг чет давлатлардаги дипломатик ва бошқа ваколатхоналари ҳузурида тузилган референдум ўтказувчи участка комиссиялари овоз берувчи фуқаролар рўйхатига киритилган фуқаролар ҳақидаги маълумотларни дарҳол Ўзбекистон Республикаси Ташқи ишлар вазирлигига тақдим этади.

Ўзбекистон Республикаси Ташқи ишлар вазирлиги овоз берувчи фуқаролар рўйхатига киритилган фуқаролар ҳақидаги маълумотларни дарҳол Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Давлат персоналлаштириш марказига Сайловчиларнинг ягона электрон рўйхатига тегишли тузатишлар киритиш учун тақдим этади.

Абдухолиқ Ғиждувоний МФЙ

Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёев 2022 йил
20 декабрдаги Ўзбекистон Республикаси Олий мажлиси ва Ўзбекистон халқига йўллаган Мурожаатномасида маъмурий судларга аълоҳида тўхталиб ўтилди. Ушбу мурожаатномадаги тўхталиб ўтилган масалалар юзасидан Бухоро вилоят Бухоро туманлараро маъмурий суди судьялари томонидан Бухоро вилоятидаги маҳаллаларда тарғибот ишлари олиб борилди.

Жумладан, 2022 йил 24 декабрь куни Бухоро туманлараро маъмурий суди раиси А.Бобомуродов ва судьялари М.Мансуров, О.Ражабов, У.Кадиров ҳамда Бухоро туманлараро маъмурий судининг судья ёрдамчиси Ё.Мухиддиновлар томонидан Бухоро шаҳридаги “Абдухолиқ Ғиждувоний” маҳалла фуқаролар йиғини биносида аҳолига Ўзбекистон Республикаси Президентининг мурожаатномасида тўхталиб ўтилган масалалар бўйича, яъни

  • Инсон ҳуқуқ ва эркинликларини ишончли ҳимоя қилиш давлатнинг конститутциявий мажбурияти сифатида белгиланиши лозимлиги,
  • сўнги йилларда суд-ҳуқуқ тизимида адолат ўрнатиш бўйича кўп иш қилингани таъкидланганлиги тўғрисида маъруза қилинди.

Бундан ташқари, Ўзбекистон Республикаси Президентининг Мурожаатномасида янги тизим доирасида қуйидагиларга тўхталиб ўтилди. Жумладан:

  • Қисқа муддатда ҳуқуқ тарғибот идоларини янгича ишлашга ўргатадиган, одил судлов сифатини оширадиган тизимнинг яратилиши;
  • Одамларнинг судма суд сарсон бўлиб юришларига барҳам берилиши;
  • Маъмурий судларга ҳоким қароридан норози бўлиб, мурожаат қилинганида ишларни экстериториал тартибда, яъни бошқа ҳудудда ҳам кўриш жорий қилиниши;
  • Ўзбекистонда мулк ва инвестициянинг ҳимоясини кўчайтириш мақсадида Халқаро тижорат судини ташкил этиш бўйича ҳам амалий ишлар бошланганлиги;

ҳақида Ўзбекситон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёев томонидан таъкидлаб  ўтилганлиги Бухоро туманлараро маъмурий суди судьялари томонидан “Абдухолиқ Ғиждувоний” маҳалла фуқаролар йиғини аҳолисига етказилди.

2022 йил 24 декабрь.

Бухоро туманлараро маъмурий суди.

Кўксарой МФЙ

Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёев 2022 йил
20 декабрь кунидаги Ўзбекистон Республикаси Олий мажлиси ва Ўзбекистон халқига йўллаган Мурожаатномасида маъмурий судларга аълоҳида тўхталиб ўтилди. Ушбу мурожаатномадаги тўхталиб ўтилган масалалар юзасидан Бухоро вилоят маъмурий суди судьялари томонидан Бухоро вилоятидаги маҳаллаларда тарғибот ишлари олиб борилди.

Жумладан, 2022 йил 22 декабрь куни Бухоро вилоят маъмурий суди судьяси И.Холов  томонидан Бухоро шаҳридаги “Кўксарой” маҳалла фуқаролар йиғини биносида аҳолига Ўзбекистон Республикаси Президентининг мурожаатномасида тўхталиб ўтилган масалалар бўйича, яъни

Инсон ҳуқуқ ва эркинликларини ишончли ҳимоя қилиш давлатнинг конститутциявий мажбурияти сифатида белгиланиши лозимлиги,

сўнги йилларда суд-ҳуқуқ тизимида адолат ўрнатиш бўйича кўп иш қилингани таъкидланганлиги тўғрисида маъруза қилинди.

Бундан ташқари, Ўзбекистон Республикаси Президентининг Мурожаатномасида янги тизим доирасида қуйидагиларга тўхталиб ўтилди. Жумладан:

  • Қисқа муддатда ҳуқуқ тартибот идоларини янгича ишлашга ўргатадиган, одил судлов сифатини оширадиган тизимнинг яратилиши;
  • Одамларнинг судма суд сарсон бўлиб юришларига барҳам берилиши;
  • Маъмурий судларга ҳоким қароридан норзи бўлиб, мурожаат қилинганида ишларни экстерриториал тартибда, яъни бошқа ҳудудда ҳам жорий қилиниши;
  • Ўзбекистонда мулк ва инвестициянинг ҳимоясини кўчайтириш мақсадида Халқаро тижорат судини ташкил этиш бўйича ҳам амалий ишлар бошланганлиги;

ҳақида Ўзбекситон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёев томонидан таъкидлаб  ўтилганлиги Бухоро вилоят маъмурий суди судьялари томонидан “Кўксарой”маҳалла фуқаролар йиғини аҳолисига етказилди.

2022 йил 22 декабрь.

Бухоро вилоят маъмурий суди.

С.Бохарзий МФЙ

Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёев 2022 йил 20 декабрь кунидаги Ўзбекистон Республикаси Олий мажлиси ва Ўзбекистон халқига йўллаган Мурожаатномасида маъмурий судларга аълоҳида тўхталиб ўтилди. Ушбу мурожаатномадаги тўхталиб ўтилган масалалар юзасидан Бухоро вилоят маъмурий суди судьялари томонидан Бухоро вилоятидаги маҳаллаларда тарғибот ишлари олиб борилди.

Жумладан, 2022 йил 22 декабрь куни Бухоро вилоят маъмурий суди судьялари Г.Муллабаева, Б.Садуллаев, Ж.Ҳусенов ҳамда Бухоро вилоят маъмурий судининг судья катта ёрдамчиси А.Қодировлар  томонидан Бухоро шаҳридаги С.Бохарзий маҳалла фуқаролар йиғини биносида аҳолига Ўзбекистон Республикаси Президентининг мурожаатномасида тўхталиб ўтилган масалалар бўйича, яъни

Инсон ҳуқуқ ва эркинликларини ишончли ҳимоя қилиш давлатнинг конститутциявий мажбурияти сифатида белгиланиши лозимлиги,

сўнги йилларда суд-ҳуқуқ тизимида адолат ўрнатиш бўйича кўп иш қилингани таъкидланганлиги тўғрисида маъруза қилинди.

Бундан ташқари, Ўзбекистон Республикаси Президентининг Мурожаатномасида янги тизим доирасида қуйидагиларга тўхталиб ўтилди. Жумладан:

  • Қисқа муддатда ҳуқуқ тартибот идоларини янгича ишлашга ўргатадиган, одил судлов сифатини оширадиган тизимнинг яратилиши;
  • Одамларнинг судма суд сарсон бўлиб юришларига барҳам берилиши;
  • Маъмурий судларга ҳоким қароридан норзи бўлиб, мурожаат қилинганида ишларни экстерриториал тартибда, яъни бошқа ҳудудда ҳам жорий қилиниши;
  • Ўзбекистонда мулк ва инвестициянинг ҳимоясини кўчайтириш мақсадида Халқаро тижорат судини ташкил этиш бўйича ҳам амалий ишлар бошланганлиги;

ҳақида Ўзбекситон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёев томонидан таъкидлаб  ўтилганлиги Бухоро вилоят маъмурий суди судьялари томонидан С.Бохарзий маҳалла фуқаролар йиғини аҳолисига етказилди.

2022 йил 22 декабрь.
Бухоро вилоят маъмурий суди.

Кўкалдош МФЙ

Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёев 2022 йил 20 декабрь кунидаги Ўзбекистон Республикаси Олий мажлиси ва Ўзбекистон халқига йўллаган Мурожаатномасида маъмурий судларга аълоҳида тўхталиб ўтилди. Ушбу мурожаатномадаги тўхталиб ўтилган масалалар юзасидан Бухоро вилоят маъмурий суди судьялари томонидан Бухоро вилоятидаги маҳаллаларда тарғибот ишлари олиб борилди.

Жумладан, 2022 йил 22 декабрь куни Бухоро вилоят маъмурий суди судьялари Г.Муллабаева, Б.Садуллаев, Ж.Ҳусенов ҳамда Бухоро вилоят маъмурий судининг судья катта ёрдамчиси А.Қодировлар  томонидан Бухоро шаҳридаги Кўкалдош маҳалла фуқаролар йиғини биносида аҳолига Ўзбекистон Республикаси Президентининг мурожаатномасида тўхталиб ўтилган масалалар бўйича, яъни

Инсон ҳуқуқ ва эркинликларини ишончли ҳимоя қилиш давлатнинг конститутциявий мажбурияти сифатида белгиланиши лозимлиги,

сўнги йилларда суд-ҳуқуқ тизимида адолат ўрнатиш бўйича кўп иш қилингани таъкидланганлиги тўғрисида маъруза қилинди.

Бундан ташқари, Ўзбекистон Республикаси Президентининг Мурожаатномасида янги тизим доирасида қуйидагиларга тўхталиб ўтилди. Жумладан:

  • Қисқа муддатда ҳуқуқ тартибот идоларини янгича ишлашга ўргатадиган, одил судлов сифатини оширадиган тизимнинг яратилиши;
  • Одамларнинг судма суд сарсон бўлиб юришларига барҳам берилиши;
  • Маъмурий судларга ҳоким қароридан норзи бўлиб, мурожаат қилинганида ишларни экстерриториал тартибда, яъни бошқа ҳудудда ҳам жорий қилиниши;
  • Ўзбекистонда мулк ва инвестициянинг ҳимоясини кўчайтириш мақсадида Халқаро тижорат судини ташкил этиш бўйича ҳам амалий ишлар бошланганлиги;

ҳақида Ўзбекситон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёев томонидан таъкидлаб  ўтилганлиги Бухоро вилоят маъмурий суди судьялари томонидан Кўкалдош маҳалла фуқаролар йиғини аҳолисига етказилди.

2022 йил 22 декабрь.

Бухоро вилоят маъмурий суди.

Алишер Навоий МФЙ

Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёев 2022 йил
20 декабрь кунидаги Ўзбекистон Республикаси Олий мажлиси ва Ўзбекистон халқига йўллаган Мурожаатномасида маъмурий судларга аълоҳида тўхталиб ўтилди. Ушбу мурожаатномадаги тўхталиб ўтилган масалалар юзасидан Бухоро вилоят маъмурий суди судьялари томонидан Бухоро вилоятидаги маҳаллаларда тарғибот ишлари олиб борилди.

Жумладан, 2022 йил 22 декабрь куни Бухоро вилоят маъмурий суди судьялари Г.Муллабаева, Б.Садуллаев, Ж.Ҳусенов ҳамда Бухоро вилоят маъмурий судининг судья катта ёрдамчиси А.Қодировлар  томонидан Бухоро шаҳридаги Алишер Навоий маҳалла фуқаролар йиғини биносида аҳолига Ўзбекистон Республикаси Президентининг мурожаатномасида тўхталиб ўтилган масалалар бўйича, яъни

Инсон ҳуқуқ ва эркинликларини ишончли ҳимоя қилиш давлатнинг конститутциявий мажбурияти сифатида белгиланиши лозимлиги,

сўнги йилларда суд-ҳуқуқ тизимида адолат ўрнатиш бўйича кўп иш қилингани таъкидланганлиги тўғрисида маъруза қилинди.

Бундан ташқари, Ўзбекистон Республикаси Президентининг Мурожаатномасида янги тизим доирасида қуйидагиларга тўхталиб ўтилди. Жумладан:

  • Қисқа муддатда ҳуқуқ тартибот идоларини янгича ишлашга ўргатадиган, одил судлов сифатини оширадиган тизимнинг яратилиши;
  • Одамларнинг судма суд сарсон бўлиб юришларига барҳам берилиши;
  • Маъмурий судларга ҳоким қароридан норзи бўлиб, мурожаат қилинганида ишларни экстерриториал тартибда, яъни бошқа ҳудудда ҳам жорий қилиниши;
  • Ўзбекистонда мулк ва инвестициянинг ҳимоясини кўчайтириш мақсадида Халқаро тижорат судини ташкил этиш бўйича ҳам амалий ишлар бошланганлиги;

ҳақида Ўзбекситон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёев томонидан таъкидлаб  ўтилганлиги Бухоро вилоят маъмурий суди судьялари томонидан Алишер Навоий маҳалла фуқаролар йиғини аҳолисига етказилди.

2022 йил 22 декабрь.

Бухоро вилоят маъмурий суди.

Бухоро вилоят юридик техникумининг мажлислар залида Бухоро вилоят маъмурий судининг судьялари томонидан Ўзбекистон Республикаси Олий судининг 2022 йил 25 ноябрь кунидаги
№11-31-22-сонли хатидаги Ўзбекистон Республикаси Конституцияси кабул килинганлигининг 30 йиллиги кенг нишонлаш ҳамда Конституциямизнииг мазмун-мохиятини чукур ўрганиш, инсон ва фукароларнинг асосий хуқуклари, эркинликлари ва бурчлари, давлат ҳокимиятининг ташкил этилиши асослари ва суд тизимига оид нормаларни мухокама қилиш мавзусида давра суҳбати ўтказилди.

Йиғилишда раислик қилувчи Бухоро вилоят юридик техникуми директори И.Исматов сўзни очиб, кун тартибидаги масала юзасидан Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси Г.Муллабаевага маъруза учун сўз берди.

Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси Г.Муллабаева қуйидагича маъруза қилди:

Мамлакатда суд тизимини демократлаштириш, судлар фаолияти шаффофлигини таъминлаш, аҳоли билан мулоқотни кенгайтириш ва одил судловни амалга оширишда жамоатчилик ролини кучайтиришга қаратилган салмоқли ишлар бажарилди.

Ўзбекистон Республикаси Олий судининг 2022 йил 25 ноябрь кунидаги №11-31-22-сонли хати орқали Ўзбекистон Республикаси Конституцияси кабул килинганлигининг 30 йиллиги кенг нишонлаш ҳамда асосий қонунимизнинг ҳаётимиздаги ўрни ва ахамиятини тарғиб этиш, юртдошларимиз, айникса, ёшларимиз қалбида қонунга ҳурмат, ватанга меҳр ва садоқат туйғусини кучайтириш, уларнинг ҳукукий онги ва маданиятини ошириш мақсадида

– судларда барча судья ва ходимлар иштирокида семинар ва давра сухбатлари етказиб, Конституциямизнииг мазмун-мохиятини чукур ўрганиш, инсон ва фукароларнинг асосий хуқуклари, эркинликлари ва бурчлари, давлат ҳокимиятининг ташкил этилиши асослари ва суд тизимига оид нормаларни мухокама қилиш;

– худуддаги олий таълим муассасалари, академик лицей ва техникумлар, мактаблар ва махаллаларда Конституциянинг мазмуни ва ахамияти, унинг янгиланиш жараёни долзарблиги масалаларига оид тарғибот тадбирларини ўтказиш, бунда, судьялар ўзлари ўқиб битирган мактаб ёки билим юртларида ўқувчи ва талабалар билан учрашувлар ташкил этишга эътибор каратиш белгиланган.

Тарғибот ўтказишдан асосий мақсад – Конституциямизнииг мазмун-мохиятини чукур ўрганиш ва охирги ўзгартиш ва қўшимчалар ҳақида тўлиқ хабардор қилиш, бу орқали суд ҳокимияти органларига ишончни оширишдан иборат.

Ўзбекистон Республикаси Конститутциясига қуйидагича ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида қонун лойиҳаси ишлаб чиқилган.

 1-модда. Ўзбекистон-суверен республика, ҳуқуқий, ижтимоий, дунёвий, демократик давлат. Давлатнинг Ўзбекистон Республикаси ва Ўзбекистон деган номлари бир маънони англатади;

3) 13 ва 14-моддалар уйидаги таҳрирда баён этилсин:

13-модда. Ўзбекистон Республикасида демократия умуминсоний принципларга асосланади, уларга увофик инсон, унинг хдёти. эркиялиги, шаъни, кадр-киммати ва бошка ажралмас ҳуқуқлари одни кадрият ҳисобланади.

