VOYAGA YETMAGANLAR HUQUQBUZARLIGINING SABAB VA OMILLARI: OILA VA OILAVIY MUNOSABATLAR MISOLIDA

Voyaga yetmagan shaxsda huquqbuzarlik xulqi shakllanishida hamda jinoyatchilikka qo‘l urishida bir qancha omillar mavjud. Huquqshunos olimlarning tadqiqotlariga ko‘ra, o‘smirlar jinoyatchiligiga 200 ga yaqin omillar ta’sir qiladi . Ayniqsa, bu o‘rinda oilaning, ota-onaning roli muhim ahamiyatga ega. Bugungi kunda mamlakatimiz aholisining 40 foizini voyaga yetmaganlar tashkil etishini hisobga olsak, bu jarayonda ota-ona, mahalla tizimi, ta’lim muassasalari, umuman, keng jamoatchilik, barchamizning zimmamizda ulkan mas’uliyat yuklaydi. Vazirlar Mahkamasi huzuridagi “Oila” ilmiy-amaliy tadqiqot markazi tomonidan mamlakatimizning turli hududlarida o‘tkazilayotgan tadqiqotlardan ma’lum bo‘lishicha, voyaga yetmaganlar o‘rtasida jinoyatchilik hamda huquqbuzarliklar sodir qilinishining asosiy sabablaridan biri oiladagi nosog‘lom muhit ekanligi fikrimizni to‘la qo‘llab-quvvatlaydi.
Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, huquqbuzarlik sodir qilgan yoshlarning 62,2 foizi bo‘sh vaqtlarini ko‘chada, bemaqsad va nazoratsiz o‘tkazar ekan. Voyaga yetmaganlar hamda yoshlar huquqbuzarliklarining oldini olishda ota-onalarning ishtiroki tahlil etilganda, ularning 42,8 foizi farzandlari tarbiyasiga e’tiborsiz ekani, 48,7 foizi bolalarini yetarli darajada tarbiyalay olmasliklari aniqlangan.
Voyaga yetmagan shaxsning huquqbuzarlik sodir etishida oilaning o‘rni quyidagilarda ko‘rinadi: bolaning ota-ona tomonidan qanchalik nazorat qilinishi, ota-onaning bolaga qo‘llaydigan tarbiyaviy usullari, ota va ona o‘rtasidagi nizo va janjallar shuningdek, ajrashishlar, ota-onaning yoki oila a’zolarining jinoyat sodir etishi yoki etgani, ota-ona va bola o‘rtasidagi aloqalarning qanchalik mustahkamligi kabi. Konstitutsiyamizning 64-moddasida ota- onalar o‘z farzandlarini voyaga yetgunlariga qadar boqish va tarbiyalashga majburdirlar, deb ta’kidlanadi. Shuningdek, Oila kodeksining 100-moddasi 1-qismida“Ota-ona voyaga yetgan mehnatga layoqatsiz, yordamga muhtoj bolalarga ta’minot berishi shartdir” deb belgilangan. Jinoyat kodeksining 122-moddasida esa, voyaga yetmagan yoki mehnatga layoqatsiz shaxslarni moddiy ta’minlashdan bo‘yin tovlash jinoyat sifatida keltirilgan.
Aytish kerakki, ota-onaning farzandga bo‘lgan munosabati, voyaga yetmagan shaxsning

qay darajada huquqbuzarlikka qo‘l urishi yoki urmaslik masalasini bashorat qilishda birlamchi asos hisoblanadi. Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, respublikamizda jinoyat va huquqbuzarlikka qo‘l urayotgan bolalar, asosan, notinch, nizoli, nosog‘lom oilalarda voyaga yetayotganini ko‘rsatmoqda. Oiladagi bunday muhitga moslashgan yoki moddiy ta’minotga muhtoj bola boshqalar bilan ko‘p janjallashishi, natijada o‘g‘rilik, bezorilik kabi jinoyatlarga qo‘l urish holatlari uchramoqda.
Mutaxassislar ota-onaning bolani tarbiyalash jarayonida unga nisbatan axloqiy va boshqa munosabatlarga ko‘ra, to‘rt kategoriyaga bo‘lishni taklif etishadi. Jumladan, -tarbiya berish bilan birgalikda, bolani doim qo‘llab-quvvatlaydigan, bolaga nisbatan iliq munosabatda bo‘ladigan, bolaga o‘rnak bo‘ladigan xulq-atvorga ega, bola oldida obro‘ga ega ota-onalik; -bolaga nisbatan iliq va muloyim munosabatda bo‘ladigan va unga nisbatan hurmat shakllantirgan, lekin tarbiya va nazoratda kamchiliklarborligi bilan xarakterlanadigan ota- onalik; -qattiq tartib-intizomga tayangan, ba’zida og‘ir xulq-atvor va o‘ziga xos murakkabliklarga asoslangan tarbiya bilan xarakterlanadigan ota-onalik; -bolaga tartib va intizom jihatidan nazoratga olmaydigan. Talabchanlik va javobgarlikni bo‘yniga olmaydigan beparvo ota-onalik.
Laura. A. Berkning tadqiqotlariga ko‘ra, bolaga o‘rnak bo‘ladigan xulq-atvorga ega, uning oldida “obro‘”ga ega ota-onaning tarbiyaviy yondashuv uslubi bola uchun eng samaralisi bo‘lishi mumkin. Aksincha, psixolog Diana Baumrindning fikricha, qattiq tartib-intizomga asoslangan, avtoritar xarakterdagi tarbiyaviy muhit bola ulg‘ayish davrida muhim, chunki bola bu davrda shakllantirgan xulq-atvor butun umr saqlanib qoladi. Haqiqatdan ham ushbu fikr asosli, chunki endi ul’g‘ayib kelayotgan bola ko‘proq taqlid asosida o‘rganishga, olamni shu asnoda anglashga moyil bo‘ladi. Ushbu davrda bola qanchalik to‘g‘ri tarbiyalansa, nazorat ostida bo‘lsa, uning kelajakda huquqbuzarlikka qo‘l urish ehtimoli kamroq bo‘ladi.
Bola va ota-ona o‘rtasidagi munosabat qanchalik to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilganligi masalasi juda muhim hisoblanadi. Nazoratning qancha pastligi bolaning ota-onasi bilan munosabatlarining yomon ahvolda ekanligidan dalolat beradi. Bu kabi bolalar o‘zining xatti-harakatlarini ota-onasi bilan deyarli muhokama qilishmaydi.
Ayrim tadqiqotlarga ko‘ra, o‘smirning o‘ziga yaqin, yaxshi aloqada bo‘lgan jinoyatchi aka yoki opasi bo‘lishi uning huquqbuzarlikka moyilligini oshirishi mumkin. Amaliyotda huquqbuzar uka yoki singilning akasi yoki opasining jinoyatchi bo‘lib shakllanishida ta’sir qilish holatlari kam holatlarda uchraydi. Aksincha, aka yoki opaning jinoyatchi bo‘lishi uka yoki singilning jinoyatchi bo‘lib yetishishida muhim rol o‘ynaydi. Shuningdek, ushbu holatda aka-uka va opa- singillar o‘rtasidagi aloqalarning qay darajada o‘rnatilganligiga bog‘liq. Masalan, aka jinoyatchi bo‘lsada, lekin uka bilan adovatda ruhida bo‘lsa, uning ukasining xulq-atvoriga ta’siri bo‘lmasligi ehtimoli yuqori bo‘lishi mumkin.
Bolani huquqbuzarlikka sodir etishida oiladagi munosabatlarning qanchalik muhim ekanligi muhim ekan, oilaviy ajrashishlarning bu o‘rindagi ahamiyatiga to‘xtalib o‘tish lozim.
Ba’zan bu jarayonga shu darajada e’tiborsiz munosabatda bo‘lamizki, atrofimizda hatto turmush qurmay turib ajrashish haqida reja qilayotgan yoshlarni, eng achinarlisi, huddi shunday ota-onalarni uchratishimiz mumkin bo‘lib qolgan. Yurtimizda 2020-yilda 28233 ta oila ajrashganligini hisobga olsak, bu naqadar jiddiy muammo ekanligini tushunishimiz mumkin. Ajrashishlarning sababi sifatida iqtisodiy qiyinchiliklar, zo‘ravonlik va tazyiqlar, oilaviy hayotga tayyor emasligi kabi holatlar keltirilgan. Shuningdek, O‘zbekistonda 2019-yilning o‘zida 16-17 yoshda turmush qurgan ayollar soni 3001 tani tashkil qilgan.
Ularning ushbu yoshda turmushga ijtimoiy, hamda psixologik, fiziologik jihatdan tayyor emasligi oilada vujudga keladigan muammolarni hal etishga qodir emasliklarini ko‘rsatadi.
Ko‘p holatlarda ajrimlar yosh oilalar bilan sodir bo‘layotganligi, bolaning ko‘p holatlarda ona bilan yo‘lg‘iz qolishi, onaning farzand tarbiyasidagi vazifasini karrasiga qiyinlashishiga olib kelmoqda.
Steinbergning “O‘smirlik” nomli asarida qayd etilishicha yolg‘iz ota yoki ona bilan yashaydigan bolalar, ota-ona bilan birgalikda yashaydigan bolalarga qaraganda qashshoq yashashga va ko‘p holatlarda ularning huquqbuzarlik sodir etish xavfi yuqoriroq bo‘lishi ko‘rsatiladi. Biroq, Graham va Bovling tadqiqotlarida keltirilishicha, yolg‘iz ona yoki ota bilan birgalikda yashaydigan bola o‘rtasida oilaviy munosabatlar yaxshi o‘rnatiladi. Bunda ota-ona va bola emas, ona-bola yoki ota-bola o‘ziga xos sxemasi shakllanadi. Shuningdek, bolaning xatti-harakatlarini nazorat qilish yaxshi yo‘lga qo‘yiladi hamda uning huquqbuzarlikka moyilligi juda past darajada bo‘ladi. Yuqoridagi ikki fikr ham ma’lum ilmiy va amaliy o‘rganishlarga asoslangan, huquqbuzarlik hamda jinoyatchilik bugungi kunda ko‘proq ijtimoiy hodisa sifatida gavdalanayotganligini hisobga olsak, bolani tog‘ri tarbiyalash bilan birgalikda uning barkamol bo‘lishi uchun ijtimoiy ta’minlanganligi juda muhim. Ota-ona bilan birgalikda yashaydigan bolaning ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy jihatdan ta’minlanganligi boshqalarga nisbatan yaxshi holatda bo‘ladi. Shuningdek, qachonki o‘smirlar nazoratsiz qoldirilsa, ularning g‘ayriijtimoiy xulq-atvorga ega o‘smirlar guruhi ta’siriga tushib qolish xavfi ortadi.
Ko‘rinib turibdiki, ajrashish bu shunchaki, birgalikda yashayotgan ikki insonning alohida- alohida yashashigina emas, balki hayotga endi kirib kelayotgan bolaning taqdirini keskin o‘zgartirib yuboradigan salbiy ijtimoiy hodisa desak, mubolag‘a bo‘lmaydi. Ajrashishlardan so‘ng, bolalarning ijtimoiy, ruhiy ahvoli qanchalik o‘rganilayapti? qanchalik huquqiy taminlangan? degan kabi masalalar hali hamon dolzarb. Birgina otaning farzandiga aliment pulini to‘lashdan qochayotganligi, bolani o‘z holiga tashlab qo‘yish bilan barobar. Albatta, iqtisodiy yetishmovchiliklar jamiyatda jinoyatlarni ijtimoiy-huquqiy hodisa sifatida gavdalantiradi.
O‘smirlar o‘rtasida bosqinchilik, o‘g‘rilik kabi jinoyatlarning kuchayishi ham aynan iqtisodiy yetishmovchiliklar, ularni o‘z vaqtida tarbiyasi, kamolga yetishishida ma’suliyatni o‘z bo‘yniga olmagan ota-onalar sababdir.
Voyaga yetmaganlar huquqbuzarligida oila, undagi ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy muhit, oilaviy ajrimlar, umuman, ota-ona va bola bilan bog‘liq oiladagi barcha munosabatlar muhim o‘rin tutar ekan, ushbu vaziyatda yuzaga keladigan muammolar o‘ziga xos yechimlarni talab qiladi. Birinchidan, oilaviy ajrimlarni kamaytirish, ajrimlar yuz bergan taqdirda ham ularning “qurboni” bo‘lgan bolalarni ijtimoiy muhofaza etishni ta’minlash. Bunda, birinchi navbatda oilaviy ajrimlar natijasida yetim qolgan voyaga yetmaganlarni ish bilan ta’minlash, imtiyozlar berish. Ikkinchidan, nizoli vaziyatdagi oilalarga psixologik, jumladan, huquqiy yordam ko‘rsatish: qonun oldida ota-onaning farzand oldidagi, farzandning ota-ona oldidagi burch va majburiyatlarini tushuntirish, bundan tashqari voyaga yetmaganlarning huquqiy savodxonligini oshirish. Sababi huquqiy savodxonlikning pastligi ham voyaga yetmaganning huquqbuzarlikka qo‘l urishishiga sabab bo‘lishi mumkin. Shu maqsadda ya’ni oiladagi nizolarni o‘rganuvchi, huquqiy jihatdan baholay oluvchi alohida shaxslar faoliyatini yo‘lga qo‘yish lozim.

Ixtiyor Xolov, Buxoro tumanlararo ma’muriy sudi sudyasi

ЎЗБЕКИСТОНДА ЭЛЕКТРОН ТИЖОРАТГА ОИД ҚОНУН ҲУЖЖАТЛАРИНИНГ РИВОЖЛАНИШ ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ

Бугунги кунда ахборот коммуникация технологиялари хизматлари жамиятимизнинг барча  жабҳаларига  шиддат  билан  кириб  келмоқда.  Ахборот  технологияларини  жорий қилиш туфайли иш юритиш маданиятининг электрон кўриниши  шаклланмоқда.

Жумладан, замонавий ахборот технологиялари асосида янги турдаги банк хизматларини кўрсатиш,  электрон  тижорат,  электрон  тўловлар  тизими  ва  хўжалик  юритувчи субъектлар ўртасида ўзаро ҳисоб-китоблар самарадорлигини ошириш учун кенг шарт-шароитлар  яратилмоқда.

Хусусан, электрон тижоратни ривожлантириш мамлакатимизда амалга оширилаётган кенг кўламли иқтисодий ислоҳотларнинг ажралмас бўлаги  ҳисобланади. Шу боисдан электрон тижоратни ривожлантириш  ва иқтисодиётни ахборотлаштириш жараёнига мослаштириш борасида қабул қилинган қонунлар ва қонуности ҳужжатлар, яратилган технологик  асослар  туфай ли  сўнгги  йилларда  электрон тижорат бозори шаклланиб, унга хизмат қилувчи механизмлар тизимли равишда такомиллашиб бормоқда.

Республикамида бу  соҳадаги  дастлабки  қадам  сифатида Ўзбекистон  Республикаси Президентининг 2002 йил 30 майдаги “Компьютерлаштиришни янада ривожлантириш ва ахборот-коммуникация  технологияларини  жорий  этиш  тў ғрисида”ги   ПФ-3080-сонли  Фармонининг  қабул  қилинишини  ай тишимиз  мумкин Мазкур Фармонда ахборотлаштиришнинг  миллий  тизимини  шакллантириш,  иқтисодиёт  ва  жамият  ҳаётининг  барча  соҳаларида  замонавий  ахборот  технологияларини,  компьютер техникаси  ва  телекоммуникация  воситаларини  оммавий  равишда  жорий  этиш  ҳамда улардан фой даланиш, фуқароларнинг ахборотга ортиб бораётган талаб-эҳтиёжларини янада тўлиқроқ қондириш, жаҳон ахборот ҳамжамиятига кириш ҳамда жаҳон ахборот ресурсларидан баҳраманд бўлишни кенгай тириш учун қулай шарт-шароитларни яратиш мақсадида  замонавий  ишончли  ва  хавфсиз  миллий  маълумотлар  ахборот  базаларини яратиш,  ахборот  ресурслари  ва  хизматларининг  бозорини  ривожлантириш,  ахборот алмашинувининг электрон  шаклларига  изчиллик  билан  босқичма-босқич  ўтиш  реал иқтисодиёт тармоқларида, бошқарув, бизнес, фан ва таълим соҳаларида компьютер ва ахборот технологияларини кенг жорий этиш, аҳоли турли қатламларининг замонавий компьютер ва ахборот тизимларидан кенг баҳраманд бўлишлари учун шарт-шароитлар яратиш, миллий ва халқаро ахборот тармоқларига ғоят тезкорлик билан кириб боришни жорий этиш, аҳоли пунктлари, шу жумладан қишлоқ аҳоли  пунктларининг  уларга кириб боришини таъминлаш; сифатли маҳаллий дастурий маҳсулотлар ишлаб чиқариш ва уларни экспорт қилишни рағбатлантиришнинг самарали  механизмини  яратиш; маҳаллий компьютер техникаси ва унга бутловчи буюмлар ишлаб чиқиш ҳамда ишлаб чиқаришни  ташкил  этишга  кў маклашиш  каби  вазифалар  белгиланди.

Шунга  кўра,  мазкур  Фармоннинг  ижроси  юзасидан  Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2002 йил 6 июндаги “Компьютерлаштиришни янада ривожлантириш ва ахборот-коммуникация  технологияларини  жорий  этиш  чора-тадбирлари  тўғрисида”ги  200-сонли  қарори  қабул  қилинди ҳамда  Ўзбекистон Республикаси  Ахборот  технологиялари  ва  коммуникацияларини  ривожлантириш вазирлиги ҳузуридаги Давлат ахборот тизимларини ташкил этиш ва қўллаб-қувватлаш бўйича ягона интеграторига реал иқтисодиёт тармоқлари, бошқарув, бизнес, соғлиқни сақлаш, фан ва таълим соҳалари учун, шунингдек электрон тижорат дастурини амалга ошириш  учун  амалий  ва  мослаштирилган  дастурий  воситаларни,  маълумотларнинг ахборот  базаларини,  веб-сай тлар  ва  бошқа  дастурий  маҳсулотларни  ишлаб чиқиш бўйича тендерларида иштирок этиш; бюджет ташкилотлари ва хусусий бизнесга кенг миқёсдаги  ахборот,  сервис  ва  консалтинг  хизматлари кўрсатиш; ҳар чоракда ахборот-коммуникация технологияларини ривожлантиришнинг жаҳонда ва мамлакатимиздаги тенденциялари, ушбу соҳадаги замонавий халқаро стандартлар тўғрисида ахборотлар ва шархлар тайёрлаш каби вазифалар юклатилади.

Шуни таъкидлаш  жоизки,  электрон  тижоратни ривожлантириш  жамиятимиз учун қуйидаги натижаларни беради: Электрон  тижоратнинг  ривожланиши  Ўзбекистон меҳнат бозори тузилмасига ижобий таъсир кў рсатади. Юқори ахборот технологияларини саноатлаштириш минглаб янги иш ў ринларини яратади. Ўзбекистон иқтисодиётининг барқарорлашиши, товар ва хизматларнинг рақобатбардошлиги кучай иши ва электрон тижорат  ривожланишининг  бир  пайтда  содир  бўлиши  экспорт  имкониятларининг ошишига  олиб  келади.

Муллабаева Гўзал Мухтаровна, Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси

РОМАН-ГЕРМАНВА АНГЛО-САКСОН ҲУҚУҚ ТИЗИМЛАРИДА ШАРТНОМА ТУРЛАРИ ВА УЛАРНИ ТУРКУМЛАШНИНГ ҲУҚУҚИЙ АСОСЛАРИ

Шартномалар  инсоният  томонидан  энг  қадимдан  фой даланиб келинаётган юридик восита ҳисобланади. Шартнома барча мавжуд ҳуқуқий тизимларда Англо-саксон,  китъа,  мусулмон  ва  патриархал  яъни  маҳаллий  одатларга  асосланган тизимларда  ҳам  беистисно  равишда  қўлланилади.Шартнома  гарчи  фақат  фуқаролик ҳуқуқида  асосий  восита  сифатида  ишлатиладигандек  бўлиб  туюлса  ҳам,  у  халқаро ҳуқуқда,  меҳнат  ҳуқуқида,  оила  ҳуқуқида  ҳам  муҳим  аҳамиятга  эга.

Роман-герман  ҳуқуқ  тизими  амал  қилувчи  мамлакатларда  шартнома  фуқаролик ҳуқуқининг  асосий,  муҳим  ва  ажралмас  қисми  ҳисобланади  ва  цивилистикада шартномаларга алоҳида аҳамият бериб келинади. Чунки шартномаларда бошқа юридик фактларга  қараганда,  тарафларнинг  эрки-иродаси  тўла ифодаланади. Ўзбекистон Республикаси Фуқароликкодексининг  353-моддасида  белгиланганидек, шартнома бу келишувдир, яъни  икки  ёки  ундан  ортиқ  шахснинг  фуқаролик  ҳуқуқлари  ва бурчларини  белгилаш,  ў згартириш  ёки  бекор  қилишучун  асос  бўлиб  хизмат  қилишга қаратилган  ўзаро  келишувидир.

Англо-саксонҳуқуқий  тизимида  шартноманинг  расмий  таърифи  мавжуд  эмас.

Шунингдек, шартнома тузиш қоидаларини кодификация қилинмаганлиги ушбу ҳуқуқ тизимининг эволюциясига бориб тақалади. Ушбу ҳуқуқ тизимида шартнома тушунчаси ва  шартнома  тузиш  қоидалари  суд  прецедентлари  асосида  шаклланган.  Мазкур қоидалардан  келиб  чиқиб,  шартнома  таърифи  манбаларда  куй идагича  ифодаланади: “шартнома бу қонун томонидан тан олинадиган ва ижро этиладиган мажбуриятларни келтириб  чиқарувчи  битимдир”.

Бизга маълумки, кў плаб шартномалар бир-бирига ў хшаш хусусиятларга эга бўлиши билан бирга, уларни ажратиш имконини берадиган муайян  ўзига  хос  хусусиятларга ҳам  эга  бўлади.  Турли  ҳил  шартномаларни  тў ғри  танлаш  ва  фуқаролик  муомаласи иштирокчилари  фаолиятида,  вазиятга  қараб,  мос  равишда  кўллаш  учун  уларни турларга  бўлиш  қўлланилади.  Чунки,  шартномаларни  турларга  бўлиш  нафақат назарий,  балки  амалий  аҳамият  ҳам  касб  этади.Роман-герман  ва   Англо-саксон ҳуқуқ  тизимларида  шартнома  унда  иштирок  этаётган  тарафлар  ў ртасида  ҳуқуқ  ва мажбуриятларнингў заро тақсимланишигақараб бир томонлама, икки томонлама ва кўп томонлама шартномаларга  бўлинади. Ҳозирги  кунда  Роман-герман  ҳуқуқ  тизими амал  қилувчи  давлатларнинг  аксариятидаги  фуқаролик муомаласида  тузиладиган шартномаларнинг кўпчилиги икки  томонлама (олди-сотди  шартномаси  каби) шартномалардан иборатдир. Шартномалар ҳақэвазига ва текинга тузиладиган шартномаларга бўлинади. Англо-саксонҳуқуқ тизимида шартноманинг иқтисодий жиҳати асосан “consideration” (расмий адабиётларда  “тўлов”  ёки  “қий мат”  деб  таржима  қилинади)доктринаси  билан  боғлиқ бўлиб, ушбу доктрина текинга тузиладиган шартномаларни тақиқлайди. Роман-германҳуқуқ  тизимидашартномалар  тузилиш  пай ти  ва  мазмунига  қараб консенсуал  ва  реал  шартномаларга  бўлинади.Консенсуал  шартномаларда  ҳуқуқ ва  мажбуриятлар  тарафларнинг  келишувлари  асосида  қонунталаб  қилган  шаклда расмийлаштирганлари  заҳоти  тузилган  ҳисобланади  ва  тарафларда  ҳуқуқ  ва мажбуриятлар вужудга келтиради. Шу пай тдан бошлаб тарафлар шартнома ижросини бир-биридан  талаб  қилишга  ҳақли  ҳисобланади.Фуқаролик  ҳуқуқидаги  аксарият кўпчилик  шартномалар  консенсуал  шартномалар  гуруҳига  киради.

Хулоса  қилиб  ай тганда,  олимлар  томонидан  юридик адабиётларда  ҳам  амалиётда  ҳам  шартномаларни  турларга  ажратиш  учун турли  хил  мезонларни  қўллаш  юзасидан  кў плаб  ёндашувлар  илгари  сурилади.

Шартномаларни  турлаш  мезонларини  топишда  шартномаларни ўзига хос хусусиятини кў рсата оладиган ва уларга эхтиёж сезилганда қулайлиги, афзаллиги бўйича  қўллаш  имконияти  мавжуд  бўлишига,  шунингдек,  турли  шартномалар ўртасидаги  умумий,  узвий  алокалар  мавжудлигини  хам  эътибордан  четда қолдирмаслик зарур. Академик олим Ҳ.Рахмонкуловнинг фикрича, амалдаги Фуқаролик кодексида турли хил мулк, ай ниқса хусусий мулк шаклига асосланган янги жамият қурилмаси ва бозор муносабатларининг  ўзига  хос хусусиятлари ифодасини топмаганлигини  таъкидлайди.

Шу ўринда таъкидлаш жоизки, бугунги кунда судлар амалиётида фукаролик хукукий муносабатлардан  келиб  чикувчи  даъволарнинг  салмоқли  улуши  шартномаларни тузиш,  ижро  этиш  ва  тў хтатиш  масалаларига  тааллуклидир.  Битимларни қонуний кучга эга бўлмаган, тузилмаган деб топиш, контрагентларнинг ўз  мажбуриятларини бажармаслиги  ёки  лозим  даражада  бажармаслиги  конунчиликка  номаълум  бўлган битимларни  ҳуқуқий  жиҳатдан  тартибга  солиш  соҳасида,  жумладан,  суд  амалиётида турлича  талқинларнинг  келиб  чиқишига  сабаб  бўлмоқда.

Ҳозирги  кунда  қонун  хужжатларида  назарда  тутилмаган  шартномалар  ва  аралаш шартномаларнинг фуқаролик-ҳуқуқий  институтлари  нисбати  тў ғрисидаги  масала мунозарали бўлиб қолмоқда. Шундан келиб чиқиб, шартнома эркинлиги тамой илининг амалий  ижроси  учун  Ўзбекистон  Республикаси  Фуқаролик  кодексининг  354-моддаси биринчи ва учинчи бандларида белгиланган қоидани кенгроқ ва батафсил ёритиш ва шу аснода бошқа тегишли  ҳуқуқий -ҳужжатлар  билан  номланмаган  шартномаларнинг моҳиятини  тадқик  этиш,  қонунчилик  билан  мустаҳкамланган  битимлар  тизимида уларнинг  ў рни  ва  ролини  аниклаш  зарур  деб  ҳисоблаймиз.

Ўқув-методологик  таклиф сифатида шуни келтиришимиз мумкинки, қиёсий шартнома ҳуқуқифанига Роман-герман ва Англо-саксон ҳуқуқ тизимларида шартнома турлари  ва уларни  туркумлашнинг  ҳуқуқий  асослари  мавзусини  киритиш  лозим. Шунингдек, фуқаролик ҳуқуқида шартномаларнинг  туркумланиши  ҳамда қонун хужжатларида  назарда  тутилмаган  шартномалар,  аралаш  шартномалар ва виртуал майдонда тобора жадаллашаётган электрон шартномалар бўйича ўқув қўлланмаларини яратиш истиқболдаги мухим вазифалардан бўлиб саналади.

Муллабаева Гўзал Мухтаровна, Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ СУДИ ПЛЕНУМИҚАРОРЛАРИ ҲУҚУҚ МАНБАСИ СИФАТИДА

Маълумки, тегишли ижтимоий муносбатларни тартибга солишда энг муҳим бўлган ва шу соҳадаги деярли барча муносабатларга таалуқли бўлган қоидалар фанда манбалар, деб юритилади.

Умумий ҳуқуқ назариясида кўриб чиқилаётган масала бўйича Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг қарорларини ҳуқуқ манбаларига киритиш керакми ёки манба сифатида тан олинмаса ҳам бўладими деган икки хил қарашлар юзага келади. Бу биринчи навбатда, Роман-герман ҳуқуқи оиласига мансуб мамлакатлар ҳуқуқ манбаси сифатида норматив-ҳуқуқий ҳужжат, норматив-ҳуқуқий шартнома, ҳуқуқий одатлар саналсада ушбу мамлакатнинг судлари юқори турувчи суднинг изоҳларига асосланган ҳолда, суд қарорлари қабул қилинади. Шу жумладан Ўзбекистонда ҳам Олий суди Пленумининг тушунтириш ва изоҳларини асос сифатида қабул қилади. Англо-саксон ҳуқуқ оиласига мансуб мамлакатлар учун суд прецеденти ҳуқуқнинг асосий манбаси бўлиб ҳисобланади, ҳуқуқ манбасини суд ҳужжати асосида судьялар томонидан қабул қилинади ва айнан шундай низоларни кўришда бошқалар учун ҳам мажбурийдир.

Ушбу тадқиқотнинг мақсади – Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленуми қарорларини ҳуқуқ манбаларига киритиш имкониятини кўриб чиқишдан иборат. Тадқиқотни ўрганишда диалектик, тизимли, мантиқий, расмий-ҳуқуқий ва бошқа усуллардан фойдаланилди.

Бир қатор олимлар – Олий суди Пленумининг қарорлари ҳуқуқ манбаси ҳисобланмайди деган нуқтаи назарнинг тарафдорларига масалан, Профессор О.Окюлов, Доцент В.Топилдиев ҳамда рус олимларидан С.С.Алексеева, Л.Д.Гаухмана, А.И.Рарога ва бошқаларни киритиш мумкин.

Уларни фикрига кўра, ҳуқуқ манбаси бўлиш учун маълум шартларга жавоб бериши керак – бу шартлар манбанинг айнан ҳуқуқий ҳужжат хусусиятига эга бўлиши, давлат томонидан қабул қилинган, муайян шаклда юридик техника қоидаларига риоя қилган ҳолда ишланган, белгиланган тартибда рўйхатдан ўтган ҳамда эълон қилинган бўлиш лозимлигини таъкидлайди.

Ушбу ёндашувда Олий суди Пленуми суд амалиётини умумлаштириш ва иш материалларини кўриб чиқади ва қонун ҳужжатларини қўллаш масалалари бўйича тушунтиришлар беради ва бу фақат қуйи судларга раҳбарий кўрсатмалар бўлиб ҳисобланишини назарда тутади.

Иккинчи тоифа Олий суди Пленуми қарорларини ҳуқуқ манбалари сифатида тан олувчи тарафдорларига, маълум аниқликлар ва чекловлар билан қуйидаги олимларни киритишимиз мумкин: С.Л.Иванов, З.М.Сулейманов. К.В.Ображиев, Т.К.Примак ва бошқаларни.

Ушбу муаллифлар Олий суди Пленуми қарорларини ҳуқуқ манбалари сифатида таклиф этаётган фикрларини қуйидагича изоҳлайди. Албатта ҳуқуқ нормалари билан мустаҳкамланган умумий қоидаларга асосан қонунда назарда тутилади, Олий суди Пленуми томонидан қабул қилинган суд ҳужжатлари қонунларга аниқлик киритади. Шу муносабат билан таъкидлаш керак бўлган айрим устунлик жиҳатлари мавжудлигини қайд этади.

Олий суди Пленуми маълум бир ҳуқуқ нормасини шарҳлаб, унинг мазмунини тўлдиради, яъни объектив равишда меъёрий қоидалар пайдо бўлади. Ушбу олимларнинг айримлари “Конституциявий суд томонидан чиқарилган суд ҳужжатларини ҳуқуқ манбаларига киритиш мумкин”, Конституциявий суднинг ҳужжатлари барча давлат органлари, нодавлат нотижорат ташкилотлари, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар, мансабдор шахслар ва фуқаролар учун мажбурийдир – деб таъкидлашади.

Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 110-моддасига кўра, Ўзбекистон Республикаси Олий суди фуқаролик, жиноий, иқтисодий ва маъмурий суд ишларини юритиш соҳасида суд ҳокимиятининг олий органи ҳисобланади. У томонидан қабул қилинган ҳужжатлар қатъий ва  Ўзбекистон Республикасининг барча ҳудудида бажарилиши мажбурийдир. Конституциясининг 114-моддасида Суд ҳокимияти чиқарган ҳужжатлар барча давлат органлари, жамоат бирлашмалари, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар, мансабдор шахслар ва фуқаролар учун мажбурийдир.

Ў збекистон Республикаси “Судлар тўғрисида”ги қонуни 17-моддасига асосан, Олий суди Пленуми – суд амалиётини умумлаштириш материалларини кўриб чиқади ва қонун ҳужжатларини қўллаш масалалари бўйича тушунтиришлар беради ва қонунга мувофиқ бошқа ваколатларни амалга оширади дейилган.

Олий суди Пленумининг барча қарорларининг кириш қисмида “қонун нормалари тўғри ва бир хилда қўлланилишини таъминлаш мақсадида” деб изоҳланади, Яъни “бир хиллик” атамаси “намуна бўйича тузилган ягона” деган маънони англатади. Шундай қилиб, қуйи судлар қонун нормаларини тўғри ва бир хилда қўлланилишини таъминлаш учун Олий суди Пленумининг қарорларини қўллашлари шарт ҳисобланади. Ушбу вазиятда судьялар мустақиллиги тамойили билан қарор қилишнинг иложи йўқ, чунки бу тамойил суд томонидан муайян суд ҳужжатини қабул қилишда Олий суди Пленуми қорорига риоя қилинмаслигини англатади[15].

Агар – Олий суди Пленуми томонидан қабул қилинган қарорларнинг мажбурийлик хусусиятидан воз кечилса, унда илмий ишларда бир неча бор кўтарилган муаммога дуч келиши мумкин. Бу ерда субъективликка асосланган бир-бирига зид бўлган, бир хил суд  иши бўйича ҳар хил мазмундаги қарорлар қабул қилинишини келтириб чиқаради.

Маълум бир ишни ҳал қилишда ҳуқуқ нормасини шарҳлаш билан боғлиқ қонун ижодкорлиги фаолиятига эришиш мумкин. Шунинг учун Олий суди Пленумининг қонунни шарҳлаш билан боғлиқ фаолияти қонун ижодкорлиги фаолиятининг давоми демакдир. Олий суд Пленумининг тушунтиришида қонун ижодкорлигини меъёрий шакллантирилишини қуйидагича шарҳлаш орқали таърифлаш мумкин.

Олий суди Пленумининг “Суд амалиётида битимларни тартибга солувчи қонунчилик нормаларини татбиқ қилишда вужудга келадиган айрим масалалар тўғрисида”ги қорорида – ФКнинг 128-моддасида кўзда тутилган битимнинг бир қисми деганда, битимнинг мазмунига тааллуқли бир ёки бир неча шартларнинг мавжуд бўлмаганлиги  ушбу битимни амалга ошириш имкониятини истисно қилмаслиги тушунилади. Қонун талабларига кўра, жиддий аҳамиятга эга бўлган ва улар мавжуд бўлмаганда битимнинг қолган шартлари битим иштирокчилари учун ҳуқуқ ва мажбуриятлар келтириб чиқармайдиган шартлар бундан мустаснодир.

Россия Федерацияси Олий суди Пленумининг 2005 йил 24 мартдаги

“Судлар томонидан маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексни қўллашда юзага келадиган айрим масалалари тўғрисида”ги 5-сонли қарорини Россия Федерацияси Конституцион суди 2019 йил 26 мартдаги 825-сонли қарорида қайд этган.

Ҳуқуқни қўллаш амалиётида фактик манба бўлиб хизмат қилмоқда. Масалан, Олий суд Пленуми қарорларига асосан Ҳакамлик судлари томонидан қарор қабул қилишда, Адвокат ва юридик хизматларда қўлланилмоқда. Шунингдек фуқаролик ҳуқуқий муносабатларнинг кўплар турларида Олий суд Пленуми қарорларига таяниши кузатилмоқда. Кўриб турганимиздек, Олий суд Пленуми қарорлари нормативлилик белгисидан дарак бермоқда. Олий суд Пленуми қарорлари ҳуқуқдаги бўшлиқни бартараф этади ва қонунчиликда мавжуд бўлмаган норматив қоидаларни бирлаштиради.

Юқоридагилардан келиб чиқиб шуни хулоса қилишимиз мумкинки, Олий суди Пленумининг қарорлари ҳуқуқни қўлловчи, қонунчиликка зид бўлмаган, қонунчиликни тўлдириш ва ривожлантириш ҳамда қонундаги бўшлиқларни бартараф этадиган ҳуқуқ манбалари ҳисобланади. Олий суди Пленуми қарорлари ҳуқуқнинг бугунги босқичида норматив ҳусусият касб этмасада, яъни объектив равишда манба сифатида вазифасини бажармоқда. Шу билан бирга, Олий суди томонидан мазмунан кўриб чиқилган ишлар манба сифатида тан олинмайди, Чунки муайян иш бўйича суднинг қарорлари умуммажбурий ва норматив характерга эга эмас. Шунингдек қуйи судлар учун ҳам мажбурий ҳисобланмайди.

Муллабаева Гўзал Мухтаровна,

Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси

НОДАВЛАТ НОТИЖОРАТ ТАШКИЛОТЛАРИНИНГ НОРМАИЖОДКОРЛИГИДАГИ ИШТИРОКИ – ЖАМОАТЧИЛИКНАЗОРАТИНИНГ МУҲИМ ШАКЛИ СИФАТИДА

Ҳуқуқий демократик давлат ва адолатли фуқаролик жамияти қуришни ўз олдимизга мақсад қилиб қўяр эканмиз, бунда, аввало, жамоат бирлашмалари, сиёсий партиялар, нодавлат-нотижорат ташкилотлар, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларининг жамоатчилик назоратини олиб боришдаги, уларнинг қарорлар қабул қилинишидаги фаол иштирокини таъминлаш лозим. Дарҳақиқат, фуқаролик жамиятини шакллантириш, ҳуқуқий давлат қуриш, демократик тузумни мустаҳкамлаш вазифалари ўз навбатида жамоатчилик назоратини кучайтиришни талаб қилмоқда. Бунда энг аввало, давлат органлари ва мансабдор шахслар томонидан риоя қилиниши юзасидан жамоатчилик назоратини амалга оширишга алоҳида эътибор берилмоқда.

Дунё мамлакатлари қаторида жаҳон ҳамжамиятига интеграциялашиб бораётган Ўзбекистон Республикаси демократик ҳуқуқий давлат барпо этиш, фуқаролик жамиятини шакллантириш сари салмоқли қадамлар қўймоқда. Галдаги вазифа миллий менталитетимиз ва қадриятларимиз асосида шаклланиши ҳамда жамиятнинг муҳим назорат институти сифатида фаолият кўрсатиши лозим бўлган жамоатчилик назоратининг назарий жиҳатларини амалиётга кенг ва самарали татбиқ этишдан иборат.

Айтиш жоизки, Конституциямизнинг 2-моддасида шундай қоида мустаҳкамланган: “Давлат халқ иродасини ифода этиб, унинг манфаатларига хизмат қилади. Давлат органлари ва мансабдор шахслар жамият ва фуқаролар олдида маъсулдирлар”. Кўришимиз мумкинки, бутун ҳокимият халққа тегишли экани, унинг иродаси асосида

амалга оширилиши, шахс ва жамият манфаатларининг ҳамма нарсадан устунлиги, давлат органлари ва мансабдор шахсларнинг жамият ва фуқаролар олдида маъсул эканликлари, инсон ва фуқаролар ҳуқуқ ва эркинликларининг халқаро ҳуқуқ андозаларига мос равишда белгиланиши ва кафолатланиши, муассасалар ва маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органларининг бевосита халқ томонидан сайлаб қўйилиши ва бошқа шу каби қатор демократик принциплар мустаҳкамланган. Хусусан, Конституциянинг ушбу 2-моддаси ҳам У􀌯 збекистоннинг демократик давлат сифатидаги хусусиятини акс эттиради.

Шунингдек, фуқаролик жамиятида фуқароларнинг фаоллиги, ижтимоий ҳодисаларга бефарқ бўлмаслиги, давлат органларида ишлаётган ҳар бир раҳбар ходим ўз фаолиятининг жамоатчилик назорати остида эканлигини чуқур ҳис этиши жамият ривожида муҳим аҳамиятга эга.

Ушбу жараённинг бир нечта ўзига хос хусусиятлари бор:

биринчидан, ҳаққоний ва реал жамоатчилик назорати ҳозирги даврда Ўзбекистонда вужудга келаётган фуқаролик жамиятининг ҳақиқатда мавжудлигини билдирувчи, унинг табиий бир хосиласини англатувчи ва ниҳоят, фуқаролик жамиятининг ажралмас белгиси сифатида эътироф этилмоқда;

иккинчидан, жамоатчилик назорати “Кучли давлатдан – кучли фуқаролик жамияти сари” ўтиш жараёнида фуқаролик жамиятининг асл кучини англатувчи_омилдир. Жамоатчилик назоратининг кучайиши фуқаролик жамиятининг кучайишига ва кучли давлатнинг вужудга келишига олиб келади. Хўш, жамоатчилик назоратининг ўзи нима, у қандай ҳолатларда намоён бўлади?

Аввало, шуни айтиш керакки, фуқароларнинг давлат органлари фаолияти устидан назорат юритиши масаласи бугуннинг муаммоси эмас. Агар давлатчилигимиз тарихига назар ташласак, унда биз бугун “жамоатчилик назорати” деб айтаётган демократик институтнинг у ёки бу кўринишда намоён бўлганлигининг шоҳиди бўламиз. Соҳибқирон Амир Темур давлатни идора қилишда фозил халқ вакилларига катта ҳуқуқ берган эди.

Жумладан, “Темур тузуклари”да шундай битиклар бор: “Ҳар бир диёр аҳолисининг аҳволидан огоҳ бўлиб турдим. Ҳар бир мамлакатнинг аҳволини сипоҳу раият кайфиятини, туриш-турмушларини, қилиш қилмишларини, булар ўрталаридаги алоқаларни ёзиб, менга билдириб туриши учун диёнатли, тўғри қаламли кишилардан воқеанавислар ахборнавис-хабарчилар, белгиладим. Борди-ю, нотўғри нарса ёзганлари менга маълум бўлиб қолса, бундай воқеанависларни жазоладим. Ҳокимлар, сипоҳ ва раиятдан қайси бирининг халққа жабр-зулм етказганини эшитсам, уларга нисбатан дарҳол адолату инсоф юзасидан чора кўрдим”. Кўриниб турибдики, темурийлар салтанатида ҳам ўзига хос шаклда ва услубда халқ, яъни жамоатчилик назорати йўлга қўйилган. Демак, салтанатдаги у ёки бу ҳудуддаги ҳақиқий аҳволдан соҳибқиронни воқиф қилиб туришга ўзига хос жамоатчилик назорати ҳам амалга оширилган ва инсоният орзу қилган одил фуқаролик жамиятига эришишнинг қулай воситасидан бири мукаммал жамоатчилик назоратига эришиш экан.

Умуман олганда, фуқаролик жамиятининг шаклланишида жамоатчилик назоратининг роли беқиёсдир. Жамоатчилик тараққиётни “қуйидан”, омма ичидан туриб кучайтириш имкониятига эга, ижтимоий уносабатларни тараққий эттириш, фуқаровий қадриятлар устуворлигини қарор топтириш, фуқароларда жамият манфаатларини ҳимоя қилиш борасида ҳокимиятга таъсир кўрсатишга қодир эканликларига ишонч уйғотиш қудратига эга.

Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси,Муллабаева Гўзал Мухтаровна

ТАРАҚҚИЁТ АСРИ ОДИМЛАРИ

“Янги Ўзбекистон – янги суд” тамойили доирасида аҳолининг одил судловга эришиш имкониятларини янада кенгайтириш суд-ҳуқуқ тизимини ислоҳ қилишни жадаллаштиришни, соҳага илғор халқаро стандартларни жорий этишни тақозо этмоқда.

2022 – 2026 йилларга мўлжалланган Янги Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегиясида ҳам бу борадаги ғоят муҳим ва устувор вазифалар  белгиланган бўлиб, бу суд ҳокимиятининг чинакам мустақиллигини таъминлаш, судлар фаолияти самарадорлигига эришиш ва одил судлов сифатини ошириш каби кенг қамровли чора-тадбирларни мужассам этган.

Президентимизнинг 2023 йил 16 январь кунги “Одил судловга эришиш имкониятларини янада кенгайтириш ва судлар фаолияти самарадорлигини оширишга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги Фармони шу жиҳатдан муҳим  аҳамиятга эга.

Фармонга мувофиқ тасдиқланган 2023 – 2026 йилларга мўлжалланган суд тизимини сифат жиҳатидан янги босқичга олиб чиқишнинг қисқа муддатли стратегияси одил судловни таъминлаш борасидаги устувор вазифаларни қамраб олган.

“Инсон қадри учун” ғояси асосида чинакам адолатли суд тизимини шакллантириш, халқ манфаати, инсон қадр-қимматини самарали ҳимоя қилиш шулар жумласидан.

Бу борадаги чора-тадбирлар ижроси, шак-шубҳасиз,  суднинг мустақиллиги ва судьялар дахлсизлиги билан кечадиган жараёндир.

Фармонга биноан тасдиқланган 2023 – 2026 йилларга мўлжалланган суд тизимини сифат жиҳатидан янги босқичга олиб чиқишнинг қисқа муддатли стратегиясини амалга ошириш бўйича ҳаракатлар дастурида мазкур йўналишдаги чора-тадбирлар ўз ифодасини топган.

Судьяларнинг чинакам мустақиллигини таъминлаш мақсадида уларнинг ишига ҳар қандай аралашув қатъий жазоланиши, судьяларнинг хавотирсиз ишлаши учун давлат томонидан барча шароитлар яратилиши, судга ҳурматсизлик қилиш ҳолатларини олдини олишнинг самарали механизмларини ишлаб чиқиш, бунинг учун маъмурий жавобгарлик чораларини кучайтириш ва жиноий жавобгарлик белгилаш шулар жумласидан.

Суд ишларини ҳал этишга аралашганлик ва суд ҳужжатини ижро этмаганлик учун жавобгарлик чораларини кучайтириш, шунингдек, суд ҳужжатларининг ижро этилишини таъминлашга қаратилган таъсирчан механизмларни амалга татбиқ этилаётгани чинакам демократик ҳуқуқий давлат қуриш, адолатли фуқаролик жамияти барпо этиш йўлидаги дадил қадамлардандир.

Фармонга биноан одил судловни амалга ошириш фаолиятига аралашганликка оид ҳар бир жиноят иши якуни бўйича жамоатчиликни оммавий ахборот воситалари орқали мажбурий равишда хабардор қилиш тартибини жорий этиш белгиланмоқда.

Суд процессининг бошқа иштирокчилари билан тенг ҳуқуқлардан фойдаланган ҳолда одил судлов фаолиятининг самарали амалга оширилишига кўмаклашиш эътиборли жиҳатлардан бири бўлиб, бу суднинг чинакам “Адолат қўрғони”га айланишига хизмат қилади.

Салохитдин ТУРСУНОВ ,

Бухоро вилояти Маъмурий суди раиси

Солиқ ҳисоби

Солиқ ҳисоби – бу хўжалик юритувчи субъектлар томонидан тўланадиган солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар бўйича солиққа тортиш базасини аниқлаш ва солиқ ҳисоботларини тузиш учун зарур бўлган маълумотларни ҳисобга олиш тизимидир.

Корхоналарда рўй берган хўжалик операциялар, активлар, солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар бўйича мажбуриятлар, даромадлар, харажатлар ҳамда фойда солиқ ҳисобининг объектларидир.

Солиқ ҳисобининг вазифаси – бу ҳисобот даврида солиқ ва бошқа мажбурият тўловларни тўғри ҳисоблаш учун зарур бўлган ишончли маълумотларни ҳисобга олиш ҳамда ички ва ташқи фойдаланувчиларни зарурий маълумотлар билан таъминлашдан иборат.

Солиқ ҳисоби тарихига назар соладиган бўлсак, Амир Темур даврига бориб тақалади. Амир Темур давлатни бошқаришда ҳисобга, шу жумладан солиқ ҳисобига ҳам алоҳида эътибор берган. “Темур тузуклари” тарихий китобида солиқ ҳисоби тўғрисида қуйидагиларни эътироф этганлар: “Яна ҳар бир ўлкага уч вазир тайинлашларини буюрдим. Булардан бири раият учун (бўлиб), ундан йиғиладиган олиқ – солиқларнинг ундирилишини кузатиб, ҳисоботини олиб борсин. Олиқ – солиқ миқдори, солиқ тўловчиларнинг номларини ёзиб борсин ва раиятдан йиғилган маблағни сақласин. Иккинчи вазир сипоҳ ишларини бошқаради. Сипоҳга берилган ва берилиши лозим бўлган маблағ ҳисобини олиб борсин. Учинчи вазир эса дараксиз йўқолган кишилар, келиб-кетиб юрувчилар (саёҳатчилар ва савдогарлар), ҳар хил йўл билан йиғилиб қолган ҳосил, ақлдан озганларнинг мол-мулки, вориссиз мол-мулкни, қозилар ва шайхулисломларнинг ҳукми билан олинган жарималарни тартибга келтирсин».

Солиқ ҳисобининг келиб чиқиши – бу бухгалтерия (моливий) ҳисоб билан солиққа тортиш тизими кесимида, яъни уларнинг ўзаро боғлиқлигининг натижасидир.

Солиқ солиш мақсадларида ҳисобга олиш.

Солиқ солиш объектлари ва (ёки) солиқ солиш билан боғлиқ объектлар тўғрисидаги ахборотни умумлаштириш ҳамда тизимлаштириш, шунингдек солиқларни, йиғимларни ҳисоблаб чиқариш ва солиқ ҳисоботини тузиш мақсадида Солиқ Кодекси талабларига мувофиқ солиқ тўловчи ёки солиқ агенти томонидан ҳисоб ҳужжатларини юритиш солиқ солиш мақсадларида ҳисобга олиш деб эътироф этилади.

Ҳисоб ҳужжатлари солиқ солиш объектларини ва солиқ солиш билан боғлиқ объектларни аниқлаш, шунингдек солиқлар ва йиғимларни ҳисоблаб чиқариш учун асос бўлган бошланғич ҳужжатлар, бухгалтерия ҳисоби регистрлари ҳамда бошқа ҳужжатлардан иборатдир.

Агар Солиқ кодекси 76-моддасининг 4-қисмида бошқача қоида белгиланмаган бўлса, солиқ солиш мақсадларида ҳисобга олиш бухгалтерия ҳисоби маълумотларига асосланади. Бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоб ҳужжатларини юритиш тартиби бухгалтерия ҳисоби тўғрисидаги қонунчилик билан белгиланади.

Бухгалтерия ҳисоби тўғрисидаги қонунчиликка мувофиқ зиммасига бухгалтерия ҳисобини юритиш мажбурияти юклатилмаган шахслар солиқ солиш мақсадларида ҳисобга олишни Солиқ кодексининг 7-бобига мувофиқ ташкил этади ва юритади.

Солиқ солиш мақсадларида ҳисобга олишга нисбатан солиқ органларининг ахборот тизимларидан мажбурий фойдаланишга доир талаблар Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан аниқланадиган тартибда белгиланиши мумкин.

Солиқ солиш мақсадларидаги ҳисоб сиёсати солиқ тўловчи томонидан мустақил равишда белгиланади. Бунда ҳисоб сиёсати ихтиёрий шаклда тасдиқланади ва унда қуйидагилар акс эттирилиши керак:

1) агар солиқ тўғрисидаги қонунчиликда бошқача қоида назарда тутилмаган бўлса, солиқ тўловчи ёки солиқ агенти томонидан мустақил равишда ишлаб чиқилган солиқ регистрларининг шакли ва уларни тузиш тартиби;

2) унга риоя этилиши устидан масъул мансабдор шахслар;

3) солиқ солиш мақсадларида алоҳида-алоҳида ҳисоб юритиш тартиби, агар бундай ҳисоб юритиш мажбурияти Солиқ кодексида назарда тутилган бўлса;

4) солиқ тўловчи томонидан фойда солиғини ҳисоблаб чиқариш мақсадида сарфларни харажатлар сирасига киритиш, шунингдек қўшилган қиймат солиғини ҳисобга олишнинг танланган усуллари;

5) хеджирланадиган (ингилиз тилидан таржимада-ҳимоялаш, суғурталаш) таваккалчиликларни, хеджирланадиган моддаларни ва уларга нисбатан қўлланиладиган хеджирлаш воситаларини аниқлаш сиёсати, хеджирлаш операциялари, шунингдек бошқа молиявий таваккалчиликлар амалга оширилган тақдирда хеджирлаш самарадорлиги даражасини баҳолаш услубияти;

6) активларнинг ҳар бир гуруҳи ва кичик гуруҳи бўйича амортизация нормалари (ҳисоблаш усуллари).

Солиқ солиш мақсадларида ҳисоб сиёсатини ўзгартириш ва (ёки) унга қўшимчалар киритиш солиқ тўловчи томонидан қуйидаги усуллардан бири ёрдамида амалга оширилади:

1) бухгалтерия ҳисоби тўғрисидаги қонунчиликка мувофиқ ишлаб чиқилган янги ҳисоб сиёсатини ёки унинг янги бўлимини тасдиқлаш;

2) бухгалтерия ҳисоби тўғрисидаги қонунчиликка мувофиқ ишлаб чиқилган амалдаги ҳисоб сиёсатига ёки амалдаги ҳисоб сиёсатининг бўлимига ўзгартириш ва (ёки) қўшимчалар киритиш.

Ҳисоб сиёсатини шакллантиришда солиқ тўловчи томонидан солиқ солиш мақсадларида танланган ҳисоб юритиш усуллари тегишли ҳисоб сиёсати тасдиқланган йилдан кейинги йилнинг 1 январидан эътиборан қўлланилади.

Янги ташкил этилган юридик шахс ёки чет эл юридик шахсининг доимий муассасаси солиқ солиш мақсадларида ҳисоб юритиш усуллари тўғрисидаги қарорни ўзи ташкил этилгандан кейинги биринчи ҳисобот даври давомида қабул қилади.

Солиқ солиш мақсадларидаги ҳисоб сиёсати календарь йил давомида ўзгартирилмайди. Солиқ тўғрисидаги қонунчиликка ёхуд солиқ солиш шартларига ўзгартириш киритилганда ва фақат ушбу ўзгартиришлар тааллуқли бўлган қисмида солиқ тўловчининг ҳисоб сиёсатида ўзгартиришлар қилишга йўл қўйилади.

Солиқ солиш мақсадидаги ҳисоб сиёсатини алоҳида ҳужжат ёки корхонанинг ҳисоб сиёсатининг бир бўлими кўринишида тузиш мумкин.

Солиқ солиш мақсадидаги ҳисоб сиёсати раҳбарнинг буйруғи ёки фармойиши билан тасдиқланади.

Солиқ солиш мақсадларидаги ҳисоб сиёсатини тузишда нималарга  эътибор қаратиш керак:

Солиқ кодексида белгилаб қўйилган  олти банддан  энг асосийси ва мураккаби   4-банд, яъни “солиқ тўловчи томонидан фойда солиғини ҳисоблаб чиқариш мақсадида сарфларни харажатлар сирасига киритиш, шунингдек қўшилган қиймат солиғини ҳисобга олишнинг танланган усуллари” банди ҳисобланади.

Фойда  солиғи ва қўшилган қиймат солиғи анъанавий тарздаги энг мураккаб солиқлар  ҳисобланади ва уларни ҳисоблаб чиқиш борасида ҳар доим  солиқ тўловчи билан  солиқ органлари ўртасида  баҳс  кетади.

Фойда солиғи бўйича:

Айириб ташланадиган ва айирилмайдиган  харажатларнинг таркиби, яъни қайси харажатлар фойда солиғи бўйича солиқ базасини камайтириши мумкин;

Ўтган йиллардаги зарарларни ўтказиш;

Илгаридаги харажатлар резервларини шакллантириш;

Қўшилган қиймат солиғи бўйича:

Товар ва хизматлар бўйича илгари тўланган солиқни ҳисобга  қўшиш йўли билан солиқ базасини камайтириш мумкин бўлган шартлар;

Чет эллик  юридик шахс билан ишлагани ҳисобга олинганлиги шарти;

Агар Солиқ кодексида бошқача қоида назарда тутилмаган бўлса, солиқ тўловчи ёки солиқ агенти солиқ солиш мақсадларида ҳисобни ҳисоблаш усули бўйича миллий валютада юритади.

Фойдали қазилмаларни қазиб олиш учун махсус рента солиғини тўловчи бўлган чет эл инвестициялари иштирокидаги корхоналар солиқ ҳисобини солиқ солиш мақсадида ҳисоблаш усули бўйича АҚШ долларида юритишга ҳақли.

Ҳисоб ҳужжатлари қоғозда ва (ёки) электрон шаклларда тузилади ҳамда Солиқ кодексининг 88-моддасида белгиланган солиқ мажбурияти бўйича даъво муддати тугагунга қадар сақланади.

Солиқ тўловчи қайта ташкил этилганда қайта ташкил этилган шахснинг ҳисоб ҳужжатларини сақлаш мажбурияти унинг ҳуқуқий ворисига (ҳуқуқий ворисларига) юклатилади. Юридик шахс тугатилганда ҳисоб ҳужжатлари тегишли давлат архивига қонунчиликда белгиланган тартибда топширилади.

Солиқ Кодексида солиқ солишнинг турлича тартиби назарда тутилган фаолият турларини бир вақтда амалга ошираётган солиқ тўловчилар солиқ солиш объектларининг ва солиқ солиш билан боғлиқ объектларнинг алоҳида-алоҳида ҳисобини юритиши шарт.

Солиқ солиш объектларининг ва солиқ солиш билан боғлиқ объектларнинг алоҳида-алоҳида ҳисоби солиқ тўловчилар томонидан бухгалтерия ҳисоби маълумотлари асосида юритилади. Фаолиятнинг муайян турига тааллуқли барча даромадлар ва харажатлар тегишли ҳисоб ҳужжатлари билан тасдиқланиши керак.

Солиқ солиш объектларининг ва солиқ солиш билан боғлиқ объектларнинг алоҳида-алоҳида ҳисоби мутаносиб усул ёки тўғридан-тўғри ҳисобга олиш усули ёрдамида юритилиши мумкин.

Ҳисобга олишнинг мутаносиб усулида даромадлар, харажатлар ва солиқ солишнинг бошқа объектлари ёки солиқ солиш билан боғлиқ объектлар реализация қилишдан олинган тушумнинг умумий суммасида фаолиятнинг муайян турлари бўйича, қўшилган қиймат солиғи ва акциз солиғини ҳисобга олмаган ҳолда реализация қилишдан олинган тушум улушига мутаносиб тарзда шу муайян фаолият турларига киритилади.

Тўғридан-тўғри ҳисобга олиш усули қўлланилганда даромадлар, харажатлар ва солиқ солишнинг бошқа объектлари ёки солиқ солиш билан боғлиқ объектлар фаолиятнинг қайси тури амалга оширилиши билан боғлиқ бўлса, шу турига киритилади. Бунда фаолиятнинг фақат битта аниқ турига киритиш мумкин бўлмаган даромадлар, харажатлар ва солиқ солишнинг бошқа объектлари ёки солиқ солиш билан боғлиқ объектлар ҳисобга олишнинг мутаносиб усули орқали фаолиятнинг амалга оширилаётган барча турларига киритилади.

Мақсадли маблағлар олувчи солиқ тўловчилар ушбу мақсадли маблағлардан фойдаланиш доирасида олинган даромадларнинг (қилинган харажатларнинг) алоҳида-алоҳида ҳисобини юритиши шарт. Солиқ тўловчилар, бундан бюджет ташкилотлари мустасно, солиқ даври тугаганидан кейин ўзи ҳисобга олинган жойдаги солиқ органларига олинган мақсадли маблағлардан фойдаланганлик тўғрисида ҳисобот тақдим этади. Олинган мақсадли маблағлардан фойдаланганлик тўғрисидаги ҳисоботнинг шакли ва уни тақдим этиш тартиби Ўзбекистон Республикаси Давлат солиқ қўмитаси томонидан Молия вазирлиги билан келишилган ҳолда тасдиқланади.

Солиқ ҳисоби борасидаги халқаро тажриба.

Солиқ ҳисоби ҳозирги кунда кўп давлатларда мавжуд эмас. Масалан Хитой Халқ Республикасида солиқ ҳисобининг мавжуд эмаслиги қуйидагилар билан боғлиқ. Бухгалтерия ҳисобини меъёрий тартибга солиш, солиқ органлари томонидан амалга оширилади. Молиявий ҳисоботни тайёрлаш ва топширишнинг қатий тартиби мавжуд. Хитой Халқ Республикасининг “Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида”ги Қонунида барча корхоналар молиявий ҳисоботни махсус талабларига биноан тайёрлашлари лозимлиги таъкидланган.

Бундан ташқари, Германия, Италия, Испания, Франция, Япония каби саноати ривожланган мамлакатларда ҳам солиқ ҳисоби юрилмайди. Ушбу мамлакатлардаги молиявий бухгалтерия ҳисоби билан солиқ ҳисобининг кўрсаткичлари мос келади.

Юқоридагилардан келиб чиқиб, турли мамлакатларда бухгалтерия ҳисоби билан солиққа тортиш механизмлари ўртасида боғланиш турлича. Бундай мамлакатлар иқтисодиётида солиқ ҳисобининг тутган ўрни ҳар хил.

Шунингдек, Россия Федерацияси солиқ қонунчилигида солиқ ҳисоби 2000 йилларда кириб келган. Ҳозирги кунда амалда бўлган Россия Федерацияси Солиқ кодексининг 25-боби 313-моддасида, солиқ ҳисоби тарифланган бўлиб, унга кўра, Солиқ ҳисоби – бошланғич ҳужжатлар асосида фойда солиғи бўйича солиққа тортиш базасини аниқлаш учун Солиқ кодексида белгиланган тартибга мос равишда гуруҳланган маълумотларнинг умумлаштирилган тизимидир. Солиқ тўловчилар ҳисобот (солиқ) даври натижасига кўра солиққа тортиш базасини солиқ ҳисоби маълумотлари асосида ҳисоблайди. Ушбу кодекс талабига кўра, солиқ ҳисоби фақатгина фойда (даромад) солиғини солиққа тортиш базасини аниқлаши кўзда тутилган.

Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, юридик шахслар томонидан солиқлар ҳамда мажбурий тўловларни ўз вақтида ва тўғри ҳисоблаш, ҳисобланган солиқ ва мажбурий тўловларни давлат бюджети ҳамда давлатнинг мақсадли жамғармаларига ўз вақтида тўланишини таминлаш, солиқлар ва мажбурий тўловлар бўйича белгиланган имтиёзлардан кенг фойдаланиш солиқ ҳисобининг асосий вазифалари ҳисобнади.

Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси Бахтиёр Садуллаев

САХОВАТЛИ ИНСОН ЁДИ

2007-2011 йилларда фуқаролик ишлари бўйича Бухоро вилояти Қоракўл туманлараро судининг судьяси ва суд раиси бўлиб ишлаган давримда, халқимиз орасида ҳақиқий юрт фарзанди, жонкуяр ва фидоий ҳуқуқшунос, кўплаб шогирдларига ҳақли равишда устозлик қилган инсон Сувон Арслонов ҳақида ижобий фикрлар эшитгандим.
Бу инсоннинг суд соҳасидаги фаолияти менга катта қизиқиш уйғотди. Шу боис унинг хаёт йўли билан яқиндан танишишга жазм қилдим.
Сувон Арслонов 1936 йилда Бухоро вилояти, Қоракўл тумани, Дўрмон қишлоғида таваллуд топган. 1943 йилда 5-сонли етти йиллик мактабнинг биринчи синфига ўқишга қабул қилинган. Мазкур мактабнинг 7 синфини 1950 йилда тамомлаб, шу йили Қоракўл туманидаги 1-сонли мактабда 8-синфдан бошлаб ўқишни давом эттирган. 1954 йилда мактабни аъло баҳолар билан тамомлаб, 1955 йилда Қоракўл туман халқ суди котиби вазифасига ишга қабул қилинган. 1957 йил декабрь ойидан 1960 йил июль ойига қадар армия сафида хизмат қилган.
Харбий хизматда хам қисм командирларининг эътирофига сазовор бўлади. Армияда ўз бурчини виждонан адо этиб, қайтгач илгари ишлаган туман халқ судида котиб бўлиб, 2 йил мобайнида меҳнат қилади. Сўнгра, 1965 йилга қадар Қоракўл туман халқ судининг суд ижрочиси бўлиб ишлай бошлайди. Бу орада Сувон Арслоновнинг ҳуқуқшунослик соҳасига қизиқиши янада ортиб, айнан шу касбга бўлган мухаббати туфайли, Тошкент давлат университетининг юридик факультетини сиртдан тамомлайди. Олий юридик юридик маълумотга эга бўлгач 1965 йил 19 декабрь куни Қоракўл туман халқ судига суд раиси бўлиб сайланиб, бу шарафли вазифани 1970 йилга қадар садоқат билан бажаради. 1970-1972 йиллар оралиғида Ғиждувон туман халқ судида раис бўлиб ишлайди.
Сувон Арслонов Ўзбекистон Республикаси Олий судининг раҳбарияти назарига тушиб, Олий суд судьялигига ишга таклиф қилинади. Бу юқори лавозимда (1972-1974 йилларда) ҳам муносиб хизмат қилади ва 1974 йилдан 1987 йилга қадар Олот туман халқ судининг раиси лавозимида фаолият кўрсатган.
У киши ишлаб юрган даврларда бир қанча мукофотлар, фахрий ёрлиқ, ташаккурномалар ҳамда эсдалик совғалари билан
тақдирланган. Қолаверса, устознинг қўли очиқлиги ҳамда саховатпеша инсон эканлиги ҳақида шоир ва ёзувчи Жўра Ҳамронинг “Куйган кўнгил” номли ҳикоялар тўпламида у инсонга бағишлаб “Саховат” номли ҳикоя ҳам ёзилган. Бу ҳикояни ўқиган кишининг эти жунжикиб кетади. Юртимизда ана шундай саховатли инсонлар яшаб ўтганига тасанно айтгинг келади.
Сувон Арслонов меҳнат фаолияти давомида бир қанча шогирдлар етиштириб, уларни чинакам ватанпарвар, комил инсон қилиб тарбиялади. Эътиборлиси шундаки, устознинг ўғли ва бир нечта набиралари у кишининг изидан бориб ҳуқуқшунослик касбини танлади. Ҳозирда улар ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларда фаолият кўрсатиб келмоқда.
Афсуски бевақт ўлим, устозни 51 ёшида ҳаётдан эрта олиб кетди. Сувон Арслоновнинг умр йўли қисқа бўласа-да, жуда мазмунли яшади.

Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси Г.М.Муллабаева

Бухоро амирлигида суд тизимининг ўзига хос хусусиятлари

Ўрта Осиёдаги бошқа хонликлар сингари Бухоро амирлигида ҳам суд тизими бир хил кўринишга эга эди. Амирликда суд тизими давлатнинг маъмурий аппарати қўлида бўлсада, фиқҳ илми уламоларининг назорати остида эди. Бинобарин, давлатда диний амалдорларнинг суд фаолиятини назорат қилиши, ўз навбатида, уларнинг давлат бошқарувидаги аҳамиятини муайян даражада ошириб келган.

Мавжуд манбалар ва адабиётларии ўрганиш асосида Бу­хоро амирлиги суд тизимини қуйидагича таҳлил қилиш мумкин:

Қозилик маҳкамаси – қози ул-қуззот томонидан бошқарилган бўлиб, унда мирзалар ҳамда мулозимлар фаолият юритганлар. Ўз навбатида, қози ул-қуззот Бухоро шаҳрининг бош қозиси ҳисобланган. Мирзалар – қозилик маҳкамасининг иш юритувчилари ҳисобланса, мулозимлар эса суриштирув ишларини олиб бориш билан машғул бўлганлар.

Девони уламо – қозилик фаолиятига кўмаклашувчи ва маслаҳат берувчи идора. Ушбу идорада муфтийлар ва аъламлар фаолият юритганлар. Маълумотларга қараганда, мазкур девонда 12 муфтийдан иборат бўлган кенгаш амал қилган.

Маҳаллий қозилик идораси – барча бекликларда ушбу идоралар бевосита амир томонидан тайинланадиган қозилар томонидан бошқарилган. Ундан ташқари ушбу идорада муф­тийлар ва мулозимлар ҳам хизмат қилганлар. Қозилик маҳкамасидан фарқли ўлароқ, маҳаллий қозилик идорасида мулозимлар қозиларнинг хукм ва қарорлари ижросини таъминлаш билан шуғулланганлар. Шу билан бирга, суд жараёнини қайд этиб бориш мақсадида даборлар (котиб) мансаби ҳам мавжуд бўлган. Қозилар маҳаллий бекдан (ҳоким) мустақил фаолият юритиб, муайян даражада бекликнинг фаолияти устидан назоратни амалга оширганлар.

Қози аскар – бевосита қозилик маҳкамасига бўйсунувчи, ҳарбий хизматчилар томонидан хизматда, жанг давомида ёки бошқа юришларда содир этилган ҳарбий жиноятларни кўриб ҳал этувчи қози. Айрим манбаларда бундай турдаги ишлар нақиб томонидан ҳал этилган деб ҳам эътироф этилади.

Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, айрим тадқиқот ишларида амирликда қозилик идорасига қози ул-қуззот бошчилик қилган дейилсада, бошқа манбаларда уни қози калон бошқарган деб таъкидланади. Айрим тадқиқотларда эса, қози ул-қуззот қози калон ўринбосари лавозимида хизмат қилган ва қози калон амирликдаги барча қозилар устидан назорат олиб-борган деб эътироф этилади. Ҳар қандай ҳолатда ҳам, қози калон Бухоро хонлиги давлатида (аштархонийлар ҳукмронлиги) олий судья лавозимини амалга оширганлиги тўғрисида мавжуд манбалар гувоҳлик беради.

Бухоро амирлиги давлатида қози ул-қуззот лавозимида хизмат қилган қозилар ўз муҳрларига эга бўлиб, ҳужжатларни кўпинча «хўжа», «мир» каби фахрли унвонлар ва «ходим ад-фуқаро», «мушфиқ ал-уламо», «муҳиб ас-солиҳа» каби лақабларни қўшиб расмийлаштирганлар.

Бухоро амирлиги суд тизимида алоҳида аҳамиятга эга бўлган фиқҳ илми уламолари-қонун ва шариат ҳуқуқий нормалари ҳимоячиси, қонунлар шарҳловчиси сифатида обрў-эътибор топганлар. Суд тизими меҳнат тақсимотида қаттиқ тартиб ўрнатилган бўлиб, унга кўра қозилик идорасида фаолият юритувчи ҳар бир мансабдор шахс фақат ўзига тегишли ваколатни амалга оширган. Давлатда суд соҳаси муайян бир тизимга амал қилишига қарамасдан Ўрта аср Ғарб мамлакатлари каби судлар диний ва дунёвий судларга бўлинмаган эди.

Таъкидлаш жоизки, Бухоро амирлигида суд тизими Хива ва Қўқон хонликларига қараганда муайян даражада такомиллашган эди. Хусусан, Хива хонлигида суд тизими оддий кўринишга эга бўлиб, кўпгина ишлар тўғридан-тўғри хон қабулига келиб тушар, маълум бир ишни кўриб ҳал қилиш хон ва унинг яқинлари ихтиёрига боғлиқ эди.

Бухоро амирлигида қозилик олдига қуйидаги асосий талаблар қўйилган: мусулмон эркак киши бўлган, эркин, вояга етган, оилали, жисмоний камчилиги мавжуд бўлмаган, фиқҳ илмини мукаммал билган, ҳаётий тажрибага эга бўлган, араб тилини мукаммал эгаллаган ҳамда бадном фуқаро эмас кабилар. Садриддин Айнийнинг фикрига кўра, бундай талаблар фақатгина Бухоро мадрасаларида     19 йил давомида билим олган битирувчилар жавоб бера олишлари мумкин эди. 3apyрят туғилган ҳолларда қози қозилик талабларига жавоб берадиган фуқаролардан бир ёки бир неча ўринбосарларни тайинлар эди. Аёллар қозилик лавозимига тайинланмас эдилар.

Қозиликка фақатгина ҳанафийлик мактаби таълимоти билишлик талаб қилинмасдан, балки илмий даража бўлишлиги, яъни фиқҳ илми ва шариат нормалари ҳамда қонунларини изоҳлаш ҳуқуқи берилганлиги ҳам талаб қилинган.

Бухоро амирлигида қозиларга уларнинг ижтимоий аҳволи инобатга олинган ҳоллардагина иш ҳақи берилган. Қозиларнинг даромади асосан улар томонидан ўз фоидасига ундириладиган суд жарималари ҳамда фуқаролар ўртасида тузиладиган турли хил шартномаларни гувоҳлаштириш орқали келиб тушадиган йиғим ва тўловлардан иборат бўлган. Қози ўз мажбуриятларини тўғри ва аниқ бажарганликлари учун қозилик маҳкамаси томонидан рағбатлантириб турилган. Аксинча, агар қози муайян бир иш буйича пора олса, у дарҳол лавозимидан озод этилган. Юқорида таъкидлаб ўтилганидек амирликда суд ишлари шариат асосида олиб борилиб, маълум бир масаланинг ҳукуқий ечимини топиш мақсадида кўпгина ҳолларда муфтий ва аъламларга мурожаат этилган.

Қозилар ўз фаолиятларида қуйидаги ҳуқуқий манбаларга асосланиб иш кўрганлар: Қуръони Карим; ҳадислар; қиёс; ижмо; Имоми Аъзам ҳуқуқ мактаби таълимоти; шариат қўрсатмалари.

Юқорида таъкидлаб ўтканимиздек, судлов масалалари Имоми Аъзам ҳуқуқ мактаби таълимоти асосида олиб бориладиган шариат кўрсатмасига таянган ҳолда юритилган. Ушбу таълимотга асосан суд инстанциялари фақатгина бир босқичда олиб борилган. Айрим муаммоли ишларни кўриб чиқишда маҳаллий қози ўзидан юқори турувчи қозидан фақатгина маслаҳат олиш мақсадида мурожаат этган.

Амирликда маҳаллий қозилик идораларига қуйидаги иш­лар тааллуқли бўлган: жиноий ишлар – 1) майда безорилик; 2) ҳақоратлаш;3) туҳмат; 4) баданга шикаст етказиш; 5) ўғрилик; 6) уй-жойга ўт қўйиш кабилар.

Фуқаролик ишлари: 1) ерга оид низолар; 2) меросни тақсимлаш масалалари; 3) ҳадя; 4) қарздорлик билан боғлиқ иш­лар; 5) никоҳдан ажратиш; 6) никоҳни бекор қилиш; 7) ота ёки оналикдан маҳрум қилиш; 8) васийлик ва ҳомийликни тайинлаш кабилар.

Ўз навбатида, қозилик маҳкамаси судловига қуйидаги ишлар тааллуқли бўлган: 1) давлатга қарши қаратилган жино­ий ишлар; 2) миллатга ва ирқий камситилишга қаратилган ишлар; 3) давлат сирини ошкор қилиш билан боғлиқ бўлган ишлар; 4) динга қарши қаратилган жиноятлар; 5) қасддан одам ўлдириш; 6) маҳаллий ҳудудлардан келиб тушадиган шикоят ва аризалар асосида иш юритиш.

Кам аҳамиятли ишлар бевосита маҳаллий ҳудудларда оқсоқоллар ва амлокдорлар томонидан кўриб чиқилган.

Қози муайян бир иш бўйича жарима, қамоқ ва таёқ билан уриш каби жазоларни тайинлаш ҳуқуқига эга бўлиб, оғир жиноятларни (қасддан одам ўлдириш, босқинчилик, талончилик) содир этган шахсларга нисбатан ўлим жазосини ҳал қилиш ёки авф этиш масаласи бевосита амир томонидан ҳал қилинган. Ўлим жазосига маҳкум этиш ҳақидаги ҳукм қози томони­дан тузилсада, амир уни фақат тасдиқлаган ёки рад этган.

Бекликлардаги қозилар фаолиятидан норози бўлган томонлардан келиб тушган ариза ва шикоятлар ҳар томонлама ўрганилиб, айбдор шахсларга нисбатан тегишли тартибда интизомий чоралар кўриб борилган. Бухоро амирлигида суд ишларини олиб боришнинг алоҳида хусусияти шундаки, қозилар ҳар бир ишни муайян тўлов эвазига кўриб чиққанлар. Эҳтиёт чораси сифатида очиқда қолиш учун ҳам муайян миқдордаги тўловни амалга ошириш лозим бўлган. Айбланувчини кафилликка олган шахс маълум бир муддат ичида кафиллик тўловини тўлаши лозим эди. Айбланувчи шахслар ҳар бир кечиктирилган кун учун одатдаги тўловнинг 25 фоизидан ортиғини тўлашга мажбур бўлган. Агар ҳибсга олинган шахсни яна ушлаб туришнинг зарурати туғилса, бундай ҳолатда шахс зиндонга юборилган.

Одатда қозилар суд жараёнини масжидларда олиб борсаларда, кўп ҳолларда уларга ўз уйларида ишларни кўриб чиқиб, таҳлил қилиш ва музокаралар олиб боришга йўл қўйилган. Қозилик судларида суд жараёнини ташкил этишнинг аниқ бир шакли мавжуд эмас эди ва шунга кўра маълум бир шаклда суд жараёнини ўтказиш талаб қилинмаган. Суд ишла­ри фуқаролик ёки жиноят жараёни каби турларга бўлинмаган. Барча турдаги ишлар жабрланувчи мурожаати билан бошланган.

Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, жиноят ишларида дав­лат айблови институти мавжуд бўлмаган. Даъволар асосан сўровлар шаклида амалга оширилган. Низолар кўп жиҳатдан сув тақсимотидаги камчиликлар, солиқлар, божлар ва бошқа турли хил тўловларни ундириш каби масалалардан келиб чиққан. Даъво ва аризалар билан нафақат билвосита шаклда, яьни оқсоқол, бек ва ноиблар орқали, балки бевосита ҳукмдорга мурожаат этиш мумкин эди. Масалан, Самарқанд аҳолисининг Шир Али Иноқ устидан амир номига унинг томони­дан олиб борилаётган зулм ва жабрликларни бартараф этиш ва Самарқандга бошқа адолатли ҳоким қўйилишини талаб этганликларини кўрсатиб ўтиш мумкин.

Давлат бошлиғига (амирга) ариза ва мурожаатлар ҳар ҳафтада икки маротаба тақдим этиларди. Мурожаатлар қуйидаги икки шаклда амалга оширилган:

  • оммавий арз – аҳоли учун саройда ўтказилган. Ушбу оммавий арзнинг бошланиш муддати бир-икки соат олдин жамоатчиликка эълон қилиниб, унга кўра ариза ва мурожаатлари бўлган ҳар қандай фуқаро аркда ҳозир бўлиши мумкин эди;
  • даъвогарлар давлат бошлиғининг саройдан чиқиб кетиши вақтида мурожаат этишлари мумкин.

Бухоро амирлиги даврида ижод этган тарихнавислардан Аҳмад Донишнинг маълумотларига қараганда, амир ариза ва мурожаатларни кўпинча Бухоро аркида, баъзан эса сарой минораси олдида муҳокама этган. Амир ариза ва шикоятларни шахсан ўзи кўриб чиқар, баъзан вазирга ёки қози калонга мазмунан кўриб чиқишлик учун ишларни топширарди. Ушбу ҳолатда вазир ёки қози ариза ҳамда шикоятни кўриб чиқишдан бош тортса, шикоятчилар такрорий равишда иккинчи марота­ба амирга мурожаат этишлари мумкин бўлган. Иккала ҳолатда ҳам қоида бўйича маълум бир иш бўйича қарор жойнинг ўзида қабул қилиниши лозим эди.

Ариза ёки даъво даъвогарнинг махсус ишончли вакили томонидан топширилиши ҳамда суд жараёнида унинг вакил сифатида иштирок этиши мумкин бўлган.

Суд жараёнида барча турдаги ишлар тортишувлик тамойили асосида амалга оширилган. Агар муайян бир иш бўйича қози жиноят белгиларини аниқлагудек бўлса, айбловчи жиноий айбларни такдим этмагунча жиноий ишни қўзғатмаган.

Ислом ҳуқуқида исбот этиш таълимотлари қиёсий усулда таҳлил этилиб, батафсил ўрганилган. Бухо­ро амирлигида қуйидагилар исбот этишнинг асосий шакллари қисобланган: 1) айбини тан олиш; 2) гувоҳнинг кўрсатмалари; 3) қасам ичиш; 4) ёзма далиллар. Айбни тан олиш маълум бир ашё ёки фактга алоқаси бўлиши ҳамда ҳолатга қараб, аниқ ва батафсил равишда амалга оширилиши лозим бўлган. Гувоҳ ўз кўрсатмаларини фақат ўзи билган ёки кўрганлигига асосланиб баён этиши лозим бўлган. Бошқа бировдан эшитган, билганларини суд жараёнида айтиб бериш – «гувоҳ тариқасида»кўрсатма» деб расмий тан олинмаган. Суд жараёнида бошқа бировнинг топширигига асосан фақатгина икки ёки ундан ортиқ гувоҳлар бўлгандагина гувоҳлик бериш мумкин бўлган.

Бухоро амирлигида гувоҳ тариқасида суд жараёнида: вояга етмаганлар, қуллар, ғайридинлар, туҳматчилар, иғвогарлар, ёлғончилар, қасамхўрлар жазога тортилганлар, яқин қариндошлар ва бошқалар иштирок эта олмаганлар. Айрим фуқаролик ва жиноят ишларида икки эркак киши бўлган ҳамда ҳажми катта бўлган жиноят ишларида тўртта эркак кишининг гувоҳ тариқасида иштирок этиши талаб этилган. Бир эркак гувоҳ кишининг ўрнига икки аёл гувоҳ бўлиши талаб қилинган. Қоидага асосан гувоҳлар даъвогар ёки шикоятчи томонидан тавсия этилиши лозим бўлган.

Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, жавобгарда гувоҳнинг ҳуқуқий лаёқатсизлиги мотивини инобатга олиб, уни рад этиш ҳуқуқи мавжуд бўлган. Агар суд жараёнида гувоҳлар ўртасида, айниқса, уларнинг кўрсатмаларининг мазмунида турли хил қарашлар юзага келса, уларнинг барчаси ёлгон гувоҳлик берганлик учун жиноий жавобгарликка тортилган. Агар суд жараёнида иштирокчилар ўзга шахс ҳуқуқини ёхуд маълум ҳолатларни тан олмасалар уни исбот этиш мақсадида, қасам ичиш усули қўлланилган. Ёзма далиллар суд жараёнида гувоҳларнинг кўрсатмалари билан ўз тасдиғини топмаса, иш бўйича қарор қабул қилиш учун етарли асос мавжуд эмас, деб эътироф этилган.

Одатда, қози муайян бир иш юзасидан ишни рад этмасдан қарорни мазкур мажлиснинг ўзида чиқарган. Суд ишларининг тезликда амалга оширилиши суднинг энг маъқул сифатлари деб ҳисобланган. Қози ҳукмидан норози бўлганлар қозикалон ёки амирга ариза беришга ҳақли эдилар. Қози чиқарган ҳукмни қозикалон, унинг ҳукмини эса фақат амир бекор қилиши мумкин бўлган. Суд «жараёнида жазо таъсири остида тарафларга суд олдида уятсиз гаплар билан ҳақоратлашиш қаттиқ ман этилган.

Бухоро амирлигида қози зиммасига суд ишларини муҳокама этишдан ташқари қуйидаги мажбуриятлар ҳам юклатилган: Чунончи, 1) васийлик ва ҳомийликни тайинлаш; 2) мерос қилиб қолдирилган ҳамда меросни тақсимлаш каби масалаларни назорат қилиш; 3) қабул қилинган қарорлар ижросини юритиш; 4) тарафлар томонидан имзоланган шартнома ва битимларни гувоҳлаштириш ва бошқа турли нотариал ҳаракатларни амалга ошириш кирган.

Бухоро амирлиги суд тизимини таҳлил қилиш орқали унинг қуйидаги ўзига хос хусусиятларини кўрсатиб ўтиш мумкин: биринчидан, амирликда суд ҳокимияти фаолиятига маҳаллий ёки бошқа идоралар аралаша олмаган; иккинчидан, ишлар коллегиаллик асосида очиқ равишда кўриб чиқилган; учинчидан, суддовлилик ва судловга тааллуқлилик масаласи аниқ қилиб белгиланган; тўртинчидан, амирликда муайян бир ишни кўриб ҳал этишда фиқҳ илми уламолари ва муфтийлар қарорига таянилган; бешинчидан, хукм ёки қарордан норози бўлган тараф кассация тартибида, қозилик маҳкамасига ёхуд амирга мурожаат этиш ҳуқуқига эга бўлган; олтинчидан, ҳарбийлар томонидан содир этиладиган жиноятлар ал қида қозилар, яъни қози аскарлар томонидан кўриб чикилган.

Бахтиёр Садуллаев, Бухоро вилоят маъмурий суди судьяси

“Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида”ги Қонуннинг мазмун-моҳияти

Президентлик институти тарихи:

“Президент” – лотинча сўздан олинган бўлиб, антик даврда “олдинда ўтирувчи” деган маънони англатган. Ўтмишда халқ йиғинларига раҳбарлик қилувчиларни президент деб аташган.

Ҳозирги замон давлатларининг аксариятида президент давлат механизмида марказий ўринни эгалайди. У жуда кенг ваколатларга эга бўлиб, давлатнинг сиёсий тизимида  ўзининг мақоми ва мавқейига кўра мамлакатда юз бераётган барча жараёнларга салмоқли таъсир ўтказа олади.

Хорижий давлатлардаги у ёки бу бошқарув шакли ҳамда Конституциянинг ўзига хос жиҳатларига қараб, Президентни сайлашнинг турли усуллари мавжуд. Маълум мамлакатдаги республика бошқарувининг, яъни президентлик, парламент ёки аралаш шаклдаги турларига қараб, президентни сайлашнинг тегишли усуллари қўлланилади. Халқаро амалиётда президентлар референдум, умумий тўғридан тўғри ва кўп босқичли усуллар орқали сайланади.

Президентларнинг сайлов муддати ҳам турли мамлакатларда ҳар хил. Асосан, улар 4 йилдан 7 йилгача муддатга сайланадилар. Масалан, АҚШда – 4 йил, Германия, Францияда – 5 йил, Россия, Финляндияда – 6 йил, Италияда – 7 йил.

Ўзбекистонда Президентлик институти: халқаро мезонлар

Ўзбекистон жаҳон андозаларига мос келадиган, очиқ, ошкора сайловларни ўтказишга имконият яратадиган, жамиятда кўппартиявийлик тизимини ривожлантиришга ҳисса қўшадиган, замон талабига жавоб берадиган демократик сайлов қонунчилигишаклланди.

Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва унинг асосида қабул қилинган Сайлов кодекси асосида халқимиз ўзининг суверен ҳуқуқларини ҳаётга татбиқ этиб, эркин сайлайдиган вакиллари орқали мамлакатни бошқаришда иштирок этади.

Сайлов қонунчилигимиз фуқароларнинг сайлов ҳуқуқини, ўз хоҳиш-иродасини эркин ифодалаш, ўз қонуний манфаатларини рўёбга чиқариш ва ҳимоя қилиш ҳуқуқини таъминлайди.

Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови ҳам сайлов жараёнининг барча иштирокчилари амал қилишлари лозим бўлган ва ягона принциплар, яъни умумий, тенг сайлов ҳуқуқи, тўғридан тўғри сайлов ҳуқуқи, принципларига асосланади.

Шу билан бирга, Ўзбекистон халқи давлат ҳокимиятининг бирдан-бир манбаи, унинг ягона соҳиби ҳисобланади.

Сўнги йилларда республикамизда сайлов қонунчилиги муттасил равишда такомиллаштирилиб, 2019 йил 25 июнда Сайлов кодекси қабул қилинди. Унда сайловни ташкил қилиш ва ўтказишнинг ҳуқуқий асослари белгиланди.

Кейинги йилларда мамлакатимизда сайлов тизимини янада такомиллаштиришга, сайловчиларнинг ва сайлов жараёни иштирокчиларининг ҳуқуқий кафолатларини кучайтиришга, сайлов ва референдум ўтказишнинг очиқлиги, шаффофлиги ҳамда мустақиллигининг ҳуқуқий асосларини мустаҳкамлашга қаратилган кенг кўламли ислоҳотлар амалга оширилмоқда.

Шу билан бирга халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашларига сайлов жараёни бўйича бир қатор муаммолар ва ҳуқуқий бўшлиқлар мавжуд бўлиб, шу муносабат билан уларни бартараф этиш зарурияти юзага келди.

Бундан ташқари, “Ўзбекистон Республикаси Конституцияси тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Конституциявий Қонунининг қабул қилиниши амалдаги қонун ҳужжатларига ҳам ўзгартириш ва қўшимчалар киритилишини талаб этмоқда.

Шу асосда 2023 йил 6 майда ЎРҚ-838-сонли “Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикасининг Конституциявий қонуни қабул қилинди.

Мазкур Конституциявий қонун билан

  1. Сайлов кодекси;
  2. Оила кодекси;
  3. “Референдум якунлари ҳамда давлат ҳокимияти ташкил этилишининг асосий принциплари тўғрисида”ги Конституциявий қонун;
  4. “Ўзбекистон Республикасининг референдуми тўғрисида”ги қонун;
  5. “Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида”ги қонуни;
  6. “Фуқаролар йиғини раиси (оқсоқоли) сайлови тўғрисида”ги қонун;
  7. “Фавқулодда ҳолат тўғрисида”ги қонунларга ўзгартиш ва қўшимчалар киритилди:

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2023 йил 8 майдаги
ПФ-68-сонли Фармони билан 2023 йил 9 июль кунига муддатидан
илгари Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови тайинланди.

Сайлов кодекси Ўзбекистон Республикаси Президенти, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси депутатлари, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенати аъзолари, халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашлари депутатлари сайловларига тайёргарлик кўриш ва уларни ўтказиш билан боғлиқ муносабатларни тартибга солади ҳамда Ўзбекистон Республикаси фуқароларининг хоҳиш-иродаси эркин билдирилишини таъминловчи кафолатларни белгилайди.

Сайлов қонунчилигига киритилган ўзгартиш ва қўшимчаларнинг мазмун-моҳияти ва асосий йўналишлари қуйидагилардан иборат:

Юқоридаги қонун билан Сайлов кодексига жами бўлиб
14-ўзгартириш киритилган бўлиб, шундан: 25, 66, 36– моддалар янги таҳрирда, 271, 741, 871–  моддалар билан тўлдирилди, қолган моддаларга ўзгартириш киритилди.

Сайлов кодексининг 5-моддаси га мувофиқ:

Сайловда иштирок этувчи ҳар бир фуқаро бир овозга эга бўлади.

Суд томонидан муомалага лаёқатсиз деб топилган фуқаролар, шунингдек муомалага лаёқатсиз деб топилган фуқаролар, шунингдек суд ҳукми билан озодликдан махрум этиш жойларида сақланаётган шахслар сайланиш мумкин эмас.

Мазкур модданинг 3-қисмига муҳим ўзгартириш киритилди: унга кўра суд томонидан муомалага лаёқатсиз деб топилган фуқаролар, шунингдек оғир ва ўта оғир жиноятлар содир этганлик учун суднинг ҳукмига кўра озодликдан маҳрум этиш жойларида сақланаётган шахслар сайловда иштирок этиш ҳуқуқидан фақат қонунга мувофиқ ҳамда суднинг қарори асосида маҳрум этилиши мумкин. Бошқа ҳар қандай ҳолларда фуқароларнинг сайлов ҳуқуқларини тўғридан-тўғри ёки билвосита чеклашга йўл қўйилмайди.

Юқоридаги Қонун билан Сайлов кодекснинг 25-моддаси  қуйидаги тахрирда баён этилган: Сайлов комиссияси аъзоларига қуйиладиган талаблар:

21 ёшга тўлган, ўрта ёки олий маълумотга, қоида тариқасида, сайловга тайёргарлик кўриш ва уни ўтказиш борасида иш тажрибасига эга бўлган, аҳоли ўртасида обрў-эътибор қозонган фуқаролар вилоят, туман ва шаҳар сайлов комиссиясининг, округ ва участка сайлов комиссиясининг аъзоси бўлиши мумкин.

Қуйидагилар вилоят, туман, шаҳар, округ ва участка сайлов комиссиясининг аъзоси бўлиши мумкин эмас

Қонунчилик палатаси депутати, маҳаллий Кенгаш депутати, Сенат аъзоси;

бошқа сайлов комиссиясининг аъзолари;

сиёсий партияларнинг аъзолари ва ваколатли вакиллари;

вилоятлар, туманлар ва шаҳарлар ҳокимлари ҳамда уларнинг ўринбосарлари;

прокуратура органларининг, судларнинг мансабдор шахслари;

номзодлар, номзодларнинг яқин қариндошлари ва ишончли вакиллари;

номзодларга бевосита бўйсунувчи шахслар;

оғир ёки ўта оғир жиноятлар содир этганлиги учун судланганлик ҳолати тугалланмаган ёхуд судланганлиги олиб ташланмаган фуқаролар.

Участка сайлов комиссияси аъзоларининг ярмидан кўпи битта ташкилотдан тавсия этилиши мумкин эмас, бундан Ўзбекистон Республикасининг чет давлатлардаги дипломатик ва бошқа ваколатхоналари ҳузурида, ҳарбий қисмларда, санаторийларда ва дам олиш уйларида, касалхоналарда ҳамда бошқа стационар даволаш муассасаларида, қамоқда сақлаш ва озодликдан маҳрум қилиш жойларида ташкил этилган участка сайлов комиссиялари мустасно.

Сайлов комиссиясининг Ўзбекистон Республикаси Президентлигига, Қонунчилик палатаси ва маҳаллий Кенгаш депутатлигига номзод ёки ишончли вакил этиб рўйхатга олинган аъзоси сайлов комиссияси таркибидан чиқиб кетган деб ҳисобланади.

Сайлов комиссияси аъзосининг ваколатлари мазкур сайлов комиссиясини тузган орган томонидан бевосита ёхуд уни аъзоликка тавсия этган органнинг тақдимномасига биноан қуйидаги ҳолларда тугатилиши мумкин.

у ўз ваколатларини зиммасидан соқит қилиш тўғрисида ёзма ариза берганда;

у суд томонидан муомалага лаёқатсиз деб топилганда;

унга нисбатан суднинг айблов ҳукми қонуний кучга кирганда;

у ўз вазифаларини мунтазам равишда бажармай келганда;

қонунга кўра у сайлов комиссияси аъзосининг ваколатларини амалга ошириш билан бир вақтда шуғулланиб бўлмайдиган лавозимга сайланганда ёки тайинланганда;

у суднинг қонуний кучга кирган қарорига асосан бедарак йўқолган деб топилганда ёхуд вафот этган деб эълон қилинганда;

у Ўзбекистон Республикаси фуқаролигини йўқотганда ёки Ўзбекистон Республикаси фуқаролигидан чиққанда;

у вафот этганда.

Зарур бўлган тақдирда, ушбу Кодексда белгиланган тартибда сайлов комиссиясининг янги аъзоси сайланади.

Сайлов Кодекснинг 36-моддаси қуйидаги таҳрирда қабул қилинган.

Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови, Қонунчилик палатаси депутатлари ва махаллий Кенгашлар депутатлари сайлови бўйича сайлов кампанияси бошланганлиги уларнинг ваколатлари муддати тугашидан камида уч ой олдин Марказий сайлов комиссияси томонидан оммавий аҳборот воситалари эълон қилинади, бундан  ушбу Кодекснинг 66 ва 741 –моддаларида назарда тутилган ҳоллар мустасно.

Янги тахрирдаