Ўзбекистон Республикаси фуқаролик процессуал кодексининг 67-моддасига кўра, адвокатлар шартнома бўйича (ихтиёрий) вакил бўлиши мумкин.
Судда иш юритиш бўйича вакил сифатида профессионал фаолият билан фақат адвокатлар шуғулланиши мумкин.
Ўзбекистон Республикаси Адвокатура тўғрисидаги Қонуннинг 5-моддасида адвокатлик фаолиятининг турлари белгиланган.
Жисмоний ва юридик шахсларга юридик ёрдам кўрсатиш мақсадида адвокат:
ҳуқуқий масалалар бўйича маслаҳатлар ва тушунтиришлар, қонунчилик юзасидан оғзаки ва ёзма маълумотномалар беради; ҳуқуқий хусусиятдаги аризалар, шикоятлар ва бошқа ҳужжатларни тузади;
фуқаролик, иқтисодий ва маъмурий ишлари ҳамда маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги ишлар бўйича судда, бошқа давлат органларида, жисмоний ва юридик шахслар олдида вакилликни амалга оширади;
жиноят ишлари бўйича суриштирув, дастлабки тергов босқичида ва судда ҳимоячи, жабрланувчининг вакили, фуқаровий даъвогар, фуқаровий жавобгар сифатида иштирок этади;
тадбиркорлик фаолиятига юридик хизмат кўрсатади. ҳакамлик судида ва халқаро тижорат арбитражида (судида) вакилликни амалга оширади.
Адвокат қонунчиликда ман этилмаган бошқа турдаги юридик ёрдам ҳам кўрсатиши мумкин.
Адвокатлик фаолияти лицензияланган.
Унда, фуқаролик ва иқтисодий суд ишларини юритиш; маъмурий ва жиноий суд ишларини юритиш ихтисосликлари бўйича амалга оширилади. Ихтисослик фақат фуқаролик, иқтисодий, маъмурий ва жиноят ишларини юритишда адвокатлар томонидан малакали юридик ёрдам кўрсатишда талаб қилинади. Адвокат танланган ихтисослик йўналишларидан қатъи назар, ҳуқуқий масалалар бўйича маслаҳатлар ва тушунтиришлар, қонунчилик ҳужжатлари юзасидан оғзаки ва ёзма маълумотномалар бериш, ҳуқуқий тусдаги аризалар, шикоятлар ва бошқа ҳужжатларни тузиш, давлат органларида (суд органларидан ташқари), жисмоний ва юридик шахслар олдида вакилликни амалга ошириш, тадбиркорлик фаолиятига юридик хизмат кўрсатиш ҳуқуқига эга. Ҳар бир адвокат тегишли ихтисосликни мустақил танлаш ва у бўйича белгиланган тартибда малака имтиҳони топшириш ҳуқуқига эга.
Юқоридаги қонун талабларидан келиб чиқиб, суднинг барча инстанциясида қатнашаётган адвокатлардан фақат ордер талаб қилиниши лозим.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesi hamda Xalq deputatlari mahalliy kengashlariga saylovlar 2024-yilning 27-oktabr sanasida bo‘lib oʻtadi.
Saylovda 5 ta siyosiy partiyalar – Tadbirkorlar va ishbilarmonlar harakati – O‘zbekiston Liberal demokratik partiyasi, O‘zbekiston Milliy tiklanish demokratik partiyasi, O‘zbekiston Ekologik partiyasi, O‘zbekiston Xalq demokratik partiyasi, O‘zbekiston “Adolat” sotsial-demokratik partiyalari ishtirok etadi.
Qayd etish joizki, bu yilgi saylovlar “Mening tanlovim – Obod Vatanim” shiori ostida oʻtkazilishi belgilangan.
Keyingi yillarda parlamentimiz hamda davlat hokimiyati vakillik organlari faoliyatida izchil yangilanishlar, jumladan, davlat boshqaruvida siyosiy partiyalar rolini yanada kuchaytirish, vakillik organlariga saylangan deputat va senatorlarning parlament hamda mahalliy vakillik organlari faoliyatidagi masʼuliyati va faolligini oshirish borasida tizimli huquqiy islohotlar olib borilmoqda.
Jumladan bu yil bo‘lib o‘tadigan saylovlardagi eng katta o‘zgarish – bu saylovlarning aralash saylov tizimida olib borilishidir.
Bungacha o‘tkazilgan saylovlar majoritar saylov tizimida o‘tkazilgan. Ushbu saylov tizimiga to‘xtaladigan bo‘lsak, majoritar saylov tizimi davlat hokimiyati va mahalliy hokimiyat vakillik organlarini (parlament, xalq deputatlari mahalliy kengashlari, mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlari va boshqalar), shuningdek, davlat rahbarini saylash uchun o‘tkaziladigan saylov tizimi bo‘lib, unda, asosan, bir mandatli saylov okrugi bo‘yicha ovoz berishda ishtirok etgan saylovchilarning boshqa nomzodlarga nisbatan ko‘proq ovozini olgan nomzod saylangan hisoblanadi. Kam ovoz olgan nomzodlar uchun berilgan saylovchilar ovozi inobatga olinmaydi.
Aralash saylov tizimi esa, o‘zida ikkita — proporsional va majoritar saylov tizimini uyg‘unlashtirgan bo‘lib, unda vakillik organidagi deputatlik o‘rinlarining bir qismi deputatlikka nomzodlarning partiya ro‘yxatiga muvofiq siyosiy partiyalarga berilgan ovozlarga mutanosib ravishda, ikkinchi qismi esa bevosita siyosiy partiya tomonidan bir mandatli saylov okruglaridan ko‘rsatilgan deputatlikka nomzodlarga berilgan ovozlar natijasiga ko‘ra taqsimlanadi.
Mamlakatimizda Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputatlarining joriy yil oktabrda rejalashtirilgan saylovi ham aynan aralash saylov tizimi asosida oʻtkaziladi. Bunda Qonunchilik palatasining 75 deputati avvalgidek bevosita bir mandatli saylov okruglaridan, qolgan 75 deputat siyosiy partiyalarning saylovda olgan ovozlari soniga proporsional tarzda, partiya tomonidan taqdim etilgan deputatlikka nomzodlar ro‘yxati bo‘yicha saylanadi.
Majoritar saylov tizimi bo‘yicha siyosiy partiya bir mandatli saylov okruglarining har biridan bittadan, jami 75 ta deputatlikka nomzodni ko‘rsatish huquqiga ega. Proporsional saylov tizimida yagona saylov okrugi bo‘yicha siyosiy partiya tomonidan taqdim etilgan deputatlikka nomzodlarning ro‘yxatiga kamida 75 ko‘pi bilan 100 nafar nomzod kiritilishi lozim.
Bugungi kunda aralash saylov tizimi dunyo mamlakatlarida tobora ommaviylashib borayotganini kuzatish mumkin. Mutaxassislarning fikricha, so‘nggi yillarda majoritar va proporsional saylov tizimlarining eng yaxshi jihatlarini o‘zaro uyg‘unlashtirish maqsadida Markaziy va Sharqiy Yevropadagi bir qator davlatlarda aralash saylov tizimini joriy qilish tendensiyasi kuchaymoqda.
Shunday qilib, aralash saylov tizimi jamiyatdagi mavjud barcha siyosiy kuchlar ishtiroki va muvozanatini aks ettiruvchi professional parlamentni shakllantirish imkonini beradi. Bunda qonun ijodkorligi faoliyatining sifati va samaradorligi ham oshadi, zero, aralash tizim asosida saylangan deputatlar korpusi amaldagi qonunchilikni takomillashtirishga ancha faolroq tayyorgarlik ko‘rgani bois, ularning qonun loyihalarini tayyorlash va ularni amalga oshirish bo‘yicha talablari ham shunchalik yuqori bo‘ladi.
Eng muhimi, aralash saylov tizimi siyosiy jarayonlar uzviyligini va siyosiy an’analar bardavomligini ta’minlaydi. Bu esa, o‘z navbatida, siyosiy institutlarning bir maromda, barqaror faoliyat yuritishiga, siyosiy tizimda demokratik tamoyillar va qadriyatlarning ustuvorligini ta’minlashga xizmat qiladi.
Buxoro viloyat ma’muriy sudi sudya katta yordamchisi Sh.Salomov
Сайловлар – фуқароларнинг давлат бошқарувидаги иштирокини таъминловчи сиёсий ҳуқуқи саналади. Бежиз, сайлов ҳуқуқи соҳасидаги тамойиллар ва стандартлар 1948 йилдаги Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясида акс этмаган. Қолаверса, ҳозирда эркин сайлов ташкил қилиниши ва ўтказилишини таъминлаш соҳасида 20 дан ортиқ универсал ва минтақавий халқаро шартномалар амал қилади. Умуман олганда демократик сайловлар фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқларнинг тантанаси сифатида таърифланади.
Шунингдек, ушбу Декларацияда халқ иродаси ҳукумат ваколатининг асоси бўлиши кераклиги таъкидланган. Яъни, инсон ҳуқуқлари ва демократия чамбарчас боғлиқ бўлиб, сайловлар демократиянинг марказида бўлади.
Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро Пактда ҳам сайлов жараёни халқ сиёсий иродасининг ифодаси эканлиги ва сайлов жараёнларида турли ғояларни ифода этиш ҳамда илгари суриш ҳуқуқи қатъий ҳимоя қилиниши кераклиги белгиланган. Аниқроқ қилиб айтганда, сайловчиларнинг сўз ва фикр эркинлиги ҳуқуқларининг таъминланиши орқали уларга тўлиқ ва аниқ маълумот олиш имкони яратилади.
Шу кунларда халқ тақдирини ҳал этувчи муҳим сиёсий жараён – Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови олди дунё ҳамжамияти эътибори Ўзбекистонга қаратилган.
Қайд этиш лозимки, Конституциямизнинг 128-моддасида Ўзбекистон Республикасининг фуқаролари давлат ҳокимияти вакиллик органларига сайлаш ва сайланиш ҳуқуқига эгадирлар. Ҳар бир сайловчи бир овозга эга. Овоз бериш ҳуқуқи, ўз хоҳиш-иродасини билдириш тенглиги ва эркинлиги қонун билан кафолатланади”, деб белгиланган. Фуқароларнинг бу ҳуқуқини тўла рўёбга чиқариш учун сўнгги йилларда сайловга оид қонунчиликни халқаро стандартларга мос равишда такомиллаштиришга алоҳида эътибор қаратилди. Натижада хорижда вақтинча яшаб турган меҳнат муҳожирлари, талабалар ва бошқа юртдошларимиз сайловда иштирок этиши учун кенг шароитлар яратилди. Озодликдан маҳрум этилган маҳкумларга овоз бериш имконияти яратилди. Айтиш жоизки, ушбу нормалар баъзи демократик давлатлар қонунчилигида ҳам мавжуд эмас.
Халқаро экспертлар сайлаш ҳуқуқига эга бўлган ва ҳаракатланиш эркинлиги чекланган ёпиқ муассасаларда сақланаётган шахсларни қўрқитилиши мумкинлиги нуқтаи назаридан жуда заиф электорат сегменти деб ҳисоблайди.
Шунинг учун ҳам Омбудсман пенитенциар муассасаларга мониторинг ташрифларини амалга оширганда сайловчиларнинг ҳеч қандай тазйиқ ва монеликсиз яширин овоз бериш ҳуқуқлари таъминланиши нуқтаи назаридан сайлов участкасининг белгиланган талабларга мувофиқ жиҳозланганини ўрганди. Шунингдек, сайловчиларнинг танлаш, номзодларнинг эса тенг тарғибот қилиш ҳуқуқлари таъминланиши мақсадида мониторинг жараёнида номзодларга, уларнинг ишончли вакилларига, сиёсий партияларга фуқаролар билан учрашувлар ўтказиш орқали сайловолди ташвиқоти учун тенг шароитлар яратилиши каби ҳолатлар ҳам диққат эътиборимизда бўлади.
Белгиланган тартибга кўра, сайлаш ҳуқуқига эга маҳкумлар қамоқда сақлаш ва озодликдан маҳрум этиш жойларида тузилган сайлов участкаларидаги сайловчилар рўйхатига киритилади. Сайловчиларнинг рўйхатлари эса мазкур муассасалар раҳбарлари томонидан тақдим этилган маълумотлар асосида участка сайлов комиссияси томонидан тузилади ва сайловчилар ягона электрон рўйхатига киритилади. Агарда ҳаракатланиш эркинлиги чекланган муассасаларда маҳкумнинг сайлаш ҳуқуқи бўла туриб унда иштирок этишига тўсқинлик қилиш ҳолатлари бўйича мурожаатлар келиб тушса, улар дарҳол жойига чиқиб ўрганилади.
Сайлов куни қамоқда сақлаш ва озодликдан маҳрум этиш жойларининг маъмурияти маҳкумларнинг сайлов участкасига кириб чиқиши ва хавфсизлигини таъминлаши, шунингдек, ички тартиб-қоидаларига риоя этиши учун масъул ҳисобланади.
Қамоқда сақлаш ва озодликдан маҳрум этиш жойларида тузилган участка сайлов комиссиялари мазкур муассасаларнинг маъмурияти билан биргаликда сайловчиларни сайлов тўғрисидаги қонунчилик ҳужжатлари, сайловга тайёргарлик кўриш, уни ўтказиш жараёнлари, сайлов ўтказиш вақти ва тартиби ҳамда номзодлар ҳақида хабардор қилиб боради.
Шунингдек, номзодларга, уларнинг ишончли вакилларига, сиёсий партияларга фуқаролар билан учрашувлар ўтказиш орқали сайловолди ташвиқоти учун тенг шароитлар яратиб берилиши лозим. Шундагина маҳкумлар номзодлар томонидан кўтарилаётган ташаббуслар асосида улардан бирини танлайди ва сайлаш ҳуқуқидан фойдаланади.
Сайлов кодексининг 7 моддасида Яширин овоз бериш сайловчининг хоҳиш-иродаси устидан ҳар қандай тарзда назорат қилиш имкониятини истисно этадиган тегишли шароитларни яратиш орқали таъминланиши белгиланган.
Таъкидлаш лозимки, Ўзбекистон Республикасининг Сайлов кодексида Ўзбекистон Республикасининг барча фуқароларининг, шу жумладан, жисмоний имконияти чекланган шахсларнинг ҳуқуқ ва эркинликлар тенглиги кафолатланган.
Шунингдек, Ўзбекистон БМТнинг Ногиронлар ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенцияни ратификация қилган бўлиб, унинг 29 моддасида иштирокчи давлатлар ногиронларнинг сиёсий ҳуқуқларини ва бошқалар билан тенг равишда фойдаланиш имкониятларини кафолатлаши ва ногиронлар бошқалар билан тенг равишда сиёсий ва ижтимоий ҳаётда бевосита ёки эркин сайланган вакиллари орқали самарали ва ҳар тарафлама иштирок этишлари, шу жумладан сайлаш ва сайланиш ҳуқуқлари ва имкониятларига эга бўлишларини, жумладан, овоз бериш тартиблари, бинолари ва материаллари англаш ва фойдаланиш учун мос ва осон бўлишини таъминлаш мажбуриятларини олиши белгиланган.
Ногиронлиги бўлган шахслар сайловларда иштирок этиш орқали нафақат ўз сиёсий ҳуқуқларидан фойдаланадилар, балки бу орқали ўзларини жамиятнинг тўлақонли аъзоси сифатида ҳис қиладилар.
Тараққий этган демократик ҳуқуқий давлатларда сайловларнинг адолатли ўтиши ҳар бир сайловчининг овоз бериш жараёнида иштирок этишини таъминлаш борасида яратилган шарт-шароитларнинг сайловчи-фуқаролар учун қулайлиги, кенглиги ҳамда ҳуқуқий асосга эга экани билан белгиланади. Ўзбекистон миллий сайлов қонунчилигида ҳам барча сайловчиларга овоз бериш жараёнида тўсқинликсиз иштирок этишини таъминлаш борасида муҳим қоидалар белгиланган. Улардан бири сайловчиларнинг муддатидан олдин овоз бериш ҳуқуқи институтидир.Қайд этиш лозимки, сайловларда муддатидан олдин овоз бериш тартиби илғор хорижий давлатларда, хусусан, Германия, Франция, Россия, Финляндия, Норвегия, Польша, Руминия ва бошқа кўплаб давлатларда мавжуд.
Ўзбекистон Республикаси Сайлов кодексининг 57-моддасига мувофиқ, сайлов куни ўз яшаш жойида бўлиш имкониятига эга бўлмаган сайловчи муддатидан олдин овоз бериш ҳуқуқига эгадир. Муддатидан олдин овоз бериш сайловга ўн кун қолганида бошланади ва сайловга уч кун қолганида тугалланади.
Сайловда Ўзбекистон Республикасининг чет давлатлардаги консуллик рўйхатида турган ёки турмаганлигидан қатъий назар хорижда истиқомат қилаётган барча фуқароларимиз учун ўша давлатларда ташкил этилган сайлов участкасида овоз бериш имконияти яратилади.
Хулоса ўрнида айтиш мумкинки, ушбу сайлов жараёнларида фуқароларнинг сайлаш ҳуқуқини таъминлаш, уларга белгиланган тартиб-таомиллар асосида шароитлар яратиш ва сайловни очиқ, адолатли ва албатта тенг сайлов ҳуқуқи асосида ўтказилиши муҳим аҳамиятга эга. Чунки ушбу жараёнлар Ўзбекистоннинг жаҳонда тутган ўрни, халқаро нуфузи ва имиджига бевосита ва билвосита таъсир кўрсатади.
Фуқаролар ҳам сайлаш ҳуқуқини амалга оширишлари учун давлат томонидан яратилаётган шароитлардан унумли фойдаланиб, ўз ҳуқуқидан фаол фойдаланиши, мамлакат келажагига бефарқ бўлмаслиги лозим.
Сайловларда ўз овозингиз билан иштирок этинг. Зеро, бу Сизнинг Бош қомусимизда акс этган сиёсий ҳуқуқингиздир.
Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар – бу шахснинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳукуматлар, ижтимоий ташкилотлар ва хусусий шахслар томонидан бузилишидан ҳимоя қилалиган, жамият ва давлатнинг фуқаролик ва сиёсий ҳаётида камситиш ва репрессияларсиз иштирок этиш имкониятини таъминлайдиган ҳуқуқлар синфидир.
Фуқаролик ҳуқуқлари шахсларнинг жисмоний ва ақлий яхлитлигини, ҳаёти ва хавфсизлигини таъминлашни ўз ичига олади ҳамда уларга ирқи, дини, миллати ва бошқа шахсий хусусиятларидан қатъи назар, тенг ижтимоий имкониятларни ва қонун томонидан баравар ҳимоя қилишни таъминлайди. Баъзи фуқаролик ҳуқуқларига яшаш, шахсий дахлсизлик ҳуқуқлари, сўз, ҳаракатланиш, виждон, шахсий ҳаёт эркинлиги ва бошқалар киради.
Сиёсий ҳуқуқлар шахсларнинг давлат ва жамият ҳаётида эркин иштирок этишига имкон беради. Бунга овоз бериш ва давлат лавозимларини эгаллаш киради. Сиёсий ҳуқуқларга овоз бериш ҳуқуқи, давлат лавозимларига номзод бўлиш ҳуқуқи, йиғилишлар, намойишлар ўтказиш ҳуқуқи, уюшмалар тузиш ҳуқуқи ва бошқалар киради.
Фуқаролик ҳуқуқлари инсон ҳуқуқлари сифатида универсал бўлса-да, сиёсий ҳуқуқлар кўпинча фуқаролар (фақатгина маълум бир давлат фуқаролари учунгина) билан чекланади. Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар турли халқаро ва минтақавий шартномалар, давлатларнинг миллий конституциялари билан ҳимоя қилинади. Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пакт ушбу ҳуқуқларни халқаро даражада ҳимоя қилишни таъминлайдиган энг кенг қамровли шартнома ҳисобланади.
Ўзбекистон Республикаси мазкур Халқаро пактга Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг 1995 йил 31 августдаги 127-I-сонли «1966 йил 16 декабрдаги фуқаровий ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пактга қўшилиш ҳақида»ги қарорига асосан қўшилган. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг VI – VIII боблари билан ушбу ҳуқуқлар миллий даражада муҳофаза қилинган.
Иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқлар – бу инсон ҳуқуқларининг бир тури бўлиб, у бизга муносиб ҳаёт кечириш, жамият ҳаётида тўлақонли иштирок этиш учун зарур шарт-шароитларни кафолатлайди, бунда ҳар бир киши фаровонликка эришиши, ўз салоҳиятини рўёбга чиқариши ҳамда бахтли бўлиши ва ўз ҳаётидан рози бўлишини таъминлаш назарда тутилади.
Шу маънода иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқлар инсоннинг асосий эҳтиёжларини ва мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишини таъминлайди.
Иқтисодий ҳуқуқларга меҳнат ҳуқуқи, мажбурий меҳнатдан озод бўлиш ҳуқуқи, адолатли иш ҳақи олиш ҳуқуқи, хавфсиз иш муҳити, касаба уюшмаларини ташкил этиш ва бирлаштириш ва бошқалар киради.
Ижтимоий ҳуқуқлар соғлиқни сақлаш ҳуқуқи, уй-жой ҳуқуқи, таълим олиш ҳуқуқи, ижтимоий таъминот олиш ҳуқуқи ва бошқаларни ўз ичига олади.
Маданий ҳуқуқларга маданият ва урф-одатларни ҳимоя қилиш ҳуқуқи, жамиятнинг маданий ҳаётда иштирок этиш, шунингдек, илмий ютуқлардан фойдаланиш ва ундан фойда олиш ҳуқуқи киради.
Сўнгги пайтларда соғлом атроф муҳитга бўлган ҳуқуқ ҳам ушбу ҳуқуқлар доирасига киритилмоқда. Шу муносабат билан, Ўзбекистон Республикасининг янги таҳрирдаги Конституциясида ҳам мазкур ҳуқуқлар иқтисодий, ижтимоий, маданий ва экологик ҳуқуқлар сифатида баён этилган. Жумладан, Конституциянинг 49-моддасида хар ким қулай атроф муҳитга эга бўлиш ҳуқуқига эга эканлиги, давлат эса атроф-муҳитни яхшилаш, тиклаш ва муҳофаза қилиш, экологик мувозанатни сақлаш бўйича чора тадбирларни амалга ошириши белгиланган.
Иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқлар иккинчи авлод ҳуқуқлари ҳисобланади. Ушбу ҳуқуқлар турли халқаро ва минтақавий ҳужжатлар, шунингдек давлатларнинг конституциялари билан ҳимояланган. Иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пакт ушбу ҳуқуқларни халқаро даражада кафолатлайди.
Ўзбекистон Республикаси мазкур Халқаро пактга Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг 1995 йил 31 августдаги 126-I-сонли “1966 йил 16 декабрдаги Иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пактга қўшилиш ҳақида”ги қарорига асосан қўшилган. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг IX боби билан ушбу ҳуқуқлар миллий даражада муҳофаза қилинган.
Ўзбекистон Республикаси ривожланиш йўлининг энг асосий мезони Инсон ҳуқуқ ва манфаатлари олий қадрият ҳисобланувчи ҳар томонлама ривожланган ҳуқуқий демократик барпо этишдир. Давлат ўз олдига қўйилган юксак вазифаларни амалга ошириш учун самарали давлат бошқаруви амалга ошириши, барча учун қулай бўлган тартиб-таомилларни белгилаши ҳамда мазкур тартиб-таомилларга риоя этилишини таъминлаши зарур. Шу билан бирга, давлат фуқароларнинг муносиб турмуш шароитини яратиш мақсадида мамлакат иқтисодиётини ривожлантириш ҳамда хавфсизликни таъминлаш ҳам давлат бошқарувининг энг устувор йўналишларидир. Ўз навбатида давлат ўзига юклатилган мақсад ва вазифаларни муваффақиятли амалга ошириши учун улкан ҳуқуқ ва ваколатларга эга бўлган салмоқли бошқарув аппаратини шакллантиради.
Ҳуқуқий жиҳатдан айтганда давлат номидан иш олиб борувчи мансабдор шахслар ва фуқаролар ўртасида низо вужудга келади. Мазкур низони қонунлар асосида адолатли ҳамда тезкор ҳал этиш учун эса оммавий-ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган низоларни кўриб чиқиш учун алоҳида тартиб – маъмурий адлия тизимини самарали йўлга қўйиш талаб этилади. Хусусан, давлат бошқарувини амалга ошириш жараёнида мансабдор шахсларнинг қонунлар ва ўрнатилган тартиб қоидаларга риоя этишлари мазкур соҳада низоларни кўриб чиқишнинг махсус тартиби ва одил судловни амалга ошириш механизмининг самарали йўлга қўйилганлиги билан кафолатланган бўлиши лозим.
Қонунга биноан давлат органлари фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятини амалга ошириши учун зарур шароит яратади, қонун ҳужжатлари билан берилган ваколатларни амалга оширишда уларга кўмаклашади.
Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органининг асосий бўлаги бу фуқаролар йиғини ҳисобланади. Фуқаролар йиғини аҳоли манфаатларини ифодалайди ва унинг номидан тегишли ҳудуд доирасида амал қиладиган қарорлар қабул қилади.
Фуқаролар йиғини органлари – фуқаролар йиғини кенгаши, фуқаролар йиғини фаолиятининг асосий йўналишлари бўйича комиссиялар, тафтиш комиссиясидан иборат.
Маъмурий орган – маъмурий қонунчилик асосида шакллантирилган давлат ёки муниципал ташкилот, шунингдек уларга берилган ваколат доирасида давлат ёки муниципалитет номидан маъмурий ва ижтимоий фаолиятни амалга ошириш ваколатига эга бўлган ва қонун ижодкорлиги, тартибга солувчи ва (ёки) ҳимоя қилувчи ва ҳимоя қилувчи маъмурий ваколатларга эга бўлган индивидуал субъектдир.
Яқин вақтгача “маъмурий орган” тушунчаси ички маъмурий-ҳуқуқий адабиётларда умуман қўлланилган. Маъмурий ҳуқуқ фани кўплаб хорижий мамлакатларда, масалан, Германия, Франция, Австрияда, кенг тарқалиб кетган бўлса ва халқаро ҳуқуқда кенг қўлланилади. Масалан Россиянинг маъмурий ҳуқуқида кўриб чиқилаётган концепциянинг зарурати, бизнинг фикримизча, қуйидагиларга боғлиқ.
Давлат бошқаруви билан шуғулланувчи бошқарувчи субъектлар сифатида маъмурий ҳуқуқ фанида давлат бошқаруви ва ижроия ҳокимияти органлари дейилади. Шу билан бирга, ижро ҳокимияти ва бошқа давлат органлари ўртасида аниқ тафовут йўқ. Кўриниб турибдики, давлат бошқаруви фаолияти нафақат ушбу қонун ҳужжатларида назарда тутилган ушбу органлар тизимига кирувчи ижро этувчи ҳокимият органлари, балки, бошқа давлат органлари томонидан ҳам амалга оширилади.
Маъмурий орган ички ва (ёки) ташқи йўналишдаги маъмурий-жамоат фаолиятини амалга ошириш учун функционал равишда тузилади, бу унинг учун ягона ёки битта фаолият туридир. Шу муносабат билан маъмурий органлар қонунчилик ва суд фаолиятини амалга ошира олмайди. Шу билан бирга, маъмурий ва жамоат фаолиятини амалга ошириш ваколатига эга бўлган баъзи давлат органлари , бу маъмурий деган маънони англатади, бир вақтнинг ўзида ҳокимият-жамоат фаолиятининг бошқа турларини амалга ошириш ҳуқуқига эга. Масалан, ички ишлар органлари маъмурий-жамоат билан бир қаторда тезкор-қидирув ва жиноий-процессуал тадбирларни ҳам амалга оширадилар.
Ҳар бир маъмурий орган маъмурий-ижтимоий соҳада ўз ваколатларига эга яъни, маъмурий ваколатлар. Шу билан бирга, маъмурий органнинг маъмурий ваколати доирасида, бизнинг фикримизча, маъмурий-ижтимоий соҳада вужудга келадиган масалаларнинг рўйхатини тушуниш керак. Унинг ваколатли ечими қонун билан ёки унга асосланиб берилган ушбу ҳуқуқий ҳужжат ушбу органнинг юрисдикциясига тааллуқлидир. Айрим маъмурий органларнинг ҳуқуқий мақомини белгиловчи меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда тегишли органларнинг ваколатига тааллуқли масалалар рўйхати қоида тариқасида, уларнинг ҳуқуқий мақомининг мақсадлари, вазифалари ва функциялари каби элементларидан фойдаланиш орқали очиб берилади. Шу сабабли, маъмурий органнинг маъмурий ваколати унинг фаолиятининг мақсадлари, ўзи ҳал қиладиган вазифалар ва бажарадиган функциялари, тегишли қонун, норматив-ҳуқуқий ҳужжат ва (ёки) ушбу орган тўғрисидаги низом, масалан, вазирлик тўғрисидаги низом билан белгиланади деган хулосага келишимиз мумкин.
Маъмурий органга ўз ваколатларини амалга ошириш учун зарур бўлган маъмурий ваколатлар, яъни. норматив-ҳуқуқий ва (ёки) ҳимоя ва ҳимоя хусусиятларининг маъмурий ҳуқуқлари . Жумладан, маъмурий органларида, аксинча бўлмаган юқори маъмурий ҳуқуқ субъектлари, норматив ва индивидуал ҳуқуқий ҳужжатларига ҳуқуқи соҳибидирлар, тўғри уларга ташкилотнинг қуйи эмас шахслар ва ташкилотлар билан боғлиқ, шу жумладан, юридик аҳамиятга молик ҳаракатларни кучини қасд қилишга.
Ташкилот бўлган маъмурий орган , ушбу маъмурий органнинг умумий ваколатини ташкил этувчи индивидуал вазифаларни ҳал қилиш ва индивидуал функцияларни бажариш учун мўлжалланган ушбу органнинг ички бўлинмаларини (бошқармалар, бўлимлар ва бошқалар) ўз ичига олган тузилишга эга.
Маъмурий орган ўзига берилган ваколатни маъмурий-ижтимоий фаолиятни амалга оширишнинг махсус маъмурий-ҳуқуқий усуллари ва шаклларидан фойдаланган ҳолда амалга оширади, қонун чиқарувчи ва суд фаолиятини амалга оширишда қонун чиқарувчи органлар ва судлар томонидан қўлланиладиган ҳуқуқий усул ва шакллардан сезиларли фарқ қилади. Хусусан, маъмурий органлар фаолиятининг ҳуқуқий шакллари маъмурий-ҳуқуқий ҳаракатларнинг тузилиши ва норматив ва индивидуал маъмурий-ҳуқуқий ҳужжатларни чиқариш (қабул қилиш) ва маъмурий тартибга солиш усуллари, маъмурий назорат, маъмурий чекловлар, маъмурий мажбурлаш ва маъмурий арбитраж.
Давлат органларининг маъмурий-ҳуқуқий фаолияти манфаатдор шахсларга нисбатан лицензия, рухсат бериш, рўйхатдан ўтказиш, давлат хизматларини кўрсатиш, маъмурий таъсир чорасини қўллаш каби фаолиятдан иборат бўлади.
Давлат органларининг маъмурий-ҳуқуқий фаолиятини тартибга солиш Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси, Кодекслар, Қонунлар, Ўзбекистон Республикаси Президентининг қарор ва фармонлари, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари асосида тартибга солинади.
Юқоридагиларга кўра, мамлакатимизни ривожлантиришнинг ҳозирги давр талабларидан келиб чиққан ҳолда давлат органларининг маъмурий ҳуқуқ субъекти сифатидаги ўрнини амалий ва назарий жиҳатдан ўрганиш ҳамда муаммоларни аниқлаш ва таҳлилларни амалга ошириш орқали уни янада ривожлантириш муҳим аҳамият касб этади.
Ўзбекистон Республикаси ривожланиш йўлининг энг асосий мезони Инсон ҳуқуқ ва манфаатлари олий қадрият ҳисобланувчи ҳар томонлама ривожланган ҳуқуқий демократик барпо этишдир. Хусусан, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 2-моддасида “Давлат халқ иродасини ифода этиб, унинг манфаатларига хизмат қилади. Давлат органлари ва мансабдор шахслар жамият ва фуқаролар олдида масъулдирлар” деб белгиланган. Давлат ўз олдига қўйилган юксак вазифаларни амалга ошириш учун самарали давлат бошқаруви амалга ошириши, барча учун қулай бўлган тартиб-таомилларни белгилаши ҳамда мазкур тартиб-таомилларга риоя этилишини таъминлаши зарур. Шу билан бирга, давлат фуқароларнинг муносиб турмуш шароитини яратиш мақсадида мамлакат иқтисодиётини ривожлантириш ҳамда хавфсизликни таъминлаш ҳам давлат бошқарувининг энг устувор йўналишларидир. Ўз навбатида давлат ўзига юклатилган мақсад ва вазифаларни муваффақиятли амалга ошириши учун улкан ҳуқуқ ва ваколатларга эга бўлган салмоқли бошқарув аппаратини шакллантиради.
Шундай қилиб, бир томондан мақсад ва манфаатлар муштараклиги асосида ягона ҳудуд ва давлатга бирлашган фуқаролар ҳамда иккинчи тарафдан ушбу мақсад ва манфаатлар рўёби учун фуқаролар томонидан ишониб топширилган давлат бошқарувини амалга оширувчи мансабдор шахслар сиймосида давлат бошқарув аппарати юзага келади. Бу эса, келгусида икки тараф ўртасида манфаатлар тўқнашуви ёхуд бошқача айтганда мансабдор шахслар томонидан ўз ваколатларидан мақсадга номувофиқ фойдалангани ҳолда фуқаролар ҳуқуқ ва манфаатларини бузилиши хавфини келтириб чиқаради.
Ҳуқуқий жиҳатдан айтганда давлат номидан иш олиб борувчи мансабдор шахслар ва фуқаролар ўртасида низо вужудга келади. Мазкур низони қонунлар асосида адолатли ҳамда тезкор ҳал этиш учун эса оммавий-ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган низоларни кўриб чиқиш учун алоҳида тартиб – маъмурий адлия тизимини самарали йўлга қўйиш талаб этилади. Хусусан, давлат бошқарувини амалга ошириш жараёнида мансабдор шахсларнинг қонунлар ва ўрнатилган тартиб қоидаларга риоя этишлари мазкур соҳада низоларни кўриб чиқишнинг махсус тартиби ва одил судловни амалга ошириш механизмининг самарали йўлга қўйилганлиги билан кафолатланган бўлиши лозим.
Ўзбекистон Республикасида “Маъмурий тартиб-таомиллар тўғриси-да”ги (кейинги ўринларда МТТт деб юритилади) қонуннинг қабул қилиниши билан маъмурий ҳуқуқ соҳасида янги давр бошланди, десак ҳеч муболаға қилмаган бўламиз. Чунки ушбу қонун ривожланган хорижий давлатлар стандартлари даражасида ҳамда миллий қонунчиликнинг ўзига хос жиҳатларини инобатга олган ҳолда, давлат бошқаруви органлари билан муносабатларда қонун устуворлигини, жисмоний ва юридик шахсларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини таъминлашнинг энг замонавий қоидаларини мамлакатимизда жорий этди.
2018 йил 8 январда Ўзбекистон Республикасининг «Маъмурий тартибтаомиллар тўғрисида»ги қонуни (кейинги ўринларда МТТтҚ деб юритилади) қабул қилинди ва Қонун бир йилдан кейин кучга кириши белгиланди. Мазкур Қонуннинг қабул қилиниш тарихи ҳамда ўзига хос жиҳатлари тўғрисидаги таҳлилларни умумлаштириб шуни айтиш мумкинки, унинг қабул қилиниши осон кечмаган, мураккаб назарий, амалий саволларни юзага келтирган. МТТтҚнинг қабул қилиниши Ўзбекистон маъмурий ҳуқуқининг ривожланишида янги даврни бошлаб берди, дейиш мумкин.
Маъмурий тартиб-таомилларнинг хусусияти шундаки, улар давлат бошқарув органларининг маъмурий ҳужжатни қабул қилиш билан боғлиқ бир хил процессуал қоида ва стандартларини белгилайди. МТТтҚ қабул қилингунига қадар бундай бир хил қоида ва стандартлар мавжуд бўлмаган.
Ўзбекистон Республикаси қонунчилигига мувофиқ қонун чиқарувчи, ижро ҳамда суд органлари мавжуд бўлиб, ушбу органлар ўз навбатида ҳокимиятлар бўлиниш принципини ўзида акс эттиради ҳамда давлат қурилиши ҳамда унинг шаклланишида ўзининг беқиёс ўрнига эга ҳисобланади. Низоларни олдини олиш ва низоларга йўл қўймасликда давлат бошқаруви органларининг ўрни алоҳида аҳамиятга эга.
Юзага келадиган маъмурий-ҳуқуқий низолар бевосита давлат (маъмурий) бошқаруви органлари фаолияти билан боғлиқ бўлади. Давлат бошқаруви органи маъмурий-ҳуқуқий низолар бўйича иш юритиш жараёнида маъмурий орган сифатида кўрилади.
Ўзбекистон Республикаси “Маъмурий тартиб-таомиллар тўғрисида”ги Қонуннинг 4-моддасига кўра, маъмурий органлар деганда:
– маъмурий-ҳуқуқий фаолият соҳасида маъмурий бошқарув ваколати берилган органлар, шу жумладан давлат бошқаруви органлари;
– маҳаллий ижро этувчи ҳокимият органлари;
– фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари;
– шунингдек, ушбу фаолиятни амалга оширишга ваколатли бўлган бошқа ташкилотлар ва махсус тузилган комиссиялар тушунилади.
Маъмурий орган – маъмурий қонунчилик асосида шакллантирилган давлат ёки муниципал ташкилот, шунингдек уларга берилган ваколат доирасида давлат ёки муниципалитет номидан маъмурий ва ижтимоий фаолиятни амалга ошириш ваколатига эга бўлган ва қонун ижодкорлиги, тартибга солувчи ва (ёки) ҳимоя қилувчи ва ҳимоя қилувчи маъмурий ваколатларга эга бўлган индивидуал субъектдир.
Маъмурий орган бошқа маъмурий ҳуқуқ субъектларидан фарқли ўлароқ, яъни, бошқа шахслар ва ташкилотлар маъмурий ҳуқуқий муносабатларнинг бошқарувчи субъекти ҳисобланади. Ушбу муносабатларда у билан тенг ҳуқуқий мавқега эга бўлган бошқа маъмурий органлар билан бундай муносабатларга киришган ҳоллар бундан мустасно.
Маъмурий орган ички ва (ёки) ташқи йўналишдаги маъмурий-жамоат фаолиятини амалга ошириш учун функционал равишда тузилади, бу унинг учун ягона ёки битта фаолият туридир. Шу муносабат билан маъмурий органлар қонунчилик ва суд фаолиятини амалга ошира олмайди. Шу билан бирга, маъмурий ва жамоат фаолиятини амалга ошириш ваколатига эга бўлган баъзи давлат органлари , бу маъмурий деган маънони англатади, бир вақтнинг ўзида ҳокимият-жамоат фаолиятининг бошқа турларини амалга ошириш ҳуқуқига эга. Масалан, ички ишлар органлари маъмурий-жамоат билан бир қаторда тезкор-қидирув ва жиноий-процессуал тадбирларни ҳам амалга оширадилар.
Маъмурий органга ўз ваколатларини амалга ошириш учун зарур бўлган маъмурий ваколатлар, яъни. норматив-ҳуқуқий ва (ёки) ҳимоя ва ҳимоя хусусиятларининг маъмурий ҳуқуқлари . Жумладан, маъмурий органларида, аксинча бўлмаган юқори маъмурий ҳуқуқ субъектлари, норматив ва индивидуал ҳуқуқий ҳужжатларига ҳуқуқи соҳибидирлар, тўғри уларга ташкилотнинг қуйи эмас шахслар ва ташкилотлар билан боғлиқ, шу жумладан, юридик аҳамиятга молик ҳаракатларни кучини қасд қилишга.
Ташкилот бўлган маъмурий орган , ушбу маъмурий органнинг умумий ваколатини ташкил этувчи индивидуал вазифаларни ҳал қилиш ва индивидуал функцияларни бажариш учун мўлжалланган ушбу органнинг ички бўлинмаларини (бошқармалар, бўлимлар ва бошқалар) ўз ичига олган тузилишга эга.
Маъмурий орган ўзига берилган ваколатни маъмурий-ижтимоий фаолиятни амалга оширишнинг махсус маъмурий-ҳуқуқий усуллари ва шаклларидан фойдаланган ҳолда амалга оширади, қонун чиқарувчи ва суд фаолиятини амалга оширишда қонун чиқарувчи органлар ва судлар томонидан қўлланиладиган ҳуқуқий усул ва шакллардан сезиларли фарқ қилади. Хусусан, маъмурий органлар фаолиятининг ҳуқуқий шакллари маъмурий-ҳуқуқий ҳаракатларнинг тузилиши ва норматив ва индивидуал маъмурий-ҳуқуқий ҳужжатларни чиқариш (қабул қилиш) ва маъмурий тартибга солиш усуллари, маъмурий назорат, маъмурий чекловлар, маъмурий мажбурлаш ва маъмурий арбитраж.
Маъмурий органларнинг маъмурий функциялари бу маъмурий-ҳуқуқий соҳада белгиланган мақсадлар ва маъмурий-ижтимоий соҳада ҳал этиладиган вазифалар билан белгиланадиган маъмурий ҳуқуқнинг тегишли нормалари билан белгиланадиган уларнинг фаолиятининг асосий йўналишидир.
Маъмурий органлар фаолиятининг асосий йўналишларининг йўналиши ва мазмунига қараб, ушбу органларнинг қуйидаги функцияларини ажратиш мумкин.
Давлат бошқарув органлари фаолиятини ташкилий жиҳатдан тартибга солиш Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси, Кодекслар, Қонунлар, Ўзбекистон Республикаси Президентининг қарор ва фармонлари, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари асосида амалга оширилади.
Давлат бошқарув органларининг маъмурий-ҳуқуқий фаолияти деганда айрим жисмоний ёки юридик шахсларга ёхуд муайян хусусий белгиларига кўра ажратиладиган шахслар гуруҳига таъсир кўрсатувчи бошқарув фаолияти тушунилади.
Давлат бошқарув органларининг маъмурий ҳуқуқий фаолияти жисмоний ва юридик шахсларга нисбатан маъмурий ҳаракатлар содир этиш ва маъмурий ҳужжат қабул қилиш тарзида амалга оширилади.
Маъмурий ҳаракатлар деганда маъмурий органнинг жисмоний ва юридик шахсларга нисбатан маъмурий-ҳуқуқий фаолият соҳасида амалга оширилган, маъмурий ёки процессуал ҳужжат бўлмаган, юридик аҳамиятга эга ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) тушунилади.
Маъмурий ҳужжат деганда маъмурий органнинг оммавий ҳуқуқий муносабатларни юзага келтиришга, ўзгартиришга ёки тугатишга қаратилган ҳамда айрим жисмоний ёки юридик шахслар учун ёхуд муайян хусусий белгиларига кўра ажратиладиган шахслар гуруҳи учун муайян ҳуқуқий оқибатлар келтириб чиқарувчи таъсир чораси тушунилади.
Давлат бошқарув органларининг маъмурий-ҳуқуқий фаолияти манфаатдор шахсларга нисбатан лицензия, рухсат бериш, рўйхатдан ўтказиш, давлат хизматларини кўрсатиш, маъмурий таъсир чорасини қўллаш каби фаолиятдан иборат бўлади.
Давлат бошқарув органларининг маъмурий-ҳуқуқий фаолиятини тартибга солиш Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси, Кодекслар, Қонунлар, Ўзбекистон Республикаси Президентининг қарор ва фармонлари, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари асосида тартибга солинади.
Ўзбекистон Республикасининг “Маъмурий тартиб-таомиллар тўғрисида”ги Қонун ва Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари билан тасдиқланадиган Регламентлар давлат бошқарув органларининг маъмурий-ҳуқуқий фаолиятини тартибга солишда муҳим ўрин тутади.
Янги таҳриридаги Ўзбекистон Республикаси Конституциясида фуқароларнинг сайлаш ва сайланиш ҳуқуқи, миллий сайлов тизимининг асосларига алоҳида эътибор қаратилди. Бу қоида ва меъёрлар асосини Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси, Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисида халқаро пакт ва Ўзбекистон томонидан ратификация қилинган бошқа халқаро ҳуқуқий ҳужжатларда мустаҳкамланган ва умум эътироф этилган демократик, шу жумладан, мустақиллик, қонунийлик, ошкоралик ва адолатлилик таомиллари ташкил қилади.
Сайлов кодексига киритилган янги нормаларга мувофиқ, Олий Мажлис Қонунчилик палатаси депутатлари сайловини аралаш сайлов тизими, яъни мажоритар ва пропорционал сайлов тизими асосида ўтказиш белгиланди. Эндиликда сайлов округлари бир мандатли ва ягона сайлов округларига бўлинади. Парламент қуйи палатаси депутатларининг 75 нафари бир мандатли сайлов округлари бўйича мажоритар тизим (номзод учун овоз бериш), қолган 75 нафари пропорционал тизим бўйича, яъни сиёсий партияларга берилган овозлар асосида (партия рўйхати асосида) сайланади.
Сайлов тўғрисидаги қонун ҳужжатларининг умумий мазмунига кўра, ҳуқуқи бузилган шахс сайлов комиссиялари қарорлари ва уларнинг хатти- ҳаракатлари(ҳаракатсизлиги)устидан судга мурожаат қилиш ҳуқуқи кафолатланади. Яъни, манфаатдор шахсга сайлов комиссиялари қарорлари ва уларнинг хатти- ҳаракатлари(ҳаракатсизлиги)устидан шикоят қилишнинг суд тартиби таъминланади.
Ўзбекистон Республикаси Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодексига мувофиқ сайлов комиссиясининг хатти- ҳаракатлари(ҳаракатсизлиги), қарорлари устидан берилган шикоятларни туманлараро маъмурий судлари, Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссиясининг хатти-ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги), қарорлари устидан берилган шикоятларни эса Ўзбекистон Республикаси Олий суди кўриб чиқади.
Ушбу тоифадаги ишлар бўйича судга мурожаат қилиш ҳуқуқига эга бўлган субъектлар бошқа тоифадаги маъмурий ишлар бўйича субъектлардан фарқланади.
Ўзбекистон Республикаси Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодекси 46-моддасига асосан, бундай аризалар прокурор томонидан қуйида қайд этилган шахсларнинг манфаатларида берилиши мумкин.
Бунда, сайловчи – сайловчилар рўйхатидаги хато ёки ноаниқликни тузатиш ҳақидаги мурожаатини 24 соат ичида кўриб чиқмаслик ёки асоссиз рад этиш, сайловчилар рўйхатига киритилмаганлик, нотўғри киритилганлик ёки рўйхатдан чиқарилганлик, олдинроқ овоз бериш ҳуқуқини амалга оширишга тўсқинлик қилиш ёки ушбу ҳуқуқдан фойдаланиш ҳақидаги аризани кўриб чиқмаганлик ёхуд рад этганлик каби ҳолатлар юзасидан;
кузатувчи – тегишли комиссия томонидан мандат бериш рад этилганда, Сайлов кодексининг 33-моддасида белгиланган ҳуқуқларини амалга оширишга тўсқинлиқ қилинганда, сайлов комиссиялари томонидан сайловни ўтказишда сайлов қонунчилигини бузишдан иборат бошқа ҳолларда ;
номзод – ўзининг бузилган ҳуқуқларини тиклаш юзасидан тегишли сайлов комиссиясига қилган мурожаат юзасидан олган жавобидан норози бўлиб, қонун бузилишларни бартараф этиш тўғрисидаги шикоятлар бўйича;
сиёсий партияларнинг органлари – сайловда қатнашишга ижозат бериш ҳақидаги аризани рад этганлик, тақдим этган номзодни рўйхатга олишдан бош тортганлик, тақдим этган номзодни номзодлик мақомидан маҳрум этиш ҳақидаги мурожаатини рад этганлик, номзодни номзодликдан чиқариш тўғрисидаги қарор устидан судга шикоят қилиши мумкин.
Юқорида кўрсатилган сайлов жараёнининг иштирокчилари ва ҳолатлар рўйхати тугал эмаслигини, сайловчи ва сайлов жараёнининг бошқа иштирокчилари қонунда белгиланган бошқа ҳаракатлари(ҳаракатсизлиги) ва қарорлар устидан ҳам ўзларининг бузилган ҳуқуқларини тиклаш мақсадида судларга мурожаат қилиш ҳуқуқига эга эканлигини назарда тутиш лозим.
Бироқ шикоятда жавобгар сифатида сайлов комиссияси эмас, балки унинг раиси ёки раис ўринбосари кўрсатилганлиги асосида шикоятни қабул қилишни рад этишга, иш юритишни тугатишга ёки ушбу асос билан аризани (шикоятни) рад этишга йўл қўйилмайди. Бу ҳолатда сайлов комиссияси жавобгар сифатида талқин этилади.
Сайлов комиссиянинг хатти-ҳаракатларини қонунга хилоф деб топиш тўғрисидаги шикоятда Ўзбекистон Республикаси Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодекси 128-моддасида назарда тутилган маълумотлардан ташқари:
1) шикоят қилинаётган хатти-ҳаракатларни содир этган шахснинг фамилияси, исми ва отасининг исми, мансаби, у аъзо бўлган сайлов комиссиясининг номи (тартиб рақами);
2) шикоят қилинаётган хатти-ҳаракатлар нимада ифодаланиши, ҳаракатлар содир этилган сана, вақт ва жой;
3) шикоят берган шахснинг фикрига кўра, содир этилган хатти-ҳаракатлар билан бузилаётган ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатлари;
5) шикоят берган шахснинг сайлов комиссиясининг хатти-ҳаракатларини қонунга хилоф деб топиш тўғрисидаги талаби ва ҳуқуқини тиклаш усули кўрсатилади.
Шунингдек, шикоятда шикоят берган шахснинг ёки унинг вакилининг, шунингдек бошқа тарафнинг телефонлари ва факс рақамлари, электрон манзили кўрсатилиши мумкин.
Шахсларнинг бузилган ҳуқуқларини қисқа муддатларда тиклаш орқали уларнинг сайловда Ўзбекистон Республикаси Конституцияси билан кафолатланган ҳуқуқларидан эркин фойдаланишини таъминлаш мақсадида қонун ҳужжатларида ушбу тоифадаги шикоятларни кўриб чиқиш учун энг қисқа муддатлар белгиланган. Яъни, Ўзбекистон Республикаси Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодекси 142-моддасига мувофиқ сайлов комиссиясининг хатти-ҳаракатлари (қарорлари) устидан берилган шикоят суд томонидан шикоят берилган кундан эътиборан уч кундан кечиктирмай кўриб чиқилиши, агар сайловга олти кундан кам вақт қолган бўлса, дарҳол кўриб чиқилиши лозим.
Сайлов тўғрисидаги қонун ҳужжатларида белгиланган мазкур процессуал муддатлар ишни кўраётган суд учун қатъий бўлиб, ушбу муддатларнинг узайтирилишига йўл қўйилмайди.
Сайлов тўғрисидаги қонун ҳужжатларида сайловга олти кундан кам вақт қолган бўлса, шикоят дарҳол кўриб чиқилиши шартлиги ҳақидаги қатъий норма ўрнатилганлиги сабабли, ушбу тоифадаги иш бўйича шикоят келиб тушганда у девонхона орқали дарҳол рўйхатдан ўтказилиб, судьянинг иш юритувига топширилиши лозим.
Янги таҳриридаги Ўзбекистон Республикаси Конституциясида фуқароларнинг сайлаш ва сайланиш ҳуқуқи, миллий сайлов тизимининг асосларига алоҳида эътибор қаратилди. Бу қоида ва меъёрлар асосини Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси, Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисида халқаро пакт ва Ўзбекистон томонидан ратификация қилинган бошқа халқаро ҳуқуқий ҳужжатларда мустаҳкамланган ва умум эътироф этилган демократик, шу жумладан, мустақиллик, қонунийлик, ошкоралик ва адолатлилик таомиллари ташкил қилади.
Сайлов кодексига киритилган янги нормаларга мувофиқ, Олий Мажлис Қонунчилик палатаси депутатлари сайловини аралаш сайлов тизими, яъни мажоритар ва пропорционал сайлов тизими асосида ўтказиш белгиланди. Эндиликда сайлов округлари бир мандатли ва ягона сайлов округларига бўлинади. Парламент қуйи палатаси депутатларининг 75 нафари бир мандатли сайлов округлари бўйича мажоритар тизим (номзод учун овоз бериш), қолган 75 нафари пропорционал тизим бўйича, яъни сиёсий партияларга берилган овозлар асосида (партия рўйхати асосида) сайланади.
Суд томонидан муомалага лаёқатсиз деб топилган фуқаролар, шунингдек, суд ҳукми билан озодликдан маҳрум этиш жойларида сақланаётган шахслар сайланиши мумкин эмас.
Шунингдек, оғир ва ўта оғир жиноятлар содир этганлиги учун суднинг ҳукми билан озодликдан маҳрум этиш жойларида сақланаётган шахслар сайловда иштирок этмайди. Бошқа ҳар қандай ҳолларда фуқароларнинг сайлов ҳуқуқларини тўғридан-тўғри ёки билвосита чеклашга йўл қўйилмайди.
Сайловчилар, кузатувчилар, номзодлар, сиёсий партиялар ва уларнинг ваколатли вакиллари, оммавий ахборот воситаларининг вакиллари, ишончли вакиллар сайлов жараёнининг иштирокчилари ҳисобланади.
Сайловчи – Сайлов кунига қадар ёки сайлов куни ўн саккиз ёшга тўлган, сайлов участкаси ҳудудида доимий ёки вақтинча истиқомат қилаётган фуқародир.
Кузатувчи – Сиёсий партия, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари, шунингдек бошқа давлатлар ва халқаро ташкилотлар томонидан сайлов жараёнини кузатиш учун ваколат берилган шахсдир.
Номзод – Қонунчилик палатасига сайланиш ҳуқуқига сайлов куни йигирма беш ёшга тўлган ҳамда камида беш йил Ўзбекистон Республикаси ҳудудида муқим яшаётган фуқаролар.
Ишончли вакиллар – Қонунчилик палатаси депутатлигига номзод ўн нафарга қадар, вилоят Кенгаши депутатлигига номзод беш нафарга қадар, туман ва шаҳар Кенгаши депутатлигига номзод уч нафарга қадар ишончли вакилга эга бўлишга ҳақли, ишончли вакиллар номзодга сайлов кампаниясини ўтказишда ёрдам беради, сайлаш учун ташвиқот олиб боради, давлат органлари ва жамоат бирлашмалари, сайлов комиссиялари билан бўладиган муносабатларда номзоднинг манфаатларини ифодалайди.
Сиёсий партияларнинг ваколатли вакили – сайлов комиссиясининг мажлисларида, ҳужжатларни топширишда, имзо варақалари тўғри тўлдирилганлигини текширишда, сайлов участкасида овозларни санаб чиқишда иштирок этадиган Қонунчилик палатаси депутатлигига номзодлар, маҳаллий Кенгашлар депутатлигига номзодлар кўрсатган сиёсий партиянинг вакили.
Оммавий ахборот воситаситалари – Оммавий ахборотни даврий тарқатишнинг доимий номга эга бўлган ҳамда босма тарзда (газеталар, журналлар, ахборотномалар, бюллетенлар ва бошқалар) ва (ёки) электрон тарзда (теле-, радио-, видео-, кинохроникал дастурлар, Интернет жаҳон ахборот тармоғидаги веб-сайтлар) олти ойда камида бир марта нашр этиладиган ёки эфирга бериладиган, қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда рўйхатга олинган шакли ҳамда оммавий ахборотни даврий тарқатишнинг бошқа шакллари.
Ўзбекистон Республикаси Сайлов кодексидан ташқари сайлов жараёнининг иштирокчилари фаолиятини тартибга солувчи Марказий сайлов комиссияси томонидан қабул қилинган қуйидаги ҳуқуқий ҳужжатлар мавжуд:
Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссиясининг 2019 йил 5 октябрдаги 951-сонли қарорига 1-илова “Сиёсий партиялар ва фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларидан кузатувчилар тўғрисида” Низом;
Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссиясининг 2019 йил 11 сентябрдаги 935-сонли қарорига 1-илова “Сиёсий партиянинг ваколатли вакили тўғрисида” Низом;
Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссиясининг 2019 йил 5 октябрдаги 952-сонли қарорига илова “Сайлов компанияси даврида оммавий ахборот воситалари вакилларини аккредитациядан ўтказиш тартиби тўғрисида” Низом;
Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссиясининг 2019 йил 11 сентябрдаги 936-сонли қарорига 1-илова “Номзодларнинг ишончли вакиллари тўғрисида” Низом;
Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссиясининг 2019 йил 11 сентябрдаги 933-сонли қарорига 1-илова “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси сайловида иштирок этиш учун сиёсий партиялар томонидан имзоларни тўплаш ва имзо варақалари тўғри тўлдирилганлигини текшириш тартиби тўғрисида” Низом;
Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссиясининг 2019 йил 25 октябрдаги 969-сонли қарорига 1-илова “Ўзбекистон Республикаси Президенти, Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси, Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгеси, Халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар кенгашлари депутатлари сайловларига тайёргарлик кўриш ва уларни ўтказишни молиялаштириш ҳамда маблағлардан фойдаланиш тартиби тўғрисида” Йўриқнома.
Юқорида келтириб ўтилган ҳужжатлар сайлов жараёнининг иштирокчилари фаолиятини тартибга солувчи Марказий сайлов комиссияси томонидан қабул қилинган қуйидаги ҳуқуқий ҳужжатлар ҳисобланади.
Янги таҳриридаги Ўзбекистон Республикаси Конституциясида фуқароларнинг сайлаш ва сайланиш ҳуқуқи, миллий сайлов тизимининг асосларига алоҳида эътибор қаратилди. Бу қоида ва меъёрлар асосини Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси, Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисида халқаро пакт ва Ўзбекистон томонидан ратификация қилинган бошқа халқаро ҳуқуқий ҳужжатларда мустаҳкамланган ва умум эътироф этилган демократик, шу жумладан, мустақиллик, қонунийлик, ошкоралик ва адолатлилик таомиллари ташкил қилади.
Сайлов кодексига киритилган янги нормаларга мувофиқ, Олий Мажлис Қонунчилик палатаси депутатлари сайловини аралаш сайлов тизими, яъни мажоритар ва пропорционал сайлов тизими асосида ўтказиш белгиланди. Эндиликда сайлов округлари бир мандатли ва ягона сайлов округларига бўлинади. Парламент қуйи палатаси депутатларининг 75 нафари бир мандатли сайлов округлари бўйича мажоритар тизим (номзод учун овоз бериш), қолган 75 нафари пропорционал тизим бўйича, яъни сиёсий партияларга берилган овозлар асосида (партия рўйхати асосида) сайланади.
Суд томонидан муомалага лаёқатсиз деб топилган фуқаролар, шунингдек, суд ҳукми билан озодликдан маҳрум этиш жойларида сақланаётган шахслар сайланиши мумкин эмас.
Шунингдек, оғир ва ўта оғир жиноятлар содир этганлиги учун суднинг ҳукми билан озодликдан маҳрум этиш жойларида сақланаётган шахслар сайловда иштирок этмайди. Бошқа ҳар қандай ҳолларда фуқароларнинг сайлов ҳуқуқларини тўғридан-тўғри ёки билвосита чеклашга йўл қўйилмайди.
Сайлов комиссиялари тизимига қуйидагилар киради:
Марказий сайлов комиссияси;
ҳудудий сайлов комиссиялар;
туман ва шаҳар сайлов комиссиялари;
халқ депутатлари вилоятлар ва Тошкент шаҳар Кенгашларига
сайлов ўтказиш бўйича округ сайлов комиссиялари;
участка сайлов комиссиялари.
Йигирма бир ёшга тўлган, ўрта ёки олий маълумотга, қоида тариқасида, сайловга тайёргарлик кўриш ва уни ўтказиш борасида иш тажрибасига эга бўлган, аҳоли ўртасида обрў-эътибор қозонган фуқаролар ҳудудий, туман, шаҳар сайлов комиссиясининг, округ ва участка сайлов комиссиясининг аъзоси бўлиши мумкин.
Қонунчилик палатаси депутати, маҳаллий Кенгаш депутати, Сенат аъзоси; бошқа сайлов комиссиясининг аъзолари; сиёсий партияларнинг аъзолари ва ваколатли вакиллари; вилоятлар, туманлар ва шаҳарлар ҳокимлари ҳамда уларнинг ўринбосарлари; прокуратура органларининг, судларнинг мансабдор шахслари; номзодлар, номзодларнинг яқин қариндошлари ва ишончли вакиллари; номзодларга бевосита бўйсунувчи шахслар; оғир ёки ўта оғир жиноятлар содир этганлиги учун судланганлик ҳолати тугалланмаган ёхуд судланганлиги олиб ташланмаган фуқаролар ҳудудий, туман, шаҳар, округ ва участка сайлов комиссиясининг аъзоси бўлиши мумкин эмас.
Сайлов кодексининг 11-моддасига мувофиқ: “Сайлов комиссиялари ва уларнинг аъзолари ўз фаолиятини ҳар қандай давлат органларидан, жамоат бирлашмаларидан ва мансабдор шахслардан мустақил ҳолда амалга оширади.
Сайлов комиссияларининг фаолиятига аралашишга йўл қўйилмайди ва бундай аралашув қонунга мувофиқ жавобгарликка сабаб бўлади”.
Сайлов комиссиялари ва уларнинг аъзолари ўз фаолиятида Ўзбекистон Республикаси Конституциясига, ушбу Кодексга ва бошқа қонун ҳужжатларига амал қилади.
Сайлов комиссияларининг мажлислари очиқ ўтказилади. Сайлов комиссияларининг қарорлари оммавий ахборот воситаларида эълон қилинади ёки ушбу Кодексда белгиланган тартибда ҳаммага маълум қилинади.
Сайловга тайёргарлик кўриш ҳамда уни ўтказишга доир барча тадбирларда, шунингдек сайлов куни овоз бериш хоналарида ва овозларни санаб чиқишда Ўзбекистон Республикаси Президентлигига, Қонунчилик палатаси депутатлигига, маҳаллий Кенгашлар депутатлигига номзодлар кўрсатган сиёсий партиялардан, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларидан кузатувчилар, оммавий ахборот воситалари вакиллари, бошқа давлатлардан, халқаро ташкилотлардан кузатувчилар иштирок этиш ҳуқуқига эга.
Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссиясининг 2019 йил 11 сентябрдаги 932-сонли қарори билан “Округ ва участка сайлов комиссияларини таркибини шакллантириш бўйича” Йўриқнома тасдиқланган.
Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссиясининг 2019 йил 23 июлдаги 924-сонли қарори билан тасдиқланган “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатасига, халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар кенгашларига сайлов ўтказувчи округ сайлов комиссияларининг фаолияти тартиби тўғрисида”ги Низом (2-илова) сайлов ўтказувчи округ сайлов комиссияларининг фаолиятини тартибга солади.
Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссиясининг 2019 йил 23 июлдаги 924-сонли қарори билан тасдиқланган “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатасига, халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашларига сайлов ўтказувчи участка сайлов комиссияларининг фаолияти тартиби тўғрисида”ги Низом (3-илова) сайловга тайёргарлик кўриш ва уни ўтказиш бўйича участка сайлов комиссиялари фаолиятини ва сайловчиларни рўйхатини шакллантириш тартибини белгилайди.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Давлат персоналлаштириш марказида Сайловчиларнинг ягона электрон рўйхатини шакллантириш тартиби Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2017 йил 15 августдаги 630-сонли қарори билан тасдиқланган “Ўзбекистон Республикаси сайловчиларининг Ягона электрон рўйхатини шакллантириш ва юритиш тартиби тўғрисида” Низом билан тартибга солинган.