Инсоннинг шаъни ва қадр-қимматини, ҳуқуқ ва эркинликларини ҳурмат қилиш, уларга рио этиш уларни ҳимоя қилиш давлатнинг мажбуриятидир.

Инсоннинг ҳуқуқ ва эркинликлари бевосита амал қилади, қонунларнинг маъносини, мазмуни ва қўлланилиши давлат органларининг, фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органларининг ва улар мансабдор шахсларининг фаолиятини белгилайди.

Инсонга нисбатан ҳуқуқий таъсир чораси давлат органи томонидан кўзланадиган қонуний мақсадга эришиш учун етарли бўлиши хамда манфаатдор шахсларга имкон қадар кийинчилик туғдирмаслиги керак.

Инсоннинг давлат органлари билан ўзаро муносабатларнда қонунчиликда юзага келадиган бартараф этиб бўлмайдиган барча қарама- каршиликлар ва ноаниқликлар инсон фойдаснга талқин килинади.

Демократик ҳуқуқ ва эркинликлар Конституция ва қонунлар билан химоя қилинади.

14-модда. Давлат ўз фаолиятини инсон фаровонлигини хамда жамиятнинг барқарор ривожланишини кўзлаб, ижтимоий адолат ва қонунийлик принциплари асосида амалга оширади;

4) 15-модда:

қуйидаги мазмундаги иккинчи қисм билан тўлдирилсин:

Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси олий юридик кучга эга бўлиб, тўғридан-тўғри амал килади ва Ўзбекистон Республикасининг бутун худудида қўлланилади.

16-модданинг биринчи қисми қуйидаги таҳрирда баён этилсин:

Ушбу Конституциянинг бирорта қоидаси инсон ва фуқаронинг

ҳуқуқ хамда эркинликларига, Ўзбекистан Республикасининг ҳуқуқ ва манфаатларига, ушбу Конституциянинг биринчи бўлимида назарда тутилган асосий принципларга ва қоидаларга зарар етказадиган тарзда талқин этилиши мумкин эмас;

6) 17-модданинг:

биринчи қисми куйидаги мазмундаги биринчи ва иккинчи қисмлар билан алмаштирилсин:

Ўзбекистан Республикаси халқаро муносабатларнинг тўла ҳуқуқли субъектидир. Унинг ташқи сиёсати инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини хурмат қилиш, давлатларнинг суверен тенглиги, куч ишлатмаслик ёки куч билан таҳдид қилмаслик, чегараларнинг бузилмаслиги, давлатларнинг худудий яхлитлиги, низоларни тинч йул билан ҳал этиш, бошка давлатларнинг ички ишларига аралашмаслик қоидаларига ва халқаро ҳуқуқнинг умумэътироф этилган бошқа қоидалари ва нормаларига асосланади.

Ўзбекистон барча давлатлар билан дўстона ва тинчликсеварлик ташқи сиёсатини олиб боради;

18-модда:

қуйидаги мазмундаги биринчи ва иккинчи қисмлар билан тўлдирилсин:

Ўзбекистон Республикасида инсон хамда фукаронинг ҳуқуқлари ва эркинликлари халқаро ҳуқуқнинг умумэътироф этилган нормаларига биноан хамда мазкур Конституцияга мувофик эътироф этилади ва кафолатланади.

Инсоннинг кадр-киммати, асосий ҳуқуқ ва эркинликлари дахлсиз, ажралмасдир ва улар ҳар кимга туғилганидан бошлаб тегишли бўлади.

биринчи ва иккинчи қисмлари тегишинча учинчи ва тўртинчи қисмлар деб хисоблансин;

8) 20-модда куйидаги таҳрирда баён этилсин:

20-модда. Фукаро ўз ҳуқуқ ва эркинликларини амалга оширишда бошқа шахсларнинг, жамият хамда давлатнинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларига путур етказмаслиги шарт.

Инсоннинг ҳуқуқ ва эркинликлари факат қонун билан ва бошка шахсларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини, шунингдек жамоат хавфсизлигини ва тартибини таъминлаш учун зарур бўлган доирада чекланиши мумкин;

9) 22-модда қуйидаги тахрирда баён этилсин:

22-модда. Ўзбекистан Республикаси ўз худудида хам, унинг ташқарисида хам ўз фуқароларини ҳимоя қилиш ва уларга ҳомийлик кўрсатишни кафолатлайди.

            Ўзбекистон Республикаси Конститутциясининг шу каби бошқа моддаларига ҳам ўзгартишлар киритилган.

Бундан мақсад эса Конституциямизнииг мазмун-мохиятини чуқур ўрганиш, инсон ва фукароларнинг асосий хуқуклари, эркинликлари ва бурчлари, давлат ҳокимиятининг ташкил этилиши асослари ва суд тизимига оид нормаларни мухокама қилиш ва ўрганиш ҳисобланади.

Кун тартибидаги масала юзасидан вилоят маъмурий суди судьялари Б.Садуллаев, Ж.Ҳусенов ва И.Холовлар ҳам ўз фикрларини билдирдилар.

Йиғилиш иштирокчилари томонидан берилган саволларга аниқ, содда мазмунда тушунтириш берилиб, уларнинг фикр ва мулоҳазалар инобатга олинди.

Бухоро вилоят юридик техникумининг мажлислар залида Бухоро вилоят маъмурий судининг судьялари томонидан Ўзбекистон Республикаси Олий судининг 2022 йил 25 ноябрь кунидаги
№11-31-22-сонли хатидаги Ўзбекистон Республикаси Конституцияси кабул килинганлигининг 30 йиллиги кенг нишонлаш ҳамда Конституциямизнииг мазмун-мохиятини чукур ўрганиш, инсон ва фукароларнинг асосий хуқуклари, эркинликлари ва бурчлари, давлат ҳокимиятининг ташкил этилиши асослари ва суд тизимига оид нормаларни мухокама қилиш мавзусида давра суҳбати ўтказилди.

Йиғилишда раислик қилувчи Бухоро вилоят юридик техникуми директори И.Исматов сўзни очиб, кун тартибидаги масала юзасидан Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси Б.Садуллаевга маъруза учун сўз берди.

Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси Б.Садуллаев қуйидагича маъруза қилди:

Мамлакатда суд тизимини демократлаштириш, судлар фаолияти шаффофлигини таъминлаш, аҳоли билан мулоқотни кенгайтириш ва одил судловни амалга оширишда жамоатчилик ролини кучайтиришга қаратилган салмоқли ишлар бажарилди.

Ўзбекистон Республикаси Олий судининг 2022 йил 25 ноябрь кунидаги №11-31-22-сонли хати орқали Ўзбекистон Республикаси Конституцияси кабул килинганлигининг 30 йиллиги кенг нишонлаш ҳамда асосий қонунимизнинг ҳаётимиздаги ўрни ва ахамиятини тарғиб этиш, юртдошларимиз, айникса, ёшларимиз қалбида қонунга ҳурмат, ватанга меҳр ва садоқат туйғусини кучайтириш, уларнинг ҳукукий онги ва маданиятини ошириш мақсадида

– судларда барча судья ва ходимлар иштирокида семинар ва давра сухбатлари етказиб, Конституциямизнииг мазмун-мохиятини чукур ўрганиш, инсон ва фукароларнинг асосий хуқуклари, эркинликлари ва бурчлари, давлат ҳокимиятининг ташкил этилиши асослари ва суд тизимига оид нормаларни мухокама қилиш;

– худуддаги олий таълим муассасалари, академик лицей ва техникумлар, мактаблар ва махаллаларда Конституциянинг мазмуни ва ахамияти, унинг янгиланиш жараёни долзарблиги масалаларига оид тарғибот тадбирларини ўтказиш, бунда, судьялар ўзлари ўқиб битирган мактаб ёки билим юртларида ўқувчи ва талабалар билан учрашувлар ташкил этишга эътибор каратиш белгиланган.

Тарғибот ўтказишдан асосий мақсад – Конституциямизнииг мазмун-мохиятини чукур ўрганиш ва охирги ўзгартиш ва қўшимчалар ҳақида тўлиқ хабардор қилиш, бу орқали суд ҳокимияти органларига ишончни оширишдан иборат.

Ўзбекистон Республикаси Конститутциясига қуйидагича ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида қонун лойиҳаси ишлаб чиқилган.

 1-модда. Ўзбекистон-суверен республика, ҳуқуқий, ижтимоий, дунёвий, демократик давлат. Давлатнинг Ўзбекистон Республикаси ва Ўзбекистон деган номлари бир маънони англатади;

3) 13 ва 14-моддалар уйидаги таҳрирда баён этилсин:

13-модда. Ўзбекистон Республикасида демократия умуминсоний принципларга асосланади, уларга увофик инсон, унинг хдёти. эркиялиги, шаъни, кадр-киммати ва бошка ажралмас ҳуқуқлари одни кадрият ҳисобланади.

Инсоннинг шаъни ва қадр-қимматини, ҳуқуқ ва эркинликларини ҳурмат қилиш, уларга рио этиш уларни ҳимоя қилиш давлатнинг мажбуриятидир.

Инсоннинг ҳуқуқ ва эркинликлари бевосита амал қилади, қонунларнинг маъносини, мазмуни ва қўлланилиши давлат органларининг, фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органларининг ва улар мансабдор шахсларининг фаолиятини белгилайди.

Инсонга нисбатан ҳуқуқий таъсир чораси давлат органи томонидан кўзланадиган қонуний мақсадга эришиш учун етарли бўлиши хамда манфаатдор шахсларга имкон қадар кийинчилик туғдирмаслиги керак.

Инсоннинг давлат органлари билан ўзаро муносабатларнда қонунчиликда юзага келадиган бартараф этиб бўлмайдиган барча қарама- каршиликлар ва ноаниқликлар инсон фойдаснга талқин килинади.

Демократик ҳуқуқ ва эркинликлар Конституция ва қонунлар билан химоя қилинади.

14-модда. Давлат ўз фаолиятини инсон фаровонлигини хамда жамиятнинг барқарор ривожланишини кўзлаб, ижтимоий адолат ва қонунийлик принциплари асосида амалга оширади;

4) 15-модда:

қуйидаги мазмундаги иккинчи қисм билан тўлдирилсин:

Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси олий юридик кучга эга бўлиб, тўғридан-тўғри амал килади ва Ўзбекистон Республикасининг бутун худудида қўлланилади.

16-модданинг биринчи қисми қуйидаги таҳрирда баён этилсин:

Ушбу Конституциянинг бирорта қоидаси инсон ва фуқаронинг

ҳуқуқ хамда эркинликларига, Ўзбекистан Республикасининг ҳуқуқ ва манфаатларига, ушбу Конституциянинг биринчи бўлимида назарда тутилган асосий принципларга ва қоидаларга зарар етказадиган тарзда талқин этилиши мумкин эмас;

6) 17-модданинг:

биринчи қисми куйидаги мазмундаги биринчи ва иккинчи қисмлар билан алмаштирилсин:

Ўзбекистан Республикаси халқаро муносабатларнинг тўла ҳуқуқли субъектидир. Унинг ташқи сиёсати инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини хурмат қилиш, давлатларнинг суверен тенглиги, куч ишлатмаслик ёки куч билан таҳдид қилмаслик, чегараларнинг бузилмаслиги, давлатларнинг худудий яхлитлиги, низоларни тинч йул билан ҳал этиш, бошка давлатларнинг ички ишларига аралашмаслик қоидаларига ва халқаро ҳуқуқнинг умумэътироф этилган бошқа қоидалари ва нормаларига асосланади.

Ўзбекистон барча давлатлар билан дўстона ва тинчликсеварлик ташқи сиёсатини олиб боради;

18-модда:

қуйидаги мазмундаги биринчи ва иккинчи қисмлар билан тўлдирилсин:

Ўзбекистон Республикасида инсон хамда фукаронинг ҳуқуқлари ва эркинликлари халқаро ҳуқуқнинг умумэътироф этилган нормаларига биноан хамда мазкур Конституцияга мувофик эътироф этилади ва кафолатланади.

Инсоннинг кадр-киммати, асосий ҳуқуқ ва эркинликлари дахлсиз, ажралмасдир ва улар ҳар кимга туғилганидан бошлаб тегишли бўлади.

биринчи ва ик