МЕҲНАТ ШАРТНОМАСИНИ БЕКОР ҚИЛИШ ТЎҒРИСИДАГИ МЕҲНАТ НИЗОЛАРИ НАЗАРИЙ ВА АМАЛИЙ ЖИҲАТЛАР
Ҳуқуқий муносабатларда субъектларининг ҳуқуқий тенглиги давлатнинг ривожланиш даражасини тавсифлаб берадиган асосий омиллардан биридир. Тенглик тамойили Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 18-моддасида мустаҳкамланган.
Ўзбекистон Республикасида барча фуқаролар бир хил ҳуқуқ ва эркинликларга эга бўлиб, жинси, ирқи, миллати, тили, дини, ижтимоий келиб чиқиши, эътиқоди, шахси ва ижтимоий мавқеидан қатъи назар, қонун олдида тенгдирлар.
Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг 16-моддасида Ўзбекистон Республикаси Конституциясида белгилаб қў й илган ҳар бир шахснинг меҳнат қилиш, эркин иш танлаш, ҳаққоний меҳнат шартлари аосида ишлаш ва қонунда белгиланган тартибда ишсизликдан ҳимояланиш ҳуқуқлари ў з аксини топган. Шу асосга кў ра ҳар бир ходимнинг асосий меҳнат ҳуқуқлари кафолатланган.
Мамлакатимиз ривожланишининг замонавий тенденциялари меҳнат соҳасида юзага келаётган муносабатларга янгидан янги, халқаро ҳуқуқ нормаларига жавоб бера оладиган талаблар қўймоқда.
Фуқароларнинг меҳнат ҳуқуқлари амалга ошириш чоғида қонуний ликни таъминлаш, қонунбузарлик ҳолатларига барҳам бериш, бунда ай бдор бўлган корхоналар, уларнинг мансабдор шахслари жавобгарлигини таъминлаш давлат сиёсатининг муҳим йуналишларидан бири ҳисобланади. Миллий қонунчилигимиз меҳнат муносабатлари билан боғлиқ низоларни тез ва адолатли ҳал этишнинг ҳуқуқий воситаларини, ташкилий чора-тадбирларини ў зида акс эттиради. Ушбу восита ҳамда чора-тадбирлар меҳнат шартномасини бекор қилиш билан боғлиқ меҳнат низолари ҳал этишда ҳам қўлланилади.
Иш берувчилар ва ходимлар ў ртасидаги меҳнат муносабатларини амалга ошириш жараёнида келишмовчиликлар келиб чиқиши мумкин. Бундай келишмовчиликлар ишчи ва хизматчилар ў ртасидаги низолар» – деб таърифлаган. Ўз навбатида, С.Жаров меҳнат низоларини “иш берувчи ў ртасидаги низолар, бир томондан, ходимлар, бошқа томондан, ёлланма меҳнатдан фой даланиш асосида келиб чиқадиган низолар” – деб тушунтирган.
Бизнинг фикримизча, меҳнат низолари, бу иш берувчи ва ходим ў ртасида меҳнат тўғрисидаги қонунлар ва бошқа норматив ҳужжатларни, меҳнат шартномасида назарда тутилган меҳнат шартларини қўллаш юзасидан келиб чиққан келишмовчиликлардир.
Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг 97-100 ҳамда 105-106-моддалари меҳнат шартномасини бекор қилиш асосларини ў зида акс эттирган бўлиб, кўрсатиб ўтилган нормаларда белгилаб қў й илмаган важларни асос қилиб ходим билан тузилган меҳнат шартномасини бекор қилишга йўл қўйилмайди.
Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат кодекси 1996 й ил 1 апрелдан буён амалда ҳамда шу давр мобай нида бир қатор ў згартиришлар киритилган. Ҳозирги даврда меҳнат муносабатлари соҳасида халқаро тажрибаларни янада кенг қамровда ў рганиш бўйича тадқиқотлар олиб борилаётганлигининг боиси ҳам амалдаги Меҳнат кодексимизни замон талабларига мос келадиган нормалар билан бой итишни ў з олдига мақсад қилиб қўйган деб айтаоламиз.
Ходимнинг пенсия ёшига тўлганлиги, қонун ҳужжатларига мувофиқ ёшга доир давлат пенсиясини олиш ҳуқуқи мавжуд бўлганда меҳнат шартномасини бекор қилишни муддатли меҳнат шартномасига татбиқ этилмаса мақсадга мувофиқ бўлади деб ҳисоблай миз. Маълумки, муддатли меҳнат шартномаси муддатидан олдин ҳам бекор қилиниши мумкин. Лекин муҳокама қилаётган ҳолатимизни истисно тариқасида киритиш яхши натижалар келтириши мумкин. Муддатли меҳнат шартномаси тузилаётган пай тда иш берувчи ходимнинг пенсия ёшига яқинлашиб қолган ёки қолмаганлигидан келиб чиқиб муддат белгилашига эришишимиз мумкин бўлади. Яьни ушбу ҳолатда ўз-ў зидан иш берувчи ҳамда ходим ў ртасида келишув юзага келади.
Ходим ҳарбий ёки муқобил хизматга чақирилган тақдирда иш берувчилар томонидан ушбу ҳолатларни сафарбарлик резервига чақирув билан фарқлай олмаслик ҳолатлари ҳам учрай ди. Меҳнат кодексида ҳар бирини кў рсатиб ў тишни ў ринли деб ҳисоблаймиз.
Меҳнат низоларини кў риб чиқишга ваколатли органлар масаласига тў хталиб ў тишни лозим деб топдик. Меҳнат низоларини кў риб чиқувчи органлар сифатида амалдаги Меҳнат кодексининг
260-моддасига асосан меҳнат низолари комиссияси ҳамда туман (шаҳар) судлари белгиланган. Ҳозирда бир қатор ҳуқуқшуносларимиз каби биз ҳам хорижий мамлакатларда ў зининг самарасини бериб келаётган медиация институтининг мамлакатимиз қонунчилигига киритишни қўллаб-қувватлай миз. Бугунги кунда Ўзбекисон Республикаси меҳнат кодексида меҳнат низоларини бошқа муқобил воситалар билан ҳал қилиш тартибини тартибга солувчи нормалар мавжуд емас. Бундан келиб чиқадики, ходимнинг бузилган ҳуқуқларини самарали тиклаш учун меҳнат қонунчилигида якка тартибдаги меҳнат низоларини ҳал этишнинг муқобил й ўллари назарда тутилиши лозим. Мисол учун, меҳнат кодексига меҳнат низоларини бошқа муқобил воситалар билан ҳал қилиш тартибини киритиш, меҳнат процессуал кодексини қабул қилиш каби таклифларни келтиришимиз мумкин.
Муллабаева Гўзал Мухтаровна, Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси