Эркин касб танлаш ҳуқуқи
Инсон ҳуқуқлари тизимида эркин касб танлаш ҳуқуқи муҳим ўринлардан бирини эгаллайди. Зеро, ҳар бир шахснинг меҳнат соҳасида ўз қобилияти, билими ва қизиқишига мос фаолият билан шуғулланиши унинг шахс сифатида камол топиши, жамиятда ўз ўрнини топиши ҳамда иқтисодий фаровонликка эришишида беқиёс аҳамият касб этади. Ўзбекистон Республикасида бу ҳуқуқ Конституциянинг 37-моддасида мустаҳкамлаб қўйилган бўлиб, унда ҳар бир фуқаро меҳнат қилиш, эркин касб танлаш, адолатли меҳнат шароитларида ишлаш ва ишсизликдан ҳимояланиш ҳуқуқига эгалиги қайд этилган. Ушбу норма нафақат инсоннинг касбий эркинлигини таъминлайди, балки давлатнинг асосий вазифаларидан бири бўлган шахс ҳуқуқларини ҳимоя қилиш борасида муҳим кафолатдир. Касб танлаш эркинлиги шахснинг иқтисодий мустақиллиги ва ижтимоий фаоллигини таъминлайди. Инсон ўзи севган, қизиққан ва қобилиятига мос касб билан шуғулланганда нафақат ўз ҳаётидан қониқади, балки жамиятга ҳам самарали ҳисса қўшади. Аксинча, мажбурий меҳнат ёки мажбурий касб танлаш инсон ҳуқуқларининг қўпол равишда бузилишига олиб келади. Шу боис мазкур ҳуқуқнинг кафолатланиши демократик ҳуқуқий давлатнинг ажралмас белгисидир. Бугунги кунда мамлакатимизда касб-ҳунар таълимининг ривожлантирилиши, меҳнат бозори эҳтиёжидан келиб чиқиб кадрлар тайёрлаш тизимини такомиллаштириш айнан шу ҳуқуқни рўёбга чиқаришга хизмат қилмоқда.
Эркин касб танлашнинг асосий омилларидан бири – инсоннинг шахсий интилиши ва қобилиятидир. Ҳар бир фуқаро ўз касбини танлашда аввало ўзининг истеъдоди, билим даражаси ва қизиқишларини инобатга олади. Бу жараён, албатта, таълим тизими билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, ёшларнинг тўғри йўналтирилиши, касб-ҳунар мактаблари, коллеж ва олий таълим муассасаларининг фаолияти бу борада муҳим рол ўйнайди. Таълим тизимида кенг имкониятлар яратилиши ёшларнинг келажак касбини онгли равишда танлашига замин яратади. Айнан шундай йўл билан жамиятда юқори малакали мутахассислар сафи шаклланади. Эркин касб танлаш ҳуқуқининг яна бир муҳим йўналиши – меҳнат бозорининг очиқлиги ва адолатли рақобатнинг мавжудлигидир. Ҳар бир фуқаро ўз касбини нафақат танлаши, балки уни эркин равишда амалга ошириш, меҳнат шартномаси тузиш, меҳнат қилганлиги учун муносиб ҳақ олиш имкониятига эга бўлиши лозим. Меҳнат муносабатларида камситиш, жинс, миллат, ижтимоий келиб чиқиш ёки диний қарашларига кўра меҳнатга қабул қилмаслик каби ҳолатлар конституциявий ҳуқуқларнинг бузилиши ҳисобланади. Шу боис меҳнат қонунчилиги бу борада аниқ нормалар билан тартиб ўрнатган бўлиб, ҳар бир шахснинг адолатли меҳнат шароитларига эга бўлиши кафолатланади.
Давлатнинг вазифаси фақат ҳуқуқни эълон қилиш билан чекланиб қолмайди, балки унинг амалда таъминланишини ҳам назорат қилади. Меҳнат инспексиялари, суд органлари, прокуратура ва бошқа масъул тузилмалар меҳнат муносабатларида қонунийликни таъминлаш борасида муҳим рол ўйнайди. Суд органлари айниқса катта масъулиятга эга, чунки айнан суд адолатни тиклаш, бузилган ҳуқуқларни ҳимоя қилиш ва келгусида бундай ҳолатларнинг олдини олишда ҳал қилувчи бўғин ҳисобланади. Фуқаронинг касб танлаш эркинлиги бузилганида судга мурожаат қилиш энг ишончли ҳуқуқий ҳимоя воситасидир.
Шу билан бирга, эркин касб танлаш ҳуқуқи жамиятнинг ижтимоий-иқтисодий тараққиётига ҳам бевосита таъсир кўрсатади. Агар одамлар ўз қизиқишига мос касбларни эгалласа, меҳнат самарадорлиги ошади, инновацион фикрлаш кучаяди ва ҳар бир соҳада юқори сифатли хизматлар тақдим этилади. Бу эса давлатнинг рақобатбардошлигини оширади, иқтисодий барқарорликни мустаҳкамлайди ва фаровонлик даражаси юксалишига олиб келади. Акс ҳолда, мажбурий ёки нотўғри танланган касб билан шуғулланиш жамиятда самарасизлик, ишчи кучининг беҳуда сарфи ва ижтимоий норозилик каби салбий оқибатларни келтириб чиқариши мумкин. Бундан ташқари, замонавий дунёда касбга талабни вақт ўтиши билан ўзгариши табиий жараён. Шунинг учун эркин касб танлаш ҳуқуқи нафақат дастлабки танловга, балки ўз касбини исталган вақтда ўзгартириш имкониятига ҳам тааллуқлидир. Қайта тайёрлаш, малака ошириш, янги йўналишларни ўзлаштириш шахснинг касбий мослашувчанлигини оширади. Давлат томонидан ташкил этилаётган қайта тайёрлаш курслари, қисқа муддатли ўқув дастурлари ва онлайн таълим имкониятлари фуқаронинг ушбу ҳуқуқини янада мустаҳкамлайди.
Хулоса қилиб айтганда, эркин касб танлаш ҳуқуқи инсоннинг шахс сифатида ўзини намоён қилиши, жамиятда муносиб ўрин эгаллаши ва моддий фаровонликка эришишида асосий омиллардан биридир. Ушбу ҳуқуқнинг таъминланиши демократик жамиятнинг бош мезонларидан бўлиб, унинг самарали амал қилиши давлатнинг ҳуқуқий тизими, адолатли меҳнат муносабатлари ва таълим тизимининг ривожланганлиги билан чамбарчас боғлиқдир. Суд ходими сифатида ушбу ҳуқуқнинг бузилишига йўл қўймаслик, қонунийликни таъминлаш ва фуқароларнинг меҳнат соҳасидаги ҳуқуқларини ҳимоя қилиш бизнинг муҳим вазифамиздир. Зеро, эркин касб танлаш ҳуқуқи таъминланган жамиятгина чин маънода адолатли, барқарор ва тараққий этган жамият бўла олади.
Бухоро туманлараро маъмурий суди
Архив мудири С.Ғайбуллоев