Суд ҳужжатлари қонун устуворлигини таъминлашда асосий восита бўлиб, уларни бажариш ҳар бир шахс, ташкилот ва давлат органлари учун мажбурийдир. Бу Ўзбекистон Республикаси Конституциясида ҳам кафолатлаб қўйилган. Суд ҳужжатлари ижро этилиши орқали қонун ҳужжатларининг амал қилиши таъминланади. Суд қарорлари адолатни тиклаш ва ҳар бир фуқаронинг қонуний ҳуқуқларини ҳимоя қилиш учун хизмат қилади. Суд ҳужжатларининг бажарилиши жамиятда қонунчиликка риоя қилиш ва ижтимоий тартибни сақлашни таъминлайди. Суд ҳужжатлари ижросини бажармаслик қонунчиликка мувофиқ маъмурий ёки жиноий жавобгарликка тортиш учун асос бўлади. Суд қарорлари ижро этилганда ҳар бир шахснинг ҳуқуқлари ҳимоя қилинади, қонун устуворлиги тарғиб қилинади ҳамда жамиятда қонун устуворлигини таъминлашга ёрдам беради.
Хулоса ўрнида шуни айтиш мумкинки, суд ҳужжатлари барча учун мажбурий бўлиб, уларнинг бажарилиши қонунчиликнинг асосий талабларидан биридир. Суд қарорлари ва ҳужжатларини ижро этиш орқали адолат тикланади, қонун устуворлиги таъминланади ва жамиятда тартиб-интизом сақланади. Барча шахслар, ташкилотлар ва давлат органлари суд ҳужжатларига ҳурмат билан ёндашишлари ва уларни ўз вақтида бажаришлари лозим. Адолатли жамиятнинг асоси қонун ва суд қарорларининг амалда ижро этилишидир.
Суд ҳокимияти ҳар қандай демократик жамиятнинг ажралмас қисмидир. У қонун устуворлигини таъминлаш, инсон ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш, жамиятда адолатни қарор топтириш учун хизмат қилади. Суд ҳокимиятининг мустақиллиги ва самарали фаолияти жамиятда қонунбузарликларнинг олдини олиш ва барқарорликни таъминлашда муҳим аҳамиятга эга.
Суд ҳокимияти жамиятда қонунларнинг тенг ва адолатли татбиқ этилишини таъминлайди.
Судлар низоларни ҳал қилишда адолатли қарорлар чиқариш орқали жамиятда ишонч ва тинчликни таъминлайди. Суд ҳужжати жамиятдаги ҳар қандай низонинг ҳал этилишида ҳал қилувчи аҳамиятга эга.
Суд ҳокимияти фуқароларнинг қонуний ҳуқуқлари ва манфаатларини ҳимоя қилишнинг асосий кафолати ҳисобланади.
Демократик жамиятда суд ҳокимияти қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятдан мустақил бўлади. Бу мустақиллик қонун устуворлигини сақлаш ва ҳокимиятлар ўртасидаги мувозанатни таъминлашнинг муҳим шартларидан биридир.
Шунингдек, суд ҳокимиятининг мустақиллиги қонун устуворлигини таъминлашнинг асосий кафолати ҳисобланади. Судьялар фақат қонунга асосланган ҳолда қарор қабул қилишади.
Қонун устуворлигини таъминлаш учун жамиятда ҳуқуқий саводхонликни ошириш муҳим аҳамиятга эга.
Хулоса ўрнида шуни айтиш мумкинки, суд ҳокимияти қонун устуворлигини таъминлашда ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Адолатли, мустақил ва шаффоф суд тизими жамиятда тинчлик, барқарорлик ва тараққиётнинг асосий кафолати ҳисобланади. Ўзбекистонда суд-ҳуқуқ тизимини янада такомиллаштириш йўналишида амалга оширилаётган ислоҳотлар қонун устуворлигини мустаҳкамлашга ва фуқароларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилишга хизмат қилади.
Инсон ҳуқуқлари ҳар бир инсоннинг қадр-қиммати ва эркинлигини ҳимоя қилишга қаратилган қонун ва тамойиллар мажмуасидир. Судлар инсон ҳуқуқларининг ҳимоячиси сифатида адолатли жамият қуришда ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Суд тизими фуқароларнинг қонуний манфаатларини таъминлаш, қонунбузарликлардан ҳимоя қилиш ва адолатни қарор топтириш вазифасини бажаради.
Судлар қонун устуворлигини ва инсон ҳуқуқларини таъминлашда қонунларнинг ҳар бир шахсга тенг ва адолатли татбиқ этилишини таъминлайди. Бу инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилишнинг асосий кафолати ҳисобланади.
Агар инсоннинг қонуний ҳуқуқлари бузилган бўлса, суд тизими ушбу ҳуқуқларни тиклашда муҳим рол ўйнайди. Ҳуқуқларни бузган шахс ёки ташкилотларга нисбатан қонуний чоралар кўриш орқали адолат қарор топтирилади.
Судлар жамиятдаги ижтимоий низоларни ҳал қилиш ва адолатни қарор топтириш орқали барқарорликни таъминлайди.
Ҳар бир инсон ўз ҳуқуқлари бузилганда судга мурожаат қилиш имконига эга. Суд жараёни фуқароларнинг ҳақ-ҳуқуқларини тиклашда асосий майдон ҳисобланади.
Судлар инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилишда адолатли, шаффоф ва қонуний жараённи таъминлаши зарур. Барча тарафлар тенг имкониятларга эга бўлиши лозим.
Судлар инсон ҳуқуқлари бўйича омбудсман идораси билан ҳамкорлик қилиб, ҳуқуқлар бузилишининг олдини олишда иштирок этади.
Суд жараёнларининг шаффоф ва очиқ бўлиши фуқароларнинг ишончини мустаҳкамлайди ва ҳуқуқий ҳимояни кучайтиради.
Хулоса қилиб айтганда, инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш суд тизимининг энг муҳим вазифаларидан бири ҳисобланади.
Қонун устуворлиги жамиятда адолатни таъминлаш, инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ва иқтисодий-ижтимоий тараққиётни таъминлашда ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Бу принцип давлатнинг бошқарув тизимида қонунларнинг устуворлигини кафолатлайди ва ҳар бир шахс қонун олдида тенг бўлишини таъминлайди.
Қонун устуворлиги жамиятда адолатни қарор топтиришнинг асосидир. Қонунлар барчага бир хил татбиқ этилганда, инсонлар ўзларини ҳимояланган ва хавфсиз ҳис қиладилар. Бу эса жамиятда тенглик ва ўзаро ишонч муҳитини яратади.
Қонун устуворлиги иқтисодий ривожланиш учун зарур асос ҳисобланади. Инвесторлар ва тадбиркорлар қонунлар асосида ҳимояланишларига ишонч ҳосил қилган жойда улар инвестиция киритишга тайёр бўладилар. Бу янги иш ўринлари яратиш, инфратузилмани ривожлантириш ва иқтисодий фаолликни оширишга ёрдам беради.
Қонун устуворлиги инсон ҳуқуқларининг кафолати сифатида намоён бўлади. Ҳар бир шахс ўз ҳуқуқлари ва эркинликлари қонун билан ҳимоя қилинишини билганида, жамиятда ижтимоий барқарорлик ва фуқаролик фаоллиги шаклланади.
Қонун устуворлиги демократиянинг пойдеворидир. Ҳокимият органлари фаолиятини қонун доирасида олиб борганида, жамиятда манфаатлар мувозанати таъминланади, коррупцияга қарши кураш самарали бўлади ва фуқароларнинг давлатга ишончи ортади.
Хулоса ўрнида шуни айтиш мумкинки, қонун устуворлиги давлат ва жамият ривожланишининг асосидир. У инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, иқтисодий барқарорликни таъминлаш ва демократик жараёнларни мустаҳкамлашда ҳал қилувчи роль ўйнайди.
Коррупция — бу жамиятнинг сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий тараққиётига жиддий тўсқинлик қиладиган глобал муаммо. Унинг олдини олиш учун турли мамлакатларда самарали чоралар кўрилаётган бўлса-да, ҳар бир давлатнинг тажрибаси ўзига хосдир. Ўзбекистонда коррупцияга қарши кураш давлат сиёсатининг муҳим йўналишига айланиб, хорижий мамлакатларнинг илғор тажрибалари асосида янада такомиллашиб бормоқда.
Хусусан, Ўзбекистонда «Коррупцияга қарши курашиш тўғрисида»ги қонун қабул қилинган. Бу қонун коррупцияга қарши курашишнинг ҳуқуқий асосларини белгилаб, давлат органлари, хусусий сектор ва фуқаролар учун аниқ мажбуриятлар жорий қилган.
Давлат бошқарувида шаффофлик ва ошкораликни таъминлаш учун электрон ҳукумат тизими жорий қилинди. Ҳужжатларнинг рақамлаштирилиши орқали бюрократик тўсиқларни камайтиришга эришилди.
Бундан ташқари, Ўзбекистонда Коррупцияга қарши курашиш агентлиги ташкил этилган бўлиб, у давлат бошқарувидаги коррупция ҳолатларини текшириш ва олдини олишга ихтисослашган.
Коррупцияга қарши курашишга йўналтирилган тарғибот тадбирлари ва ўқув курслари орқали аҳолининг ҳуқуқий онги оширилмоқда.
Коррупцияга қарши курашишда хорижий тажриба ҳам муҳим аҳамиятга эга. Жумаладан:
-Сингапурда 1960 йилларда қабул қилинган Коррупцияга қарши курашиш тўғрисидаги қонун барча давлат ходимлари ва мансабдор шахсларга қатъий жавобгарликни жорий қилган. Коррупцияга қарши тергов бюроси мустақил орган сифатида фаолият юритиб, ҳар қандай даражадаги коррупция ҳолатларини текширади.
-Швецияда давлат органлари иши тўлиқ ошкора бўлиб, ҳар бир фуқаро маълумотга осонгина кириш имконига эга. Бу қонунбузарликларнинг олдини олишда самарали усул ҳисобланади.
-Жанубий Кореяда коррупцияга қарши электрон ҳукумат тизимлари жорий қилинган. Барча давлат хизматлари рақамли платформа орқали амалга оширилади, бу эса инсон омилини минималлаштиришга ёрдам беради.
-Германияда мансабдор шахслар учун қатъий ҳуқуқий жавобгарлик белгиланган. Давлат ходимлари молиявий операциялари ва мулкка доир маълумотлари доимий равишда текшириб борилади.
-Грузияда давлат хизматларини минималлаштириш ва автоматлаштириш орқали коррупция сезиларли даражада камайтирилган. Фуқароларга хизмат кўрсатиш марказлари яратилиб, бюрократик тўсиқлар олиб ташланган.
Хулоса, қилиб айтганда коррупцияга қарши курашда миллий ва хорижий тажрибаларнинг ўзига хос жиҳатларини ўрганиш ҳам самарали натижа беради. Ўзбекистонда амалга оширилаётган ислоҳотлар хорижий мамлакатларнинг илғор тажрибаларини ҳисобга олган ҳолда ривожланмоқда. Самарали қонунчилик, шаффофликни таъминлаш ва жамоатчилик иштирокини кучайтириш коррупцияга қарши курашда асосий омил ҳисобланади. Қонун устуворлиги ва адолатли тизим орқали коррупция даражасини сезиларли даражада пасайтириш мумкин.
Коррупция – бу жамият учун ҳалокатли ва ноқонуний омил бўлиб, давлат ва иқтисодий тараққиётга катта зарар етказади. У мансабдор шахслар ва давлат хизматчилари томонидан иқтисодий манфаатларни ўзлаштириш ёки ноқонуний тўсиқлар қўйиш ёки шу билан боғлиқ бўлган, адолатсизликни тарғиб қиладиган ҳодиса. Коррупция, асосан, давлат хизматлари ва ресурсларни қонуний манфаатлардан юқори қўядиган муаммоларни ўз ичига олади.
Коррупция инвестициялар ва иқтисодий ўсиш учун тўсқинлик қилади. Мансабдор шахсларнинг ўз манфаатлари учун иқтисодий қарорлар қабул қилган ҳолда давлат маблағларини ўзлаштириши, иқтисодий тенгсизликни кучайтиришга ёки иқтисодий қарорларни ноқонуний йўл билан қабул қилишга олиб келади. Бу, ўз навбатида, жамиятдаги аҳолининг фаровонлигини камайтиради.
Шунингдек, коррупция қонунчиликни ва давлат хизматларини мураккаблаштиради. Бу бошқа давлатлар ва халқаро ҳамжамият билан иқтисодий ҳамкорликда катта муаммоларни келтириб чиқаради.
Бундан ташқари, коррупция натижасида мансабдор шахслар томонидан аҳолига хизмат кўрсатишда ноқонуний афзалликларни кўрсатиш жамиятдаги тенглик ва адолатсизликни кучайтиради. Бу аҳолининг сиёсий ва иқтисодий қобилиятига таъсир қилган ҳолда жамиятдаги ноқонунийликни мураккаблаштиради.
Коррупцияга қарши самарали курашишнинг йўллари ривожланган мамлакатлар тажрибаси асосида ишлаб чиқилган. Бундай чора-тадбирлар давлат тизимидаги ўзгаришларни, қонунчиликни такомиллаштиришни, шунингдек, жамоатчилик маърифатини оширишни талаб қилади. Ҳуқуқий ислоҳотлар, адолатли назорат ва самарали назорат тизимлари коррупция билан курашда ҳал қилувчи омил бўлади. Шунингдек, мансабдор шахслардан очиқ ва ҳисоботли бўлишни талаб қилиш жамиятдаги адолатсизликни камайтиради ва тараққиётга салбий таъсир этувчи муаммоларни ҳал қилишда асосий йўналиш бўлади.
Хулоса қилиб айтганда, коррупциянинг олдини олиш, иқтисодий мустақиллик ва жамиятнинг фаровонлигига эришиш учун давлат, жамият ва халқаро ҳамжамият биргаликда ҳаракат қилишлари зарур.
Адолат – жамиятнинг асосий пойдевори бўлиб, унинг барқарорлиги, тараққиёти ва инсонлар ўртасидаги муносабатларнинг адолатли шаклланишида ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Адолат барқарорлик, ҳамжиҳатлик ва тараққиёт учун асос бўлади.
Адолат жамиятда барча фуқароларнинг тенг ҳуқуқ ва эркинликларга эга бўлишини кафолатлайди. Адолатли бошқарув тизими жамиятда ишонч муҳитини шакллантиради. Бу ишонч фуқароларнинг давлатга ва бошқа фуқароларга бўлган муносабатини яхшилаб, ўзаро ҳамкорликни кучайтиради.
Шунингдек, адолатли жамиятда ҳар бир инсон ўз меҳнатига муносиб равишда мукофотланади, бу эса ижтимоий тенгсизликни камайтиради. Тенг имкониятлар эса шахсларнинг ўз қобилиятларини тўлиқ намоён этишига ёрдам беради.
Бундан ташқари, адолат жамиятда инсонлар ўртасида соғлом рақобат муҳитини, барча фуқаролар учун тенг имкониятларни яратади, камбағаллик ва ижтимоий нотенгликка қарши самарали кураш олиб борилади.
Адолатли жамиятда коррупцияга ва зўравонликка ўрин қолмайди. Ҳар қандай қонунбузарлик аниқ ва шаффоф қонунлар асосида жазоланади.
Адолат жамиятнинг маънавий асосларидан бири сифатида шахслар ўртасида ўзаро ҳурмат ва ишонч туйғусини шакллантиради. Бу эса келажак авлоднинг ахлоқий ривожланишига ижобий таъсир қилади.
Хулоса қилиб айтганда, адолат жамият тараққиётининг асосидир. У инсон ҳуқуқлари, ижтимоий тенглик ва иқтисодий барқарорликни таъминлайди.
Адвокатура жамиятнинг қонун устуворлигини таъминлашда, шахсларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилишда муҳим рол ўйнайди. Ўзбекистоннинг янги таҳрирдаги Конституциясида адвокатура институти янги боб сифатида киритилди. Бундан мақсад – эркин, мустақил ва профессионал адвокатлик институтини барпо қилиш ва жамиятда адолатлиликни таъминлашдир. Адвокатлар шахсларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш ва қонун олдида тенгликни таъминлаш мақсадида ҳуқуқий ёрдам кўрсатади. Улар фуқароларга судларда иштирок этиш, ҳужжатларини тайёрлаш ва қонун доирасида тўғри қадам ташлашда кўмаклашади. Адвокатура мустақил бўлиб, ўз фаолиятида давлат ва бошқа таъсирлардан холи ҳисобланади. Улар қонун талабларига қатъий риоя қилган ҳолда, қонуний манфаатларни ҳимоя қилиш ва адолатни таъминлаш учун ўз фаолиятларини амалга оширади. Адвокатлар жамоатчиликда ҳуқуқий билимларни тарғиб қилиш ва жамиятда ҳуқуқий маданиятни шакллантиришда муҳим рол ўйнайди. Улар ўз тажрибаси ва билимларини илмий ва оммавий ахборот воситаларида тарқатишлари мумкин. Янги таҳрирдаги Конституцияда адвокатурага алоҳида боб берилиб, унинг мақсади ва вазифалари белгилаб қўйилган. Адвокатлар мустақиллиги, уларнинг профессионал ҳамкорликлари, ҳуқуқий таълим ва тренинглар асосий талаблардан бири бўлади. Адвокатлар адолатни қарор топтириш ва фуқароларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилишда катта масъулиятга эга. Улар суд жараёнларида иштирок этиш, фуқароларга юридик ёрдам кўрсатиш ва уларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, фуқароларга юридик маслаҳатлар ва уларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари бўйича тушунтиришлар бериш ҳамда ҳуқуқий саволларга жавоб бериш учун масъулдирлар. Адвокатлар жамоатчиликка ҳуқуқий билимлар ва ҳуқуқий маданиятни тарғиб қилишда фаол иштирок этади. Улар фуқароларни ҳуқуқий бузилишлардан ҳимоя қилиш, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар ва суд органлари билан ишлаш ва қонунга зид амалларни олдини олишга ёрдам беришади.
Хулоса қилиб айтганда, адвокатурага алоҳида эътибор бериш, унинг мустақиллигини таъминлаш ва ҳуқуқий маданиятни тарғиб қилиш жамиятнинг ҳуқуқий тараққиёти учун муҳим омилдир. Адвокатура жамиятда адолат ва ҳуқуқий тартибни таъминлаш, фуқароларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ва қонун устуворлигини қарор топтиришга хизмат қилади.
2024 йил 13 декабрь куни Шофиркон тумани, 2-сонли умумий ўрта таълим мактаби биносида Бухоро вилоят маъмурий судининг судьялари ва суд аппарати ходимлари иштирокида давра суҳбати ўтказилган.
Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси Г.Муллабаева Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг Инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари кафолатлари тўғрисида маъруза қилди.
Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси Г.Муллабаева ва Бухоро вилоят маъмурий судининг судья катта ёрдамчилари Д.Абдуллаев ва А.Қодировлар, Шофиркон тумани, 2-сонли умумий ўрта таълим мактаби директори Н.Очилова ва маънавият ва маърифат ишлари бўйича директор ўринбосари У.Хожиев ҳамда мактабнинг психологи М.Жабборовалар, шунингдек, Шофиркон тумани, 2-сонли умумий ўрта таълим мактабининг 11-сниф ўқувчилари иштирок этдилар.
Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси Г.Муллабаева кун тартибидаги масала бўйича қуйидагича маъруза қилди:
Ассалому алейкум ҳурматли ўқитувчи ва ўқувчилар! Бугунги кунда демократик жамиятнинг асосий тамойилларидан бири бу инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини таъминлаш ҳамда кафолатлашдир. Инсон ҳуқуқлари ҳар бир шахснинг табиий ва ажралмас ҳуқуқлари бўлиб, унинг қадр-қиммати ва эркинлиги, озод яшаш ҳамда ўз тақдирини белгилаш ҳуқуқини таъминлайди.
Инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари тушунчаси
Инсон ҳуқуқлари – бу ҳар бир инсоннинг тенг ҳуқуққа эга эканлигини белгилайдиган меъёрлардир. Уларда инсоннинг ҳаёт кечириш, эркинлик, таълим олиш, соғлиқни сақлаш ва мулкка эгалик қилиш каби асосий ҳуқуқлари акс этади.
Инсон эркинликлари эса шахснинг хоҳиш-иродасига асосланган фаолият юритиш имкониятини англатади. Бу ҳуқуқ ва эркинликлар инсоннинг шахсий ҳаётидан тортиб, жамиятдаги фаолиятигача қамраб олади.
Инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари ҳуқуқий асослари
Инсон ҳуқуқлари халқаро ва миллий қонун ҳужжатларида мустаҳкамлаб қўйилган. Ушбу асосий ҳужжатлардан баъзиларини кўриб чиқамиз:
1. БМТ Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси
-бу ҳужжат 1948 йилда қабул қилинган бўлиб, инсон ҳуқуқларининг умумжаҳон стандартларини белгилайди. Унда инсонларнинг яшаш, эркин фикр билдириш, таълим олиш ва тенг ҳуқуққа эгалиги эътироф этилган.
2. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси
-Конституциянинг 13-моддасида «Ўзбекистон Республикасида демократия умуминсоний принципларга асосланади, уларга кўра инсон, унинг ҳаёти, эркинлиги, шаъни, қадр-қиммати ва бошқа ажралмас ҳуқуқлари олий қадрият ҳисобланади. Демократик ҳуқуқ ва эркинликлар Конституция ва қонунлар билан ҳимоя қилинади», деб белгиланган. Бу қоида мамлакатда инсон ҳуқуқлари кафолатланганлигини англатади.
3. Миллий қонунчилик ва халқаро шартномалар
-Ўзбекистон Республикасида инсон ҳуқуқларини таъминлашга қаратилган қонунлар тизими мавжуд. Шунингдек, мамлакат инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро шартномаларга қўшилган ва уларнинг қоидаларини амалда қўллаб келмоқда.
Инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини таъминлаш кафолатлари
Инсон ҳуқуқларининг таъминланиши давлат ва жамиятнинг барқарорлигини белгилайди. Бунинг учун қуйидаги кафолатлар муҳим аҳамиятга эга:
1. Ҳуқуқий кафолатлар
Қонун инсоннинг ҳуқуқлари бузилган тақдирда уни ҳимоя қилиш механизмини яратади. Суд, прокуратура ва адвокатура каби тизимлар бу борада асосий роль ўйнайди.
Ҳар кимга ўз ҳуқуқ ва эркинликларини суд орқали ҳимоя қилиш,давлат органларининг ҳамда бошқа ташкилотларнинг,улар мансабдор шахсларининг қонунга хилоф қарорлари, харакатлари ва харакатсизлиги устидан судга шикоят қилиш ҳуқуқи кафолатланган.(Конституцияни Х-боби,54-58 моддалар)
2. Ижтимоий кафолатлар
Давлат ҳар бир инсоннинг таълим олиши, соғлиқни сақлаш, иш билан таъминланиш каби ҳуқуқларини таъминлайдиган ижтимоий дастурларни амалга оширади.
3. Халқаро кафолатлар
Инсон ҳуқуқлари соҳасидаги халқаро ҳамкорлик ҳам муҳим аҳамиятга эга. Ўзбекистон халқаро ташкилотлар билан ҳамкорликда инсон ҳуқуқларини таъминлашга қаратилган саъй-ҳаракатларни амалга оширмоқда.
Бундан ташқари, инсонинг шахсий ҳуқуқ ва эркинликлар янги таҳрирдаги Ўзбекистон Республикасининг Конституциясининг еттинчи бобида тўлиқ қонун билан мустаҳкамлаб қўйилган.
Унга кўра, яшаш ҳуқуқи ҳар бир инсоннинг ажралмас ҳуқуқидир ва у қонун билан муҳофаза қилинади. Инсон ҳаётига суиқасд қилиш энг оғир жиноятдир. Ўзбекистон Республикасида ўлим жазоси тақиқланади. Инсоннинг шаъни ва қадр-қиммати дахлсиздир.
Ҳеч нарса уларни камситиш учун асос бўлиши, ҳеч ким қийноққа солиниши, зўравонликка, бошқа шафқатсиз, ғайриинсоний ёки инсон қадр-қимматини камситувчи муомалага ёхуд жазога дучор этилиши, ҳеч кимда унинг розилигисиз тиббий ва илмий тажрибалар ўтказилиши мумкин эмас.
Ҳар ким эркинлик ва шахсий дахлсизлик ҳуқуқига эга.
Ҳеч ким қонунга асосланмаган ҳолда ҳибсга олиниши, ушлаб турилиши, қамоққа олиниши, қамоқда сақланиши ёки унинг озодлиги бошқача тарзда чекланиши мумкин эмас. Ҳибсга олишга, қамоққа олишга ва қамоқда сақлашга фақат суднинг қарорига кўра йўл қўйилади. Шахс суднинг қарорисиз қирқ саккиз соатдан ортиқ муддат ушлаб турилиши мумкин эмас. Шахсни ушлаш чоғида унга тушунарли тилда унинг ҳуқуқлари ва ушлаб турилиши асослари тушунтирилиши шарт.
Жиноят содир этганликда айбланаётган шахс унинг айби қонунда назарда тутилган тартибда ошкора суд муҳокамаси йўли билан исботланмагунча ва суднинг қонуний кучга кирган ҳукми билан аниқланмагунча айбсиз деб ҳисобланади. Айбланувчига ўзини ҳимоя қилиш учун барча имкониятлар таъминланади. Айбдорликка оид барча шубҳалар, агар уларни бартараф этиш имкониятлари тугаган бўлса, гумон қилинувчининг, айбланувчининг, судланувчининг ёки маҳкумнинг фойдасига ҳал қилиниши керак. Гумон қилинувчи, айбланувчи ёки судланувчи ўзининг айбсизлигини исботлаши шарт эмас ва исталган вақтда сукут сақлаш ҳуқуқидан фойдаланиши мумкин.
Ҳеч ким ўзига ва яқин қариндошларига қарши гувоҳлик беришга мажбур эмас.
Агар шахснинг ўз айбини тан олганлиги унга қарши ягона далил бўлса, у айбдор деб топилиши ёки жазога тортилиши мумкин эмас.
Озодликдан маҳрум этилган шахслар ўзига нисбатан инсоний муомалада бўлиниши ҳамда инсон шахсига хос бўлган шаъни ва қадр-қиммати ҳурмат қилиниши ҳуқуқига эга.
Шахснинг судланганлиги ва бундан келиб чиқадиган ҳуқуқий оқибатлар унинг қариндошлари ҳуқуқларини чеклаш учун асос бўлиши мумкин эмас. Ҳар кимга малакали юридик ёрдам олиш ҳуқуқи кафолатланади. Қонунда назарда тутилган ҳолларда юридик ёрдам давлат ҳисобидан кўрсатилади.
Ҳар бир шахс жиноят процессининг ҳар қандай босқичида, шахс ушланганида эса унинг ҳаракатланиш эркинлиги ҳуқуқи амалда чекланган пайтдан эътиборан ўз танловига кўра адвокат ёрдамидан фойдаланиш, гумон қилинувчи, айбланувчи ёки судланувчи айбловнинг моҳияти ва асослари тўғрисида хабардор қилиниш, унга қарши ёки унинг фойдасига гувоҳлик бераётган шахсларнинг сўроқ қилинишини талаб этиш, таржимон ёрдамидан фойдаланиш ҳуқуқига эга. Қонунни бузган ҳолда олинган далиллардан одил судловни амалга ошириш чоғида фойдаланишга йўл қўйилмайди.
Жиноят учун ҳукм қилинган ҳар ким қонунда белгиланган тартибда ҳукмнинг юқори турувчи суд томонидан қайта кўриб чиқилиши ҳуқуқига, шунингдек афв этиш ёки жазони енгиллаштириш тўғрисида илтимос қилиш ҳуқуқига эга.
Ҳуқуқбузарликлардан жабрланганларнинг ҳуқуқлари қонун билан муҳофаза қилинади. Давлат жабрланганларга ҳимояланишни ва одил судловдан фойдаланишни таъминлайди, уларга етказилган зарарнинг ўрни қопланиши учун шарт-шароитлар яратади.
Ҳеч ким расмий эълон қилинмаган қонун асосида ҳукм қилиниши, жазога тортилиши, мол-мулкидан ёки бирон-бир ҳуқуқидан маҳрум этилиши, ҳеч ким айни бир жиноят учун такроран ҳукм қилиниши мумкин эмас.
Ҳар бир инсон шахсий ҳаётининг дахлсизлиги, шахсий ва оилавий сирга эга бўлиш, ўз шаъни ва қадр-қимматини ҳимоя қилиш, ҳар ким ёзишмалари, телефон орқали сўзлашувлари, почта, электрон ва бошқа хабарлари сир сақланиши ҳуқуқига эга. Ушбу ҳуқуқнинг чекланишига фақат қонунга мувофиқ ва суднинг қарорига асосан йўл қўйилади.
Ҳар ким ўз шахсига доир маълумотларнинг ҳимоя қилиниши ҳуқуқига, шунингдек нотўғри маълумотларнинг тузатилишини, ўзи тўғрисида қонунга хилоф йўл билан тўпланган ёки ҳуқуқий асосларга эга бўлмай қолган маълумотларнинг йўқ қилинишини талаб қилиш, ҳар ким уй-жой дахлсизлиги ҳуқуқига эга.
Ҳеч ким уй-жойга унда яшовчи шахсларнинг хоҳишига қарши кириши мумкин эмас. Уй-жойга киришга, шунингдек унда олиб қўйишни ва кўздан кечиришни ўтказишга фақат қонунда назарда тутилган ҳолларда ва тартибда йўл қўйилади. Уй-жойда тинтув ўтказишга фақат қонунга мувофиқ ва суднинг қарорига асосан йўл қўйилади.
Қонуний асосларда Ўзбекистон Республикаси ҳудудида бўлиб турган ҳар ким мамлакат бўйлаб эркин ҳаракатланиш, турар ва яшаш жойини танлаш ҳуқуқига эга, бундан қонунда белгиланган чекловлар мустасно.
Ҳар ким Ўзбекистондан ташқарига эркин чиқиш, ҳуқуқига эга, бундан қонунда белгиланган чекловлар мустасно.
Ўзбекистон Республикаси фуқароси Ўзбекистонга тўсқинликсиз қайтиш, ҳар ким фикрлаш, сўз ва эътиқод эркинлиги, исталган ахборотни излаш, олиш ва тарқатиш ҳуқуқига эга.
Давлат Интернет жаҳон ахборот тармоғидан фойдаланишни таъминлаш учун шарт-шароитлар яратади.
Ахборотни излаш, олиш ва тарқатишга бўлган ҳуқуқни чеклашга фақат қонунга мувофиқ ҳамда фақат конституциявий тузумни, аҳолининг соғлиғини, ижтимоий ахлоқни, бошқа шахсларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш, жамоат хавфсизлигини ҳамда жамоат тартибини таъминлаш, шунингдек давлат сирлари ёки қонун билан қўриқланадиган бошқа сир ошкор этилишининг олдини олиш мақсадида зарур бўлган доирада йўл қўйилади.
Давлат органлари ва ташкилотлари, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари, уларнинг мансабдор шахслари ҳар кимга ўз ҳуқуқлари ҳамда қонуний манфаатларига дахлдор бўлган ҳужжатлар, қарорлар ва бошқа материаллар билан танишиш имкониятини таъминлаши шарт. Ҳамма учун виждон эркинлиги кафолатланади.
Ҳар ким хоҳлаган динга эътиқод қилиш ёки ҳеч қайси динга эътиқод қилмаслик ҳуқуқига эга. Диний қарашларни мажбуран сингдиришга йўл қўйилмайди.
Хулоса қилиб айтганда, инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари ҳар қандай жамиятнинг ижтимоий, иқтисодий ва сиёсий барқарорлигини таъминлайди. Демократик жамият барпо этиш йўлидаги асосий вазифа инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини ҳимоя қилиш, уларнинг кафолатларини мустаҳкамлашдан иборатдир. Ўзбекистонда бу борада салмоқли ишлар амалга оширилмоқда.
Мамлакатда олиб борилаётган сиёсий ислоҳотлар билан ўз вақтида хабардор бўлиш, шунингдек олиб борилаётган ушбу ислоҳотларда дахлдорлик ҳиссини туйиш мақсадида барча фуқароларга ушбу юқорида номи келтирилган адабиётларга фаол обуна бўлиш тавсия этилади.
Konstitutsiya har bir davlatning qonuni boʻlib, u davlat va jamiyatning huquqiy asoslarini belgiladi. O’zbekiston Respublikasi va Konstitutsiyasi, ham qarori mustaligi, demokrat odamlari va huquqiy kuchli kuchli poydevoridir.
1992 yil 8 dekabr qabul qilingan O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi halqimiz irodasini, orzu-umidlarini va milliy manfaatlarini ifoda etadi. Unda davlat tuzilishi, fuqarolarning hukukuk va burchlari, iqtisodiyot, talim, madaniyat va boshka sokhalarga oid mukhim normalar o’z aksini topgan.
Konstitutsiya muallifi quyidagilardir:
Davlat qurilish asoslarini – Konstitutsiya davlatning shakli, boshkaruv tizimi va hududiy tuzilma kabi asosiy masalalarni aniklaydi. Fuqarolarning huquq va erkinliklarini kafolatlash – Unda insonning khayoti, erkinligi, dakhlsizligi va boshka tabiy hukuklari himoyalangan. Iqtisodiy va ishtimoiy munosabatlarni tartibga solish – Konstitutsiyada mulkchilik, tadbirkorlik erkinligi va izhtimoiy ta’minot masalalari. Hokimiyat davlat organlarini tartibga solish – Konstitutsiya komitetining barcha tarmoklari – Konun chikaruvchi, izhro etuvchi va sud kokimiyatining vakolatlarini belgilaidi. 2023 yil 30 aprel referendum orkali qabul qilingan yangi tahirdagi O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qator muhim o’zgarish va bo’lgan maqola yangiliklar.net saytiga kiritilgan. “Ushbu taxir mamlakatning siyosiy, iktisodiy va izhtimoiy sogalida demokratik oʻzgarishlarni mustakamlashga qaratilgan.
asosiy u kuyidagilarni tashkil etuvchi sahna:
Inson xukukulari va erkinliklari – inson sha’ni va qadr-qimmatini himoya qilish yanada mustakamlangan. Barcha fukarolarning tengligiga va sud hujjatlariga alohida e’tibor qaratilgan.
Hokimiyatlar o‘rtasidagi munosabatlar – Davlat hukumati qonun chiqaruvchi, izhro etuvchi va sud hukumatiga azhratilishi yanada anik tartibga solindi. Mahalliy hokimliklar tuzilmasida u ko’rinishlar kiritildi. Masalan, viloyat va tuman hokimliklari endilikda xalq deputatlari kengashlari raisligi holatini bir vaqtning o’zida egallay olmaydi (ushbu norma boskichma-boskich zhoriy rivojlanadi).
Halq hkimiyatchiligi – Konstitutsiya halq hkimiyatining yagona manba takidlaydi. Xalq davlat saylangan Oliy Majlis va Prezident nomidan ish olib borish hukukćiga ega. Izhtimoiy khayot va mafkuralar hilma-hilma-hilma-xillik – Davlat mafkurasi sifatida hechday mafkuraning o’rnatilishiga y’o’l qo’yilmaydi, siyosat va fikriy hilma-hillik quvvatlanadi. Ekolog va kelajak avlodlar haqlari – tabiy resurslarni saqlash va atrof-muxit muxofazasiga alohida e’tibor beriladi, bu kelajak avlodlar huquqlarini himoya qilish huquqiga ega. Yangi taxirdagi Konstitutsiya 202-sonli 1 mayidan kuchga kirdi va bu uzgarishlar mamlakatning democratlashuv yulidagi muxim kadamidir.
O’zbekiston Konstitutsiyasida inson huquqlari va erkinliklari oliy qadriyat sifatida qabul qilinadi. Jamiyatimizda har bir shaxsning huquqlari himoyasi kafolatlangan, fukarolarning izhtimoiy faolligi va davlat rahbari ishtiroki taminlanadi. Konstitutsiya barcha mumkin bo’lgan halq manfaatlariga xizmat ko’rsatgan.
Har yili 8 dekabr Kuni Mamlakatimizda Konstitutsiya Kuni nishonlanadi. Bu kun xalqimiz uchun qonun ustuvorligi va huquqiy madaniyatni yanada yuksaltirish, yosh avlodga konstitutsiya qadriyatlarini singdirishda muhim zarbga ega.
Aytish lozimki, Konstitutsiya – davlat va jamiyatning xuquqiy xavfsizligi, erkin va farovon hayotning asosidir. Uning qoidalariga rioya kilish, uni yanada takomilashtirish va unga barqaror holda harakat kilish barchamizning burchimizdir. Buning uchun ham Constitution chukur o’rganish va uning mazmun-mohiyatini anglash har bir fuqaro uchun muxim ahamiyat kasb etadi.
Jinoyat ishlari boʻyicha Vobkent tuman sudi sudyasi B.Sadullayev
Барча ҳуқуқлар ҳимояланган 2025 | Бухоро вилоят маъмурий суди
