ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ СУДИ ПЛЕНУМИҚАРОРЛАРИ ҲУҚУҚ МАНБАСИ СИФАТИДА
Маълумки, тегишли ижтимоий муносбатларни тартибга солишда энг муҳим бўлган ва шу соҳадаги деярли барча муносабатларга таалуқли бўлган қоидалар фанда манбалар, деб юритилади.
Умумий ҳуқуқ назариясида кўриб чиқилаётган масала бўйича Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг қарорларини ҳуқуқ манбаларига киритиш керакми ёки манба сифатида тан олинмаса ҳам бўладими деган икки хил қарашлар юзага келади. Бу биринчи навбатда, Роман-герман ҳуқуқи оиласига мансуб мамлакатлар ҳуқуқ манбаси сифатида норматив-ҳуқуқий ҳужжат, норматив-ҳуқуқий шартнома, ҳуқуқий одатлар саналсада ушбу мамлакатнинг судлари юқори турувчи суднинг изоҳларига асосланган ҳолда, суд қарорлари қабул қилинади. Шу жумладан Ўзбекистонда ҳам Олий суди Пленумининг тушунтириш ва изоҳларини асос сифатида қабул қилади. Англо-саксон ҳуқуқ оиласига мансуб мамлакатлар учун суд прецеденти ҳуқуқнинг асосий манбаси бўлиб ҳисобланади, ҳуқуқ манбасини суд ҳужжати асосида судьялар томонидан қабул қилинади ва айнан шундай низоларни кўришда бошқалар учун ҳам мажбурийдир.
Ушбу тадқиқотнинг мақсади – Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленуми қарорларини ҳуқуқ манбаларига киритиш имкониятини кўриб чиқишдан иборат. Тадқиқотни ўрганишда диалектик, тизимли, мантиқий, расмий-ҳуқуқий ва бошқа усуллардан фойдаланилди.
Бир қатор олимлар – Олий суди Пленумининг қарорлари ҳуқуқ манбаси ҳисобланмайди деган нуқтаи назарнинг тарафдорларига масалан, Профессор О.Окюлов, Доцент В.Топилдиев ҳамда рус олимларидан С.С.Алексеева, Л.Д.Гаухмана, А.И.Рарога ва бошқаларни киритиш мумкин.
Уларни фикрига кўра, ҳуқуқ манбаси бўлиш учун маълум шартларга жавоб бериши керак – бу шартлар манбанинг айнан ҳуқуқий ҳужжат хусусиятига эга бўлиши, давлат томонидан қабул қилинган, муайян шаклда юридик техника қоидаларига риоя қилган ҳолда ишланган, белгиланган тартибда рўйхатдан ўтган ҳамда эълон қилинган бўлиш лозимлигини таъкидлайди.
Ушбу ёндашувда Олий суди Пленуми суд амалиётини умумлаштириш ва иш материалларини кўриб чиқади ва қонун ҳужжатларини қўллаш масалалари бўйича тушунтиришлар беради ва бу фақат қуйи судларга раҳбарий кўрсатмалар бўлиб ҳисобланишини назарда тутади.
Иккинчи тоифа Олий суди Пленуми қарорларини ҳуқуқ манбалари сифатида тан олувчи тарафдорларига, маълум аниқликлар ва чекловлар билан қуйидаги олимларни киритишимиз мумкин: С.Л.Иванов, З.М.Сулейманов. К.В.Ображиев, Т.К.Примак ва бошқаларни.
Ушбу муаллифлар Олий суди Пленуми қарорларини ҳуқуқ манбалари сифатида таклиф этаётган фикрларини қуйидагича изоҳлайди. Албатта ҳуқуқ нормалари билан мустаҳкамланган умумий қоидаларга асосан қонунда назарда тутилади, Олий суди Пленуми томонидан қабул қилинган суд ҳужжатлари қонунларга аниқлик киритади. Шу муносабат билан таъкидлаш керак бўлган айрим устунлик жиҳатлари мавжудлигини қайд этади.
Олий суди Пленуми маълум бир ҳуқуқ нормасини шарҳлаб, унинг мазмунини тўлдиради, яъни объектив равишда меъёрий қоидалар пайдо бўлади. Ушбу олимларнинг айримлари “Конституциявий суд томонидан чиқарилган суд ҳужжатларини ҳуқуқ манбаларига киритиш мумкин”, Конституциявий суднинг ҳужжатлари барча давлат органлари, нодавлат нотижорат ташкилотлари, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар, мансабдор шахслар ва фуқаролар учун мажбурийдир – деб таъкидлашади.
Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 110-моддасига кўра, Ўзбекистон Республикаси Олий суди фуқаролик, жиноий, иқтисодий ва маъмурий суд ишларини юритиш соҳасида суд ҳокимиятининг олий органи ҳисобланади. У томонидан қабул қилинган ҳужжатлар қатъий ва Ўзбекистон Республикасининг барча ҳудудида бажарилиши мажбурийдир. Конституциясининг 114-моддасида Суд ҳокимияти чиқарган ҳужжатлар барча давлат органлари, жамоат бирлашмалари, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар, мансабдор шахслар ва фуқаролар учун мажбурийдир.
Ў збекистон Республикаси “Судлар тўғрисида”ги қонуни 17-моддасига асосан, Олий суди Пленуми – суд амалиётини умумлаштириш материалларини кўриб чиқади ва қонун ҳужжатларини қўллаш масалалари бўйича тушунтиришлар беради ва қонунга мувофиқ бошқа ваколатларни амалга оширади дейилган.
Олий суди Пленумининг барча қарорларининг кириш қисмида “қонун нормалари тўғри ва бир хилда қўлланилишини таъминлаш мақсадида” деб изоҳланади, Яъни “бир хиллик” атамаси “намуна бўйича тузилган ягона” деган маънони англатади. Шундай қилиб, қуйи судлар қонун нормаларини тўғри ва бир хилда қўлланилишини таъминлаш учун Олий суди Пленумининг қарорларини қўллашлари шарт ҳисобланади. Ушбу вазиятда судьялар мустақиллиги тамойили билан қарор қилишнинг иложи йўқ, чунки бу тамойил суд томонидан муайян суд ҳужжатини қабул қилишда Олий суди Пленуми қорорига риоя қилинмаслигини англатади[15].
Агар – Олий суди Пленуми томонидан қабул қилинган қарорларнинг мажбурийлик хусусиятидан воз кечилса, унда илмий ишларда бир неча бор кўтарилган муаммога дуч келиши мумкин. Бу ерда субъективликка асосланган бир-бирига зид бўлган, бир хил суд иши бўйича ҳар хил мазмундаги қарорлар қабул қилинишини келтириб чиқаради.
Маълум бир ишни ҳал қилишда ҳуқуқ нормасини шарҳлаш билан боғлиқ қонун ижодкорлиги фаолиятига эришиш мумкин. Шунинг учун Олий суди Пленумининг қонунни шарҳлаш билан боғлиқ фаолияти қонун ижодкорлиги фаолиятининг давоми демакдир. Олий суд Пленумининг тушунтиришида қонун ижодкорлигини меъёрий шакллантирилишини қуйидагича шарҳлаш орқали таърифлаш мумкин.
Олий суди Пленумининг “Суд амалиётида битимларни тартибга солувчи қонунчилик нормаларини татбиқ қилишда вужудга келадиган айрим масалалар тўғрисида”ги қорорида – ФКнинг 128-моддасида кўзда тутилган битимнинг бир қисми деганда, битимнинг мазмунига тааллуқли бир ёки бир неча шартларнинг мавжуд бўлмаганлиги ушбу битимни амалга ошириш имкониятини истисно қилмаслиги тушунилади. Қонун талабларига кўра, жиддий аҳамиятга эга бўлган ва улар мавжуд бўлмаганда битимнинг қолган шартлари битим иштирокчилари учун ҳуқуқ ва мажбуриятлар келтириб чиқармайдиган шартлар бундан мустаснодир.
Россия Федерацияси Олий суди Пленумининг 2005 йил 24 мартдаги
“Судлар томонидан маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексни қўллашда юзага келадиган айрим масалалари тўғрисида”ги 5-сонли қарорини Россия Федерацияси Конституцион суди 2019 йил 26 мартдаги 825-сонли қарорида қайд этган.
Ҳуқуқни қўллаш амалиётида фактик манба бўлиб хизмат қилмоқда. Масалан, Олий суд Пленуми қарорларига асосан Ҳакамлик судлари томонидан қарор қабул қилишда, Адвокат ва юридик хизматларда қўлланилмоқда. Шунингдек фуқаролик ҳуқуқий муносабатларнинг кўплар турларида Олий суд Пленуми қарорларига таяниши кузатилмоқда. Кўриб турганимиздек, Олий суд Пленуми қарорлари нормативлилик белгисидан дарак бермоқда. Олий суд Пленуми қарорлари ҳуқуқдаги бўшлиқни бартараф этади ва қонунчиликда мавжуд бўлмаган норматив қоидаларни бирлаштиради.
Юқоридагилардан келиб чиқиб шуни хулоса қилишимиз мумкинки, Олий суди Пленумининг қарорлари ҳуқуқни қўлловчи, қонунчиликка зид бўлмаган, қонунчиликни тўлдириш ва ривожлантириш ҳамда қонундаги бўшлиқларни бартараф этадиган ҳуқуқ манбалари ҳисобланади. Олий суди Пленуми қарорлари ҳуқуқнинг бугунги босқичида норматив ҳусусият касб этмасада, яъни объектив равишда манба сифатида вазифасини бажармоқда. Шу билан бирга, Олий суди томонидан мазмунан кўриб чиқилган ишлар манба сифатида тан олинмайди, Чунки муайян иш бўйича суднинг қарорлари умуммажбурий ва норматив характерга эга эмас. Шунингдек қуйи судлар учун ҳам мажбурий ҳисобланмайди.
Муллабаева Гўзал Мухтаровна,
Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси