РОМАН-ГЕРМАНВА АНГЛО-САКСОН ҲУҚУҚ ТИЗИМЛАРИДА ШАРТНОМА ТУРЛАРИ ВА УЛАРНИ ТУРКУМЛАШНИНГ ҲУҚУҚИЙ АСОСЛАРИ
Шартномалар инсоният томонидан энг қадимдан фой даланиб келинаётган юридик восита ҳисобланади. Шартнома барча мавжуд ҳуқуқий тизимларда Англо-саксон, китъа, мусулмон ва патриархал яъни маҳаллий одатларга асосланган тизимларда ҳам беистисно равишда қўлланилади.Шартнома гарчи фақат фуқаролик ҳуқуқида асосий восита сифатида ишлатиладигандек бўлиб туюлса ҳам, у халқаро ҳуқуқда, меҳнат ҳуқуқида, оила ҳуқуқида ҳам муҳим аҳамиятга эга.
Роман-герман ҳуқуқ тизими амал қилувчи мамлакатларда шартнома фуқаролик ҳуқуқининг асосий, муҳим ва ажралмас қисми ҳисобланади ва цивилистикада шартномаларга алоҳида аҳамият бериб келинади. Чунки шартномаларда бошқа юридик фактларга қараганда, тарафларнинг эрки-иродаси тўла ифодаланади. Ўзбекистон Республикаси Фуқароликкодексининг 353-моддасида белгиланганидек, шартнома бу келишувдир, яъни икки ёки ундан ортиқ шахснинг фуқаролик ҳуқуқлари ва бурчларини белгилаш, ў згартириш ёки бекор қилишучун асос бўлиб хизмат қилишга қаратилган ўзаро келишувидир.
Англо-саксонҳуқуқий тизимида шартноманинг расмий таърифи мавжуд эмас.
Шунингдек, шартнома тузиш қоидаларини кодификация қилинмаганлиги ушбу ҳуқуқ тизимининг эволюциясига бориб тақалади. Ушбу ҳуқуқ тизимида шартнома тушунчаси ва шартнома тузиш қоидалари суд прецедентлари асосида шаклланган. Мазкур қоидалардан келиб чиқиб, шартнома таърифи манбаларда куй идагича ифодаланади: “шартнома бу қонун томонидан тан олинадиган ва ижро этиладиган мажбуриятларни келтириб чиқарувчи битимдир”.
Бизга маълумки, кў плаб шартномалар бир-бирига ў хшаш хусусиятларга эга бўлиши билан бирга, уларни ажратиш имконини берадиган муайян ўзига хос хусусиятларга ҳам эга бўлади. Турли ҳил шартномаларни тў ғри танлаш ва фуқаролик муомаласи иштирокчилари фаолиятида, вазиятга қараб, мос равишда кўллаш учун уларни турларга бўлиш қўлланилади. Чунки, шартномаларни турларга бўлиш нафақат назарий, балки амалий аҳамият ҳам касб этади.Роман-герман ва Англо-саксон ҳуқуқ тизимларида шартнома унда иштирок этаётган тарафлар ў ртасида ҳуқуқ ва мажбуриятларнингў заро тақсимланишигақараб бир томонлама, икки томонлама ва кўп томонлама шартномаларга бўлинади. Ҳозирги кунда Роман-герман ҳуқуқ тизими амал қилувчи давлатларнинг аксариятидаги фуқаролик муомаласида тузиладиган шартномаларнинг кўпчилиги икки томонлама (олди-сотди шартномаси каби) шартномалардан иборатдир. Шартномалар ҳақэвазига ва текинга тузиладиган шартномаларга бўлинади. Англо-саксонҳуқуқ тизимида шартноманинг иқтисодий жиҳати асосан “consideration” (расмий адабиётларда “тўлов” ёки “қий мат” деб таржима қилинади)доктринаси билан боғлиқ бўлиб, ушбу доктрина текинга тузиладиган шартномаларни тақиқлайди. Роман-германҳуқуқ тизимидашартномалар тузилиш пай ти ва мазмунига қараб консенсуал ва реал шартномаларга бўлинади.Консенсуал шартномаларда ҳуқуқ ва мажбуриятлар тарафларнинг келишувлари асосида қонунталаб қилган шаклда расмийлаштирганлари заҳоти тузилган ҳисобланади ва тарафларда ҳуқуқ ва мажбуриятлар вужудга келтиради. Шу пай тдан бошлаб тарафлар шартнома ижросини бир-биридан талаб қилишга ҳақли ҳисобланади.Фуқаролик ҳуқуқидаги аксарият кўпчилик шартномалар консенсуал шартномалар гуруҳига киради.
Хулоса қилиб ай тганда, олимлар томонидан юридик адабиётларда ҳам амалиётда ҳам шартномаларни турларга ажратиш учун турли хил мезонларни қўллаш юзасидан кў плаб ёндашувлар илгари сурилади.
Шартномаларни турлаш мезонларини топишда шартномаларни ўзига хос хусусиятини кў рсата оладиган ва уларга эхтиёж сезилганда қулайлиги, афзаллиги бўйича қўллаш имконияти мавжуд бўлишига, шунингдек, турли шартномалар ўртасидаги умумий, узвий алокалар мавжудлигини хам эътибордан четда қолдирмаслик зарур. Академик олим Ҳ.Рахмонкуловнинг фикрича, амалдаги Фуқаролик кодексида турли хил мулк, ай ниқса хусусий мулк шаклига асосланган янги жамият қурилмаси ва бозор муносабатларининг ўзига хос хусусиятлари ифодасини топмаганлигини таъкидлайди.
Шу ўринда таъкидлаш жоизки, бугунги кунда судлар амалиётида фукаролик хукукий муносабатлардан келиб чикувчи даъволарнинг салмоқли улуши шартномаларни тузиш, ижро этиш ва тў хтатиш масалаларига тааллуклидир. Битимларни қонуний кучга эга бўлмаган, тузилмаган деб топиш, контрагентларнинг ўз мажбуриятларини бажармаслиги ёки лозим даражада бажармаслиги конунчиликка номаълум бўлган битимларни ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солиш соҳасида, жумладан, суд амалиётида турлича талқинларнинг келиб чиқишига сабаб бўлмоқда.
Ҳозирги кунда қонун хужжатларида назарда тутилмаган шартномалар ва аралаш шартномаларнинг фуқаролик-ҳуқуқий институтлари нисбати тў ғрисидаги масала мунозарали бўлиб қолмоқда. Шундан келиб чиқиб, шартнома эркинлиги тамой илининг амалий ижроси учун Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 354-моддаси биринчи ва учинчи бандларида белгиланган қоидани кенгроқ ва батафсил ёритиш ва шу аснода бошқа тегишли ҳуқуқий -ҳужжатлар билан номланмаган шартномаларнинг моҳиятини тадқик этиш, қонунчилик билан мустаҳкамланган битимлар тизимида уларнинг ў рни ва ролини аниклаш зарур деб ҳисоблаймиз.
Ўқув-методологик таклиф сифатида шуни келтиришимиз мумкинки, қиёсий шартнома ҳуқуқифанига Роман-герман ва Англо-саксон ҳуқуқ тизимларида шартнома турлари ва уларни туркумлашнинг ҳуқуқий асослари мавзусини киритиш лозим. Шунингдек, фуқаролик ҳуқуқида шартномаларнинг туркумланиши ҳамда қонун хужжатларида назарда тутилмаган шартномалар, аралаш шартномалар ва виртуал майдонда тобора жадаллашаётган электрон шартномалар бўйича ўқув қўлланмаларини яратиш истиқболдаги мухим вазифалардан бўлиб саналади.
Муллабаева Гўзал Мухтаровна, Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси