Oʻzbekiston Konstitutsiyasida sudlar faoliyatining hamda fuqarolarning huquq va erkinliklarining kafolatlarini kuchaytirishga qaratilgan oʻzgarishlar 2023-yil 30-aprelda bo’lib o’tgan referendumda amalga oshirildi. Ushbu o’zgarishlar quyidagi asosiy jihatlarni o’z ichiga oladi:
1. Sud mustaqilligi: Sudlarning mustaqilligini ta’minlashga qaratilgan qoidalar kiritildi. Sudyalar va sud tizimining faoliyatini siyosiy aralashuvlardan himoya qilish bo’yicha chora-tadbirlar belgilandi.
2. Fuqarolar huquqlari: Fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoya qilishga qaratilgan yangi normativlar kiritildi. Bu, xususan, sudda adolatli sudlovni ta’minlash, har bir shaxsning o’z huquqlarini himoya qilish imkoniyatlarini oshirishga qaratilgan.
3. Sud jarayonining shaffofligi: Sud jarayonining ochiqligini va shaffofligini ta’minlash maqsadida sud majlislarini videokuzatuvlar orqali olib borish tartibi belgilandi.
4. Yangi institutlar: Yangi huquqiy institutlar, masalan, inson huquqlari bo’yicha ombudsman lavozimi kiritildi, bu esa fuqarolarning huquqlarini himoya qilishda muhim rol o’ynaydi.
5. Qonun ustuvorligi: Qonun ustuvorligini ta’minlash va fuqarolar tomonidan qonunlarni bilish va ularga amal qilish imkoniyatlarini oshirishga qaratilgan o’zgarishlar amalga oshirildi.
Ushbu o’zgarishlar Oʻzbekistonning demokratik rivojlanishi va fuqarolarning huquq va erkinliklarini yanada kengaytirishga xizmat qiladi.
Мамлакатимизда суд-ҳуқуқ тизимини ислоҳ қилиш, одил судловнинг сифат ва самарадорлигини ошириш, судларнинг мустақиллигини таъминлаш бўйича кенг кўламли ишлар амалга оширилмоқда. Зеро, суд идорасига иши тушган ҳар бир инсон ушбу даргоҳда қонун ва адолат устувор эканига ишониши керак.
Сўнгги йилларда суд-ҳуқуқ соҳасида олиб борилаётган ислоҳотлар ушбу тизим фаолиятини сифат жиҳатидан янги босқичга кўтаришга, одамларнинг одил судловга бўлган ишончини янада мустаҳкамлашга хизмат қиляпти. Соҳага оид жадаллашган саъй-ҳаракатлар Президентимизнинг ташаббуси ва алоҳида назорати доирасида кечаётгани барчамизни қувонтирмоқда.
Юртимизда шиддатли тус олган ислоҳотлар натижасида халқимиз ҳаётида жуда кўплаб ижобий ўзгаришлар рўй бераётир. Кейинги етти йилда суд-ҳуқуқ соҳасида эришилган марралар ҳақида сўз юритсак, уларни санаб адоғига етолмаймиз. Халқ манфаати йўлида олиб борилаётган ишлар одамларнинг суд-ҳуқуқ тизимига бўлган ишончини оширмоқда.
Зеро, инсон ҳуқуқ ва эркинликларини амалга ошириш, қонунлар устуворлиги ғоясини ҳаётга татбиқ этишни таъминловчи асосий механизм бўлмиш мустақил суд ҳокимиятини шакллантириш ва такомиллаштириш Ўзбекистонда давлат томонидан олиб борилаётган ҳуқуқий сиёсатнинг тамал тоши ҳисобланади.
Ўтган қисқа даврда суд-ҳуқуқ тизимини тубдан ислоҳ қилишга қаратилган тарихий ўзгаришларга қўл урилди. Мамлакатимизда инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари олий қадрият даражасида белгиланди. Янги таҳрирдаги Конституцияда ҳам суд органларини фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилувчи мустақил органга айлантириш энг муҳим вазифа этиб белгилангани эътиборга молик.
Хусусан, Бош қомусимизнинг 136-моддасида “Судялар мустақилдирлар, фақат Конституция ва қонунга бўйсунадилар. Судяларнинг одил судловни амалга оширишга доир фаолиятига ҳар қандай тарзда аралашишга йўл қўйилмайди ва бундай аралашиш қонунга мувофиқ жавобгарликка сабаб бўлади. Судялар муайян ишлар бўйича ҳисобдор бўлмайди”, деб белгилаб қўйилди.
Шу жиҳатдан, соҳада амалга оширилган тадбирлар фуқаролар ва тадбиркорлик субектларига ўз ҳуқуқлари ва манфаатларини ҳимоя қилиш учун судга мурожаат қилишни эркинлаштириш, умуман одил судловга эришишни ошириш ҳамда судлар фаолиятида очиқлик ва шаффофликни таъминлаш имконини бераётир.
Суд-ҳуқуқ тизимини ривожлантиришга қаратилган жиддий ўзгаришлар туфайли мамлакатимизнинг халқаро майдондаги нуфузи ҳам юксалмоқда. Жумладан, суд мустақиллиги, қонун устуворлиги ва одил судлов самарадорлиги бўйича Мерос жамғармаси томонидан юритиладиган Иқтисодий эркинлик индексининг “Суд фаолияти самарадорлиги” индикатори, Бутунжаҳон одил судлов лойиҳаси томонидан юритиладиган Ҳуқуқ устуворлиги индексининг “Фуқаролик одил судлов”, “Жиноий одил судлов” индикаторлари каби халқаро рейтингларда Ўзбекистоннинг нуфузи ошаётир.
Бир сўз билан айтганда, халқаро стандартларга жавоб берадиган суд-ҳуқуқ тизимининг ривожланиши маҳаллий ва хорижий инвесторларда қизиқиш ва ишончни уйғотади. Тадбиркорлик соҳаси вакиллари низолар юзага келганда ўз ҳуқуқ ва манфаатларини ишончли ҳимоя қилади. Бу эса инвестиция жалб этиш ва иқтисодиётни ривожлантиришга хизмат қилади.
2025 йил 10 июндан бошлаб Ўзбекистон Республикасида суд-ҳуқуқ тизимида муҳим ўзгаришларни амалга оширишга қаратилган янги қонун – ЎРҚ–1067-сонли Қонун кучга кирди. Мазкур қонун Жиноят-процессуал кодекси ва “Судлар тўғрисида”ги Қонунга қатор муҳим ўзгартиришларни назарда тутади. Қандай ўзгартиришлар киритилди?!
Айбсизлик презумпцияси янада мустаҳкамланди: Қонунга мувофиқ, Жиноят-процессуал кодексининг 23-моддасига киритилган ўзгаришларга биноан, Айбдорликка оид барча шубҳалар, агар уларни бартараф этиш имкониятлари тугаган бўлса, гумон қилинувчининг, айбланувчининг, судланувчининг ёки маҳкумнинг фойдасига ҳал қилиниши керак. Шунингдек қонун қўлланилаётганда келиб чиқадиган шубҳалар ҳам гумон қилинувчининг, айбланувчининг, судланувчининг ёки маҳкумнинг фойдасига ҳал қилиниши керак. Гумон қилинувчи, айбланувчи ёки судланувчи ўзининг айбсизлигини исботлаши шарт эмас ва исталган вақтда сукут сақлаш ҳуқуқидан фойдаланиши мумкин. Агар шахснинг ўз айбини тан олганлиги унга қарши ягона далил бўлса, у айбдор деб топилиши ёки жазога тортилиши мумкин эмаслиги белгиланди.
Ҳимоя ҳуқуқи ва ҳуқуқий ёрдам кафолатланди: Қонуннинг 24-моддасида гумон қилинувчи, айбланувчи ва судланувчига ўзини ҳимоя қилиш учун барча имкониятлар яратилиши белгиланди.
Судьялар мустақиллиги ва кафолатлари мустаҳкамланди: “Судлар тўғрисида”ги Қонуннинг бир неча моддаларига ўзгаришлар киритилиб, судьялар мустақиллигига дахлдор ҳуқуқий кафолатлар кучайтирилди. Хусусан, Қонуннинг 1-моддаси матни “Ўзбекистон Республикасида суд ҳокимияти қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятдан, сиёсий партиялардан, фуқаролик жамиятининг бошқа институтларидан мустақил ҳолда иш юритади. Ўзбекистон Республикасида одил судлов фақат суд томонидан амалга оширилади. Ҳеч қайси бошқа органлар ва шахслар суд ҳокимияти ваколатларини ўзлаштириб олишга ҳақли эмас” деб баён қилиниши белгиланди. Шунингдек, судьялар фақат Конституция ва қонунларга бўйсуниши аниқ белгилаб қўйилди. Судьяни лавозимдан озод этиш фақат қонун билан белгиланган асослар ва тартибда амалга оширилиши мумкин. Суднинг тугатилиши судьяни ишдан бўшатиш учун асос сифатида хизмат қила олмайди.
Судлар фаолияти ва молиялаштириш масалалари: Қонуннинг 90-модда биринчи қисмининг биринчи жумласи “Судларнинг фаолиятини молиялаштириш, уларнинг биноларини қўриқлаш ва сақлаб туриш Ўзбекистон Республикасининг Давлат бюджети маблағлари ҳисобидан амалга оширилади ҳамда одил судловни тўлиқ ва мустақил равишда амалга ошириш имкониятини таъминлаши керак” деган жумла билан баён қилиниши белгиланди. Хулоса қилиб айтганда, Ўзбекистон Республикасининг ЎРҚ–1067-сонли Қонуни билан инсон ҳуқуқларининг ҳуқуқий кафолатларини таъминлашда муҳим қадамдир. Мазкур қонун орқали фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари, судьялар мустақиллиги ҳамда жиноят ишларини адолатли муҳокама қилишнинг ҳуқуқий асослари янада мустаҳкамланди.
Сўнгги йилларда Ўзбекистон Республикасида ҳуқуқ устуворлигини таъминлаш давлат сиёсатининг устувор йўналишларидан бирига айланди. Айниқса, “Ҳуқуқ устуворлиги индекси”да мамлакатимизнинг кўрсаткичларини яхшилаш мақсадида суд-ҳуқуқ соҳасида изчил ва тизимли ислоҳотлар амалга оширилмоқда. Судлар мустақиллигини таъминлаш, суд қарорларининг асосланганлигини ошириш ва фуқароларнинг суд орқали ҳимоя ҳуқуқини кафолатлаш мақсадида 2024–2025 йилларда қатор норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилинди. Хусусан, судьялар салоҳиятини ошириш мақсадида малака баҳолаш ва қайта тайёрлаш тизими тубдан такомиллаштирилди. Фуқароларнинг адолатга етишишини осонлаштириш мақсадида судларга электрон мурожаат қилиш, онлайн муҳокамаларда иштирок этиш имкониятлари яратилди. Суд қарорлари очиқлиги таъминланиб, “Sud.uz” электрон платформаси орқали барча қарорлар оммага эълон қилинмоқда. “Yurida Orfo” дастури ва бошқа рақамли технологиялар орқали суд қарорлари сифатини яхшилашга эришилмоқда. Ислоҳотларнинг мазмун-моҳиятини кенг жамоатчиликка етказиш мақсадида ОАВда махсус чиқишлар, интервью ва таҳлилий мақолалар мунтазам чоп этилмоқда. Судьялар, ҳуқуқшунослар, адлия органлари ва фуқаролик жамияти вакиллари иштирокида давра суҳбатлари ва очиқ эшиклар кунлари ўтказилмоқда. Суд-ҳуқуқ соҳасидаги янгиликлар ижтимоий тармоқлар ва давлат платформалари орқали интерактив шаклда тақдим этилмоқда. Мактаб ва олий таълим муассасаларида “Ҳуқуқий маданият” мавзусидаги дарслар ва учрашувлар ташкил этилаётир. Бугунги кунда Ўзбекистон “Ҳуқуқ устуворлиги индекси”да ўз ўрнини барқарор равишда яхшилаб бормоқда. Бу суд тизимига бўлган ишончнинг ортганидан далолат беради. Фуқаролар ва тадбиркорлар орасида судларга мурожаат қилиш фаоллиги ортаётир, яъни аҳоли судга ишонч билдирмоқда. Хулоса ўрнида шуни айтиш мумкинки, суд-ҳуқуқ соҳасида олиб борилаётган кенг кўламли ислоҳотлар, уларнинг тарғибот-ташвиқоти ва амалий натижалари Ўзбекистонда ҳақиқий адолат ва ҳуқуқ устуворлигига асосланган фуқаролик жамиятини барпо этишда муҳим омил бўлиб хизмат қилмоқда. Бу эса давлатимиз томонидан танланган ислоҳотлар йўли тўғри ва самарали эканини тасдиқлайди.
Юртимизда 2023 йил 30 апрель куни ўтказилган референдумда янги таҳрирдаги Ўзбекистон Республикаси Конституцияси иштирок этган фуқароларнинг 90,21 фоизи томонидан ёқлаб овоз бериш орқали қабул қилинганлиги унда халқимизнинг Янги Ўзбекистонни барпо этиш бўйича орзу-умидлари ва интилишлари ўз аксини топганлигидан далолат бермоқда.
Янги таҳрирдаги Конституция Янги Ўзбекистон стратегиясини амалга оширишнинг сиёсий-ҳуқуқий асосларини яратиб, миллий давлатчилик тараққиётининг тарихий муҳим босқичида давлат ва жамиятни янада ривожлантиришнинг устувор йўналишларини белгилаб берди.
Референдум кўп миллатли буюк халқимизнинг бирдамлиги ва ҳамжиҳатлиги, суверен, демократик, ҳуқуқий, ижтимоий ва дунёвий давлат қуришга қатъий қарор қилганлигининг ишончли ифодаси бўлди.
Хусусан, Конституцияда давлат қурилишининг янги стратегик мақсади – ижтимоий давлат қуриш эканлиги белгилаб берилди, ижтимоий адолат ва бирдамлик принциплари жорий этилди, инсон ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилишнинг мутлақо янги механизмларини назарда тутувчи конституциявий асослар мустаҳкамланди.
Ҳокимиятлар бўлиниши принципи ҳамда ўзаро тийиб туриш ва манфаатлар мувозанати тизимининг замонавий концепциясини ҳисобга олган ҳолда, Олий Мажлис, Ўзбекистон Республикаси Президенти ва Ҳукумати ўртасида ваколатлар қайта тақсимланди. Жойларда ҳокимлар ва халқ депутатлари Кенгашлари ваколатлари тақсимланишига асосланган давлат ҳокимиятини ташкил этишнинг янги модели назарда тутилди.
Кейинги йилларда мамлакатимизда суд ҳокимияти мустақиллигини таъминлашга, суд ишлари юритилишини такомиллаштиришга, шунингдек фуқароларнинг ва тадбиркорлик фаолияти субъектларининг ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларини суд орқали ҳимоя қилиш кафолатларини кучайтиришга қаратилган ислоҳотлар амалга оширилди.
Шу билан бирга янги таҳрирдаги Ўзбекистон Республикаси Конституциясида Ўзбекистон Республикаси Олий судига ҳамда унинг ваколатларига тааллуқли янги нормалар белгиланганлиги Ўзбекистон Республикаси Олий суди фаолиятини ягона ёндашув асосида ислоҳ қилиш зарурлигини тақозо этмоқда.
Ушбу Қонун билан «Судлар тўғрисида»ги ва «Ўзбекистон Республикаси Судьялар олий кенгаши тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси қонунлари нормалари Ўзбекистон Республикаси Конституциясига мувофиқлаштирилмоқда.
Бундан ташқари, Ўзбекистон Республикасининг Жиноят-процессуал кодексида гумон қилинувчи, айбланувчи ёки судланувчи ўзининг айбсизлигини исботлаши шарт эмаслиги ва исталган вақтда сукут сақлаш ҳуқуқидан фойдаланиши мумкинлиги, ҳеч ким ўзига ҳамда яқин қариндошларига қарши гувоҳлик беришга мажбур эмаслиги, агар шахснинг ўз айбини тан олганлиги унга қарши ягона далил бўлса, у айбдор деб топилиши ёки жазога тортилиши мумкин эмаслиги, шунингдек шахснинг судланганлиги ва бундан келиб чиқадиган ҳуқуқий оқибатлар унинг қариндошлари ҳуқуқларини чеклаш учун асос бўлиши мумкин эмаслиги белгиланмоқда.
Ушбу Қонун янги таҳрирдаги Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг сўзсиз ва тўлиқ амалга оширилишини, одил судловни амалга оширишда Ўзбекистон Республикаси Конституцияси нормаларининг тўғридан-тўғри қўлланилишини таъминлашга ҳамда давлат органларининг фаолиятини янгича конституциявий-ҳуқуқий шароитларда йўлга қўйишга хизмат қилади.
Ўзбекистон Республикасининг 1994 йил 22 сентябрда қабул қилинган 2013-XII-сонли Қонуни билан тасдиқланган Ўзбекистон Республикасининг Жиноят-процессуал кодексига ўзгартиришлар ва қўшимча киритилган:
23-модданинг иккинчи ва учинчи қисмлари қуйидаги мазмундаги иккинчи, учинчи ва тўртинчи қисмлар билан алмаштирилсин:
«Айбдорликка оид барча шубҳалар, агар уларни бартараф этиш имкониятлари тугаган бўлса, гумон қилинувчининг, айбланувчининг, судланувчининг ёки маҳкумнинг фойдасига ҳал қилиниши керак. Шунингдек қонун қўлланилаётганда келиб чиқадиган шубҳалар ҳам гумон қилинувчининг, айбланувчининг, судланувчининг ёки маҳкумнинг фойдасига ҳал қилиниши керак.
Гумон қилинувчи, айбланувчи ёки судланувчи ўзининг айбсизлигини исботлаши шарт эмас ва исталган вақтда сукут сақлаш ҳуқуқидан фойдаланиши мумкин.
Агар шахснинг ўз айбини тан олганлиги унга қарши ягона далил бўлса, у айбдор деб топилиши ёки жазога тортилиши мумкин эмас»;
2) 24-модданинг биринчи қисми «Гумон қилинувчи, айбланувчи ва судланувчи ҳимояланиш ҳуқуқига эга» деган сўзлардан кейин «бўлиб, уларга ўзини ҳимоя қилиш учун барча имкониятлар таъминланади» деган сўзлар билан тўлдирилсин;
3) 66-модданинг биринчи қисмидаги «ўзига қарши кўрсатув бермаслик» деган сўзлар «ўзига ва яқин қариндошларига қарши кўрсатув бермаслик» деган сўзлар билан алмаштирилсин.
Ўзбекистон Республикасининг 2017 йил 6 апрелда қабул қилинган «Ўзбекистон Республикаси Судьялар олий кенгаши тўғрисида»ги ЎРҚ-427-сонли Қонунига қуйидаги ўзгартиришлар киритилган:
1) 5-модданинг:
иккинчи — бешинчи қисмлари қуйидаги таҳрирда баён этилсин:
«Кенгаш таркиби Ўзбекистон Республикаси Президентининг тақдимига биноан Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати томонидан сайланади.
Айни бир шахс сурункасига икки муддатдан ортиқ Кенгаш раиси, раис ўринбосари этиб сайланиши мумкин эмас.
Кенгашнинг ўн бир нафар аъзоси судьялар орасидан сайланади. Кенгашнинг ушбу аъзоларидан бир нафари Қорақалпоғистон Республикаси судларининг судьялари орасидан сайланади.
Кенгашнинг котиби ва етти нафар аъзоси фуқаролик жамияти институтлари вакиллари ҳамда ҳуқуқ соҳасидаги юқори малакали мутахассислар орасидан сайланади»;
олтинчи қисмидаги «тасдиқланган» деган сўз «сайланган» деган сўз билан алмаштирилсин;
еттинчи қисмидаги «тасдиқланган» деган сўз «сайланган» деган сўз билан алмаштирилсин;
2) 26-модданинг иккинчи хатбошисидаги «тайинланиши (тасдиқланиши)» деган сўзлар «сайланиши» деган сўз билан алмаштирилсин;
3) 27-модданинг:
биринчи қисмидаги «тайинланади (тасдиқланади)» деган сўзлар «сайланади» деган сўз билан алмаштирилсин;
иккинчи қисмидаги «тайинланиши (тасдиқланиши)» деган сўзлар «сайланиши» деган сўз билан алмаштирилсин;
4) 28-модданинг биринчи қисмидаги «тасдиқланган» деган сўз «сайланган» деган сўз билан алмаштирилсин;
5) 29-модданинг иккинчи қисмидаги «тасдиқланган» деган сўз «сайланган» деган сўз билан алмаштирилсин;
6) 31-модданинг:
биринчи қисмидаги «тайинланишига (тасдиқланишига)» деган сўзлар «сайланишига» деган сўз билан алмаштирилсин;
иккинчи қисмидаги «тасдиқланган» деган сўз «сайланган» деган сўз билан алмаштирилсин.
Ўзбекистон Республикасининг 2021 йил 28 июлда қабул қилинган «Судлар тўғрисида»ги ЎРҚ-703-сонли Қонунига қуйидаги ўзгартириш ва қўшимчалар киритилган:
«Ўзбекистон Республикасида суд ҳокимияти қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятдан, сиёсий партиялардан, фуқаролик жамиятининг бошқа институтларидан мустақил ҳолда иш юритади.
Ўзбекистон Республикасида одил судлов фақат суд томонидан амалга оширилади. Ҳеч қайси бошқа органлар ва шахслар суд ҳокимияти ваколатларини ўзлаштириб олишга ҳақли эмас»;
«Ўзбекистон Республикаси Конституциясига мувофиқ Ўзбекистон Республикаси Олий суди ўз ваколатлари жумласига киритилган масалалар бўйича қонун лойиҳасини Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатасига киритиш орқали амалга ошириладиган қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга»;
3) 8-модданинг матнидаги «қонунга» деган сўз «Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва қонунларига» деган сўзлар билан алмаштирилсин;
4) 9-модда:
биринчи қисми қуйидаги таҳрирда баён этилсин:
«Судьялар мустақилдирлар, фақат Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва қонунларига бўйсунадилар. Судьяларнинг одил судловни амалга оширишга доир фаолиятига ҳар қандай тарзда аралашишга йўл қўйилмайди ва бундай аралашиш қонунга мувофиқ жавобгарликка сабаб бўлади. Судьялар муайян ишлар бўйича ҳисобдор бўлмайди»;
қуйидаги мазмундаги учинчи қисм билан тўлдирилсин:
«Судьяни муайян ишнинг муҳокамасидан четлаштиришга ёки унинг ваколатларини тўхтатиб туришга, бошқа лавозимга ўтказишга фақат қонунда белгиланган тартибда ва асосларга кўра йўл қўйилади»;
5) 13-модданинг биринчи қисми қуйидаги таҳрирда баён этилсин:
«Ўзбекистон Республикасида суд ишларини юритиш ўзбек тилида, қорақалпоқ тилида ёки муайян жойдаги кўпчилик аҳоли сўзлашадиган тилда ёхуд қонунга мувофиқ бошқа тилда олиб борилади»;
«Ўзбекистон Республикаси фуқаролари, чет эл фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахслар давлат органларининг ҳамда бошқа ташкилотларнинг, улар мансабдор шахсларининг қонунга хилоф қарорларидан, ҳаракатлари ва ҳаракатсизлигидан, шу жумладан уларнинг қариндошлари судланганлиги ва бундан келиб чиқадиган ҳуқуқий оқибатлар муносабати билан ҳуқуқларининг чекланишидан, шунингдек ҳаёти ва соғлиғи, шаъни ҳамда қадр-қиммати, шахсий эркинлиги ва мол-мулки, бошқа ҳуқуқ ва эркинликларига тажовузлардан суд ҳимоясида бўлиш ҳуқуқига эга. Юридик шахслар ҳам суд ҳимоясида бўлиш ҳуқуқига эгадир»;
«15-модда. Одил судловни амалга оширишда малакали юридик ёрдам
Одил судловни амалга оширишда ҳар бир кишига малакали юридик ёрдам олиш ҳуқуқи кафолатланади. Гумон қилинувчига, айбланувчига, судланувчига суд ишларини юритишнинг ҳар қандай босқичида ҳимояланиш ҳуқуқи ва ўзини ҳимоя қилиш учун барча имкониятлар таъминланади.
«Жиноят содир этганликда айбланаётган шахс унинг айби қонунда назарда тутилган тартибда ошкора суд муҳокамаси йўли билан исботланмагунча ва суднинг қонуний кучга кирган ҳукми билан аниқланмагунча айбсиз деб ҳисобланади.
Айбдорликка оид барча шубҳалар, агар уларни бартараф этиш имкониятлари тугаган бўлса, гумон қилинувчининг, айбланувчининг, судланувчининг ёки маҳкумнинг фойдасига ҳал қилиниши керак.
Гумон қилинувчи, айбланувчи ёки судланувчи ўзининг айбсизлигини исботлаши шарт эмас ва исталган вақтда сукут сақлаш ҳуқуқидан фойдаланиши мумкин.
Агар шахснинг ўз айбини тан олганлиги унга қарши ягона далил бўлса, у айбдор деб топилиши ёки жазога тортилиши мумкин эмас.
Ҳеч ким қонунга асосланмаган ҳолда ҳибсга олиниши, ушлаб турилиши, қамоққа олиниши, қамоқда сақланиши ёки унинг озодлиги бошқача тарзда чекланиши мумкин эмас.
Ҳибсга олишга, қамоққа олишга ва қамоқда сақлашга фақат суднинг қарорига кўра йўл қўйилади. Шахс суднинг қарорисиз қирқ саккиз соатдан ортиқ муддат ушлаб турилиши мумкин эмас.
Ҳеч ким қийноққа солиниши, зўравонликка, бошқа шафқатсиз, ғайриинсоний ёки инсон қадр-қимматини камситувчи муомалага ёхуд жазога дучор этилиши мумкин эмас»;
9) 19-модданинг биринчи қисми қуйидаги таҳрирда баён этилсин:
«Ўзбекистон Республикаси Олий суди раис, унинг биринчи ўринбосари ва ўринбосарлари — маъмурий, фуқаролик, жиноят ва иқтисодий ишлар бўйича судлов ҳайъатлари раислари ҳамда Ўзбекистон Республикаси Олий судининг судьяларидан иборатдир»;
10) 60-модда биринчи қисмининг иккинчи хатбошисидаги «қонунга» деган сўз «Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва қонунларига» деган сўзлар билан алмаштирилсин;
11) 79-модда:
қуйидаги мазмундаги бешинчи қисм билан тўлдирилсин:
«Суднинг қайта ташкил этилиши ёки тугатилиши судьяни лавозимидан озод этиш учун асос бўлиб хизмат қилиши мумкин эмас»;
бешинчи қисми олтинчи қисм деб ҳисоблансин;
12) 90-модда биринчи қисмининг биринчи жумласи қуйидаги таҳрирда баён этилсин:
«Судларнинг фаолиятини молиялаштириш, уларнинг биноларини қўриқлаш ва сақлаб туриш Ўзбекистон Республикасининг Давлат бюджети маблағлари ҳисобидан амалга оширилади ҳамда одил судловни тўлиқ ва мустақил равишда амалга ошириш имкониятини таъминлаши керак».
Асосийси, доирасида суд ва ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар ходимлари учун Конституциянинг қоида ҳамда нормаларини чуқурлаштириб ўргатишга қаратилган ўқув-семинарлар ўтказилмоқда. Ушбу тадбирлар судьяларнинг Асосий қонунимизга оид билимларини янада ошириши ва мустаҳкамлаши шубҳасиз.
Бунда Президент Ш.М.Мирзиёев 2024 йил 19 ноябрь куни бўлиб ўтган Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатининг биринчи ялпи мажлисидаги нутқида огоҳлантирганидек, давлат ва халқ хизматчисининг масъулиятни ўз зиммасига олганидан сўнг беғамбепарво, лоқайд бўлиб юришга, ҳузурҳаловатга берилиб яшашга маънавий ҳаққи йўқ. Давлат раҳбари таъбири билан айтганда, Соҳибқирон Амир Темур бобомизнинг “Салтанат тўнини кийгач, танимдан ҳаловат кетди”, деган таъсирчан сўзларида давлатчилик ишига, элюрт хизматига бел боғлаган инсон амал қилиши зарур бўлган олий мезон назарда тутилган[3].
Шундай қилиб, Ўзбекистон Республикаси Конституциясига киритилган янги, замонавий ва жуда муҳим нормаларнинг ҳаётга қатъий ҳамда изчил татбиқ этилиши, хусусан, судлар томонидан ана шу конституциявий қоидаларнинг тўғридан-тўғри қўлланиши юртимиз ва халқимиз тарихида инсон ҳуқуқлари, эркинликлари, қонуний манфаатлари ва қадр-қимматини улуғлаш борасида янги даврни бошлаб бермоқда.
Президентимиз Шавкат Мирзиёев таъкидлаганидек, “Инсон қадри биз учун қандайдир мавҳум, баландпарвоз тушунча эмас. Инсон қадри деганда, биз, аввало, ҳар бир фуқаронинг тинч ва хавфсиз ҳаёт кечиришини, унинг фундаментал ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлашни назарда тутамиз”
Huquq ustuvorligi indeksi (Rule of Law Index) — bu huquq ustuvorligini o‘lchash va baholash uchun ishlab chiqilgan ko‘rsatkichdir. Ushbu indeks, odatda, davlatlarda huquqiy tizimning samaradorligi, inson huquqlari, sud tizimining mustaqilligi, korrupsiya darajasi va boshqa huquqiy omillarni hisobga olgan holda tuziladi.
Huquq ustuvorligi indeksi bir qator omillarni o‘z ichiga oladi, jumladan:
1. Sud tizimining mustaqilligi: Sudlar qanday qilib mustaqil ishlaydi va hukumat ta’siridan qanchalik ozod.
2. Korrupsiya darajasi: Davlat va xususiy sektorda korrupsiya darajasi.
3. Inson huquqlari: Inson huquqlari va erkinliklari qanday himoya qilinadi.
4. Qonunlarning aniqligi: Qonunlar qanday qilib aniq va tushunarli bo‘lishi.
5. Qonunlarning bajarilishi: Qonunlar qanday qilib amalda qo‘llaniladi va bajariladi.
Bu indeks, mamlakatlarni taqqoslash va ularning huquqiy tizimlari haqida ma’lumot berish uchun foydalidir. Har yili turli tashkilotlar, masalan, «World Justice Project», ushbu indeksni yangilab turadi. Indeks natijalari davlatlardagi huquqiy muhitni yaxshilash uchun tavsiyalar berishda ham foydalaniladi.
Oʻzbekistonda huquq ustuvorligi indeksi (Rule of Law Index) bo‘yicha baholar va ko‘rsatkichlar yillar davomida o‘zgarib bormoqda. O‘zbekiston hukumati oxirgi yillarda huquqiy islohotlar o‘tkazishga va davlat boshqaruvini yaxshilashga qaratilgan bir qator tashabbuslarni amalga oshirdi. Bu islohotlar, asosan, sud tizimining mustaqilligini oshirish, inson huquqlarini himoya qilish, korrupsiyaga qarshi kurashish va qonunlarning bajarilishini ta’minlashga qaratilgan.
Biroq, O‘zbekistondagi huquq ustuvorligi indeksi ko‘rsatkichlari hali ham ba’zi muammolarni ko‘rsatishi mumkin. Masalan:
1. Korrupsiya: Korrupsiya darajasi hali ham muammo bo‘lib qolmoqda, va bu huquq ustuvorligi indeksiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
2. Inson huquqlari: Inson huquqlari va erkinliklari masalalari ham doimiy ravishda e’tiborda bo‘lishi kerak.
O‘zbekiston hukumati xalqaro tashkilotlar, jumladan, BMT va boshqa huquqiy tashkilotlar bilan hamkorlikda bu sohalarda ijobiy o‘zgarishlarni amalga oshirishga intilmoqda. Har yili O‘zbekistonning huquq ustuvorligi indeksi bo‘yicha baholari yangilanadi va bu baholar mamlakatda amalga oshirilayotgan islohotlarning samaradorligini ko‘rsatishi mumkin.
O‘zbekiston World Justice Project xalqaro nodavlat tashkiloti tomonidan tuzilgan Huquq ustuvorligi indeksida 2023-yil sarhisobi bo‘yicha 142 ta davlat orasida 78-o‘rinni egalladi.
Indeksni tuzishda dunyo bo‘ylab 150 mingdan ortiq uy xo‘jaligi va 4 mingga yaqin huquqshunos o‘rtasida so‘rovlar o‘tkazilgan hamda qonuniylik darajasi baholangan.
Indeks 8 ta indikatorni, jumladan, “Hokimiyat vakolatlarining cheklangani”, “Korrupsiyadan xolilik”, “Davlat institutlari faoliyatining ochiqligi (shaffofligi)”, “Asosiy huquqlarni himoya qilish”, “Tartib va xavfsizlik”, “Huquqni muhofaza qilish”, “Fuqarolik va jinoiy odil sudlov” kabilarni o‘z ichiga oladi.
Mazkur indeksda O‘zbekistonga berilgan baho mamlakatimizning xalqaro hamjamiyat orasida ijobiy imijini shakllantirishda muhim omil hisoblanadi.
2016-yildan 2023-yilga qadar huquq ustuvorligi eng tez yaxshilangan davlatlar orasida 8,9 foiz o‘sish ko‘rsatkichi bilan birinchi o‘rinni egalladi.
Ma’lumot uchun, O‘zbekiston Huquq ustuvorligi indeksida 2015-yilda 81-o‘rin, 2016-yilda 93-o‘rin, 2017−2018-yillarda 91-o‘rin, 2019 yilda 94-o‘rin, 2020 yilda 92-o‘rin, 2021-yilda 85-o‘rin, 2022-yilda 78-o‘rin va 2023-yilda 78-o‘rinni egallagan.
Buxoro tumanlararo ma’muriy
sudining raisi: A.B.Bobomurodov
Buxoro viloyat ma’muriy sudi devonxona mudiri: L.Zaripov
Адолатли жамиятнинг асосий устунларидан бири мустақил суд тизимидир. Суд органлари фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш, низоларни ҳал этиш ва қонун устуворлигини таъминлаш учун хизмат қилади. Суд мустақиллиги деганда, судялар ҳар қандай ташқи таъсирдан холи ҳолда, фақат қонунга асосланган ҳолда қарор қабул қилиши тушунилади. Бундай мустақиллик давлат ҳокимиятининг бошқа тармоқлари, шунингдек, ижтимоий ва сиёсий босимлардан ҳимоя қилиниши керак. Зеро, фақат адолатли ва холис суд тизими фуқароларнинг қонун олдида тенглигини кафолатлай олади. Судлар фаолиятида протсессуал нормаларга қатъий риоя қилиш, судялар ва тарафларнинг холислиги, очиқлик ва ошкоралик тамойиллари муҳим ўрин тутади. Шунингдек, фуқароларнинг судга бўлган ишончини мустаҳкамлаш учун суд қарорларининг асосланганлиги ва қонунийлиги таъминланиши лозим. Жамиятда ҳуқуқий маданиятни ошириш, фуқароларнинг суд тизимига мурожаат қилиш ҳуқуқидан тўлақонли фойдаланишини таъминлаш ҳам адолатли суд тизимини шакллантиришда муҳим омилдир. Суд ҳуқуқ тизимининг мукаммал ишлаши жамиятнинг барқарор ривожланишига ва инсон ҳуқуқларининг ҳимояланишига хизмат қилади. Хулоса қилиб айтганда, мустақил ва адолатли суд тизими ҳуқуқий давлатнинг асосий тамойилларидан бири бўлиб, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилишга хизмат қилади. Судялар фақат қонунга асосланиб қарор қабул қилиши, суд жараёнлари очиқ ва холис бўлиши керак. Фуқароларнинг суд тизимига бўлган ишончини ошириш ва ҳуқуқий маданиятни ривожлантириш жамият барқарорлиги ва адолатнинг таъминланишида муҳим рол ўйнайди.
Ҳар қандай суд жараёни вақт талаб қилади ва бу жараёнда айрим ҳолатларда фуқаронинг ҳуқуқлари жиддий хавф остида қолиши мумкин. Шунинг учун маъмурий судларда «Дастлабки ҳимоя чоралари» деган тушунча мавжуд. Бу дегани – агар фуқаронинг ҳуқуқлари ёки қонуний манфаатларига зарар етиш хавфи бўлса, суд асосий қарорни кутмасдан, вақтинчалик чора кўриши мумкин. Ўзбекистон Республикаси Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодексининг 92-моддаси айнан шу масалага бағишланган. Дастлабки ҳимоя чоралари нима? Дастлабки ҳимоя чоралари – бу суд қарори чиқмагунча фуқаронинг ҳуқуқларини вақтинча ҳимоя қилиш учун кўриладиган чора-тадбирлардир. Суд, агар қуйидаги ҳолатлар мавжуд бўлса, бундай чораларни қўллаши мумкин: 1) маъмурий ишни кўриш якуни бўйича чиқариладиган суд ҳужжати қабул қилингунига қадар аризачининг ёки манфаатларини кўзлаб ариза берилган шахснинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатлари бузилишининг аниқ хавфи мавжуд бўлса; 2) аризачининг ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларини бундай чораларни кўрмасдан туриб ҳимоя қилиш мумкин бўлмаса ёки қийин бўлса. Бу чораларнинг асосий мақсади – суд иши кўрилаётган даврда фуқаронинг ҳуқуқларига зиён етмаслигини таъминлашдир. Дастлабки ҳимоя чораларини кўришга маъмурий суд ишларини юритишнинг ҳар қандай босқичида йўл қўйилади. Бу чоралар вақтинчалик бўлиб, суд жараёни тугагунга қадар амал қилади. Якуний қарор чиққач, ушбу чоралар бекор қилиниши ёки доимий ҳуқуқий таъсирга эга бўлиши мумкин. Хулоса қилиб айтганда, Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодексининг 92-моддаси фуқароларнинг суд жараёнида ўз ҳуқуқларини ҳимоя қилиш учун муҳим кафолатлардан биридир. Дастлабки ҳимоя чоралари орқали суд фуқароларнинг манфаатларига зарар етишининг олдини олади ва адолатли қарор қабул қилиш учун етарли вақтни таъминлайди. Бу тизим фуқаролар ва давлат органлари ўртасидаги муносабатларда қонунийлик ва адолатни таъминлашга хизмат қилади.
Баҳор нафаси туйила бошлаган шу фаслнинг шукуҳли кунларида, қолаверса яқинлашиб келаётган “Наврўз” умумхалқ байрами арафасида Бухоро вилоят маъмурий суди ҳовлиси ва биноси ҳашар тадбирига гувоҳ бўлди. Бу хайрли ишга вилоят ва туманлараро маъмурий суди судьялари ҳамда ходимлари бир ёқадан бош чиқариб, жонбозлик кўрсатдилар.
Эрта тонгда суд ҳовлисида ҳаёт қайнади. Ҳашар иштирокчилари ўз қўллари билан табиатга нафас бағишлаш мақсадида шижоат билан ишга киришдилар. Дарахтларни оқлаб, уларга янги нафас бағишладилар. Ерга муҳаббат ва меҳр билан янги кўчатлар экилди — улар бир куни суд ҳовлисига соя, ёруғлик ва нафосат бахш этадиган шижоатли ниҳолларга айланади.
Ҳашар жараёнида мавжуд гулзор ва йўлаклар ҳам эътибордан четда қолмади. Уларнинг ҳар бири аниқ бир тартибда шаклга келтирилиб, гўзалликка йўғрилди. Тоза ҳаво, янгиланган муҳит, меҳнат шижоати – буларнинг барчаси тадбирда иштирок этган ҳар бир инсонга завқ ва руҳий кўтаринкилик бағишлади.
Бу хайрли ташаббус нафақат суд ҳовлиси, балки бу ерда хизмат қилаётганлар ва ташриф буюрувчилар учун ҳам ёқимли муҳит яратилишига хизмат қилади. Ободонлашган атроф муҳит инсон онгу тафаккурига ижобий таъсир кўрсатади.
Бухоро вилоят маъмурий суди жамоаси ушбу ҳашар орқали нафақат тозалик ва гўзалликка ҳисса қўшди, балки жамоавий ҳамкорлик ва бирдамлик руҳини янада кучайтирди. Бу каби тадбирлар келгусида ҳам давом этиши, янада кенг қулоч ёйиши шубҳасиз!
Ҳуқуқий онг ва ҳуқуқий маданиятни шакллантириш жамият тараққиётининг муҳим асосларидан бири ҳисобланади. Айниқса, ёш авлодга ҳуқуқий билим бериш, уларнинг қонунчиликка оид тушунчаларини кенгайтириш, шахсий масъулиятини ошириш долзарб вазифалардан биридир. Шу мақсадда, 2025 йил 14 март куни Ғиждувон туманидаги 21-сонли «Пушкин» номидаги умумий ўрта таълим мактабида Бухоро вилоят маъмурий суди судьялари ва суд аппарати ходимлари иштирокида амалий дарс машғулотлари ташкил этилди.
Дарс машғулотларида Бухоро вилоят маъмурий суди судьялари Г.Муллабаева ва О.Ражабов, судья катта ёрдамчилари Д.Абдуллаев ва А.Қодиров, мактаб директори И.Нуманов, маънавият ва маърифат ишлари бўйича директор ўринбосари З.Норова, фаол ўқитувчилар ҳамда 11-синф ўқувчилари иштирок этди.
Амалий даср машғулоти давомида «Ўзбекистон Республикасида давлат ҳокимиятининг тузилиши» мавзусида маъруза қилинди. Судьялар томонидан мамлакатимизда қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимиятининг ўзаро муносабати, уларнинг ваколатлари ва аҳамияти ҳақида батафсил маълумот берилди. Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси, Вазирлар Маҳкамаси ва суд ҳокимиятининг асосий вазифалари ҳақида тушунчалар берилиб, ёшларга давлат бошқаруви тизими ҳақида кенгроқ маълумот олиш имконияти яратилди. Дарс давомида иштирокчилар ўзларини қизиқтирган саволларга бевосита судьялардан жавоб олиш имконига эга бўлди. Ҳуқуқий саводхонликни оширишга қаратилган бу каби амалий машғулотлар ёшларнинг ҳуқуқий билимларини мустаҳкамлашда муҳим ўрин тутиши таъкидланди. Дарс сўнггида иштирокчилар бундай тадбирлар ёш авлоднинг ҳуқуқий онгини оширишда, уларнинг жамиятда фаол ёшлар сифатида шаклланишида муҳим аҳамият касб этишини таъкидлашди ва бундай амалий дарс машғулотлари давомли бўлиши ва келажакда турли мавзулар бўйича давом эттирилиши лозимлигини қайд этишди.
Ҳар бир ёшнинг ҳуқуқий билими унинг келажагини белгилайди. Шу боисдан, бу каби тадбирлар ёшларни қонунларга ҳурмат руҳида тарбиялаш, уларни ҳуқуқий саводхонлиги ошириш, билим ва кўникмаларини янада шакллантиришда муҳим ўрин тутади.
Г.Муллабаева ва О.Ражабов. Бухоро вилоят маъмурий судининг судьялари
Д.Абдуллаев ва А.Қодиров. Судья катта ёрдамчилари
Барча ҳуқуқлар ҳимояланган 2025 | Бухоро вилоят маъмурий суди
