Давлат тили – миллатнинг маънавий пойдевори ва ҳуқуқий мақоми
Тил – миллатнинг энг муҳим белгиси, унинг маънавий бойлиги, ўзликни англашда беқиёс воситадир. Ҳар бир халқнинг тарихий тажрибаси, руҳияти, тафаккури ва дунёқараши энг аввало унинг тилида акс этади. Мустақил Ўзбекистон Республикасида ўзбек тилига давлат тили мақомининг берилиши миллий давлатчилигимизнинг тикланиши, халқнинг ўзига хослигига ҳурмат ифодаси ва маънавиятни мустаҳкамлаш йўлида қабул қилинган энг муҳим қарорлардан биридир. Ўзбек тили – буюк тарихга эга, бой луғат таркиби, нафис бадиий имкониятлари ва кенг қўлланиш доираси билан халқнинг бебаҳо меросидир.
Ўзбек тилига давлат тили мақоми илк бор 1989-йил 21-октябрда берилди. Мустақилликдан сўнг бу мақом Конституцияда мустаҳкамлаб қўйилди. Конституциянинг тегишли моддасида: “Ўзбекистон Республикасининг давлат тили ўзбек тилидир”, деб белгиланиши ўзбек тилининг ҳуқуқий мақомини янада мустаҳкамлади. Мазкур норма давлат бошқаруви, ҳужжат юритиш, таълим, маданият ва ижтимоий ҳаётнинг барча жабҳаларида ўзбек тилининг устувор ўрин тутишини таъминлайди. Шу билан бирга, давлат тилини ривожлантириш, унинг қўлланиш доирасини кенгайтириш, тил сиёсатининг самарали амалга оширилиши мақсадида қатор қонунлар, қарорлар ва дастурлар қабул қилинган. Бу ҳужжатлар нафақат ўзбек тилининг мақомини мустаҳкамлашга, балки тилнинг амалий ҳаётда тўлақонли ишлатилишига хизмат қилмоқда.
Ўзбек тили кўп асрлик тарихга эга бўлиб, унинг илдизлари қадимий туркий тилларга бориб тақалади. Алишер Навоий, Бобур, Машраб, Фурқат каби мутафаккирлар ўз асарларини ўзбек тилининг турли тарихий шаклларида яратганлар. Айниқса, Навоий асарларида ўзбек тилининг беқиёс бадиий имкониятлари, руҳий теранлиги, ифода бойлиги ёрқин намоён бўлгани ўзбек халқининг тил бойлигини бутун дунёга кўрсатиб берган. Ўзбек тили нафақат адабиёт, балки халқ оғзаки ижодиёти, мақоллар, ривоятлар, достонлар, маросим қўшиқларида ҳам чуқур илдиз отган. Ҳар бир сўз, ҳар бир ибора халқнинг асрлар давомида тўплаган тажрибаси, донишмандлиги, ҳаёт фалсафасини ўзида мужассам этади. Шу жиҳатдан, давлат тили мақомининг берилиши ўзбек халқининг маънавий меросини асраб-авайлаш ва келажак авлодга етказиш йўлидаги муҳим қадам бўлди.
Давлат тили мақомига эга бўлган ўзбек тили давлат бошқарув органлари, судлар, прокуратура, таълим ва соғлиқни сақлаш тизими ҳамда бошқа давлат ташкилотларида расмий тил сифатида қўлланилади. Ҳужжатлар юритилиши, расмий аризалар, мурожаатлар, қарорлар, буйруқлар, суд ҳужжатлари давлат тилида расмийлаштирилиши қонун талабидир.
Давлат тили давлат органларида ишлаб чиқиладиган меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларнинг равшан, аниқ ва тушунарли бўлишини таъминлайди. Чунки тилнинг ривожи – ҳуқуқий маданият ва бошқарув сифати билан чамбарчас боғлиқдир. Расмий иш юритишда ўзбек тилининг меъёрий-грамматик қоидаларига амал қилиш давлат тилининг нуфузи ва обрўсини оширади.
Таълим тизими – давлат тилининг ривожи ва қўлланишини кенгайтиришда ҳал қилувчи омиллардан биридир. Мактабгача таълим, умумтаълим мактаблари, лицей, коллежлар, олий таълим муассасаларида ўзбек тилини чуқур ўрганиш, тил маданиятини кучайтириш давлат тилини амалиётга жорий қилиш жараёнини таъминлайди.
Ўзбек тилининг илмий ва техник терминологияси бойиб бораётгани ҳам таълим сифатига ижобий таъсир кўрсатмоқда. Дарсликлар, илмий адабиётлар, луғатлар, академик изоҳли манбалар яратилиб, тилнинг илмий даражадаги қўлланилиши тобора кенгаймоқда. Тил нафақат кундалик мулоқот воситаси, балки илм-фан, сиёсат, технология, иқтисодиёт каби соҳаларда ҳам фаол қўлланилиши орқали ривожланади.
Сўнгги йилларда ўзбек тилини ривожлантириш борасида тизимли ислоҳотлар амалга оширилмоқда. Имло қоидаларини такомиллаштириш, электрон тил технологияларини жорий этиш, давлат тилида иш юритишни рақамлаштириш, луғатчилик ва атамашунослик соҳасини ривожлантириш бу йўналишдаги муҳим босқичлардандир.Шунингдек, давлат тилининг омма орасида нуфузини ошириш мақсадида тил байрами, тил ҳафталиги, давра суҳбатлари, илмий-амалий конференциялар ташкил этилмоқда. Оммавий ахборот воситаларида, интернет маконида, телевидение ва радиода ўзбек тилининг равон, адабий шаклда қўлланиши тарғиб этилмоқда. Тил маданиятини юксалтириш ўзбек тилини келажак авлодга тўлақонли етказиш учун муҳим омилдир.
Бугунги кунда ўзбек тилига қизиқиш нафақат мамлакат ичида, балки халқаро миқёсда ҳам ортиб бормоқда. Кўплаб хорижий олий ўқув юртларида ўзбек тили факултатив ёки алоҳида фан сифатида ўқитилмоқда. Интернет ва глобал коммуникациялар орқали ўзбек адабиёти, мусиқаси, маданияти кенг тарқалаётгани тилнинг халқаро обрўсини оширмоқда. Давлат тилининг халқаро нуфузини ошириш – мамлакатнинг дипломатик ва маданий алоқаларини мустаҳкамлашга хизмат қилади. Тилнинг бойлиги ва жозибадорлиги, ўзбек адабий меросининг бойлиги кўплаб хорижий тадқиқотчиларни ҳам ўзига жалб этмоқда.
Ўзбек тилининг давлат тили сифатидаги мақоми – мустақилликнинг энг муҳим рамзларидан бири, миллий ўзликни англашнинг пойдевори, маънавий меросимизнинг асосий таянчидир. Тилга эътибор – миллатга эътибор, тилни асраш – миллий қадриятларни асраш демакдир. Ўзбек тили давлат тили сифатида жамиятнинг барча жабҳаларида кенг қўлланилиши, унинг нуфузи ва обрўсининг ошиши Ўзбекистоннинг келажак авлодлари учун мустаҳкам маънавий замин яратади. Давлат тили – бу нафақат расмий восита, балки халқнинг руҳидир. Уни ҳурмат қилиш, тўғри қўллаш, ривожлантириш ҳар бир фуқаронинг бурчи ва масъулиятидир. Ўзбек тилининг давлат тили сифатида мустаҳкам ўрнатилиши ва доимий ривожи мамлакат тараққиёти, ҳуқуқий маданият ва миллий бирликнинг энг муҳим омили ҳисобланади.
Бухоро туманлараро маъмурий суди
Архив мудири С.Ғайбуллоев