Давлат органларининг маъмурий ҳуқуқ субъекти сифатидаги ўрни
Ўзбекистон Республикаси ривожланиш йўлининг энг асосий мезони Инсон ҳуқуқ ва манфаатлари олий қадрият ҳисобланувчи ҳар томонлама ривожланган ҳуқуқий демократик барпо этишдир. Давлат ўз олдига қўйилган юксак вазифаларни амалга ошириш учун самарали давлат бошқаруви амалга ошириши, барча учун қулай бўлган тартиб-таомилларни белгилаши ҳамда мазкур тартиб-таомилларга риоя этилишини таъминлаши зарур. Шу билан бирга, давлат фуқароларнинг муносиб турмуш шароитини яратиш мақсадида мамлакат иқтисодиётини ривожлантириш ҳамда хавфсизликни таъминлаш ҳам давлат бошқарувининг энг устувор йўналишларидир. Ўз навбатида давлат ўзига юклатилган мақсад ва вазифаларни муваффақиятли амалга ошириши учун улкан ҳуқуқ ва ваколатларга эга бўлган салмоқли бошқарув аппаратини шакллантиради.
Ҳуқуқий жиҳатдан айтганда давлат номидан иш олиб борувчи мансабдор шахслар ва фуқаролар ўртасида низо вужудга келади. Мазкур низони қонунлар асосида адолатли ҳамда тезкор ҳал этиш учун эса оммавий-ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган низоларни кўриб чиқиш учун алоҳида тартиб – маъмурий адлия тизимини самарали йўлга қўйиш талаб этилади. Хусусан, давлат бошқарувини амалга ошириш жараёнида мансабдор шахсларнинг қонунлар ва ўрнатилган тартиб қоидаларга риоя этишлари мазкур соҳада низоларни кўриб чиқишнинг махсус тартиби ва одил судловни амалга ошириш механизмининг самарали йўлга қўйилганлиги билан кафолатланган бўлиши лозим.
Қонунга биноан давлат органлари фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятини амалга ошириши учун зарур шароит яратади, қонун ҳужжатлари билан берилган ваколатларни амалга оширишда уларга кўмаклашади.
Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органининг асосий бўлаги бу фуқаролар йиғини ҳисобланади. Фуқаролар йиғини аҳоли манфаатларини ифодалайди ва унинг номидан тегишли ҳудуд доирасида амал қиладиган қарорлар қабул қилади.
Фуқаролар йиғинида ўн саккиз ёшга тўлган ва тегишли ҳудудда доимий яшаётган шахслар қатнашади.
Фуқаролар йиғини органлари – фуқаролар йиғини кенгаши, фуқаролар йиғини фаолиятининг асосий йўналишлари бўйича комиссиялар, тафтиш комиссиясидан иборат.
Маъмурий орган – маъмурий қонунчилик асосида шакллантирилган давлат ёки муниципал ташкилот, шунингдек уларга берилган ваколат доирасида давлат ёки муниципалитет номидан маъмурий ва ижтимоий фаолиятни амалга ошириш ваколатига эга бўлган ва қонун ижодкорлиги, тартибга солувчи ва (ёки) ҳимоя қилувчи ва ҳимоя қилувчи маъмурий ваколатларга эга бўлган индивидуал субъектдир.
Яқин вақтгача “маъмурий орган” тушунчаси ички маъмурий-ҳуқуқий адабиётларда умуман қўлланилган. Маъмурий ҳуқуқ фани кўплаб хорижий мамлакатларда, масалан, Германия, Франция, Австрияда, кенг тарқалиб кетган бўлса ва халқаро ҳуқуқда кенг қўлланилади. Масалан Россиянинг маъмурий ҳуқуқида кўриб чиқилаётган концепциянинг зарурати, бизнинг фикримизча, қуйидагиларга боғлиқ.
Давлат бошқаруви билан шуғулланувчи бошқарувчи субъектлар сифатида маъмурий ҳуқуқ фанида давлат бошқаруви ва ижроия ҳокимияти органлари дейилади. Шу билан бирга, ижро ҳокимияти ва бошқа давлат органлари ўртасида аниқ тафовут йўқ. Кўриниб турибдики, давлат бошқаруви фаолияти нафақат ушбу қонун ҳужжатларида назарда тутилган ушбу органлар тизимига кирувчи ижро этувчи ҳокимият органлари, балки, бошқа давлат органлари томонидан ҳам амалга оширилади.
Маъмурий орган ички ва (ёки) ташқи йўналишдаги маъмурий-жамоат фаолиятини амалга ошириш учун функционал равишда тузилади, бу унинг учун ягона ёки битта фаолият туридир. Шу муносабат билан маъмурий органлар қонунчилик ва суд фаолиятини амалга ошира олмайди. Шу билан бирга, маъмурий ва жамоат фаолиятини амалга ошириш ваколатига эга бўлган баъзи давлат органлари , бу маъмурий деган маънони англатади, бир вақтнинг ўзида ҳокимият-жамоат фаолиятининг бошқа турларини амалга ошириш ҳуқуқига эга. Масалан, ички ишлар органлари маъмурий-жамоат билан бир қаторда тезкор-қидирув ва жиноий-процессуал тадбирларни ҳам амалга оширадилар.
Ҳар бир маъмурий орган маъмурий-ижтимоий соҳада ўз ваколатларига эга яъни, маъмурий ваколатлар. Шу билан бирга, маъмурий органнинг маъмурий ваколати доирасида, бизнинг фикримизча, маъмурий-ижтимоий соҳада вужудга келадиган масалаларнинг рўйхатини тушуниш керак. Унинг ваколатли ечими қонун билан ёки унга асосланиб берилган ушбу ҳуқуқий ҳужжат ушбу органнинг юрисдикциясига тааллуқлидир. Айрим маъмурий органларнинг ҳуқуқий мақомини белгиловчи меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда тегишли органларнинг ваколатига тааллуқли масалалар рўйхати қоида тариқасида, уларнинг ҳуқуқий мақомининг мақсадлари, вазифалари ва функциялари каби элементларидан фойдаланиш орқали очиб берилади. Шу сабабли, маъмурий органнинг маъмурий ваколати унинг фаолиятининг мақсадлари, ўзи ҳал қиладиган вазифалар ва бажарадиган функциялари, тегишли қонун, норматив-ҳуқуқий ҳужжат ва (ёки) ушбу орган тўғрисидаги низом, масалан, вазирлик тўғрисидаги низом билан белгиланади деган хулосага келишимиз мумкин.
Маъмурий органга ўз ваколатларини амалга ошириш учун зарур бўлган маъмурий ваколатлар, яъни. норматив-ҳуқуқий ва (ёки) ҳимоя ва ҳимоя хусусиятларининг маъмурий ҳуқуқлари . Жумладан, маъмурий органларида, аксинча бўлмаган юқори маъмурий ҳуқуқ субъектлари, норматив ва индивидуал ҳуқуқий ҳужжатларига ҳуқуқи соҳибидирлар, тўғри уларга ташкилотнинг қуйи эмас шахслар ва ташкилотлар билан боғлиқ, шу жумладан, юридик аҳамиятга молик ҳаракатларни кучини қасд қилишга.
Ташкилот бўлган маъмурий орган , ушбу маъмурий органнинг умумий ваколатини ташкил этувчи индивидуал вазифаларни ҳал қилиш ва индивидуал функцияларни бажариш учун мўлжалланган ушбу органнинг ички бўлинмаларини (бошқармалар, бўлимлар ва бошқалар) ўз ичига олган тузилишга эга.
Маъмурий орган ўзига берилган ваколатни маъмурий-ижтимоий фаолиятни амалга оширишнинг махсус маъмурий-ҳуқуқий усуллари ва шаклларидан фойдаланган ҳолда амалга оширади, қонун чиқарувчи ва суд фаолиятини амалга оширишда қонун чиқарувчи органлар ва судлар томонидан қўлланиладиган ҳуқуқий усул ва шакллардан сезиларли фарқ қилади. Хусусан, маъмурий органлар фаолиятининг ҳуқуқий шакллари маъмурий-ҳуқуқий ҳаракатларнинг тузилиши ва норматив ва индивидуал маъмурий-ҳуқуқий ҳужжатларни чиқариш (қабул қилиш) ва маъмурий тартибга солиш усуллари, маъмурий назорат, маъмурий чекловлар, маъмурий мажбурлаш ва маъмурий арбитраж.
Давлат органларининг маъмурий-ҳуқуқий фаолияти манфаатдор шахсларга нисбатан лицензия, рухсат бериш, рўйхатдан ўтказиш, давлат хизматларини кўрсатиш, маъмурий таъсир чорасини қўллаш каби фаолиятдан иборат бўлади.
Давлат органларининг маъмурий-ҳуқуқий фаолиятини тартибга солиш Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси, Кодекслар, Қонунлар, Ўзбекистон Республикаси Президентининг қарор ва фармонлари, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари асосида тартибга солинади.
Юқоридагиларга кўра, мамлакатимизни ривожлантиришнинг ҳозирги давр талабларидан келиб чиққан ҳолда давлат органларининг маъмурий ҳуқуқ субъекти сифатидаги ўрнини амалий ва назарий жиҳатдан ўрганиш ҳамда муаммоларни аниқлаш ва таҳлилларни амалга ошириш орқали уни янада ривожлантириш муҳим аҳамият касб этади.
Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси Курбанов Хуршид Рашидович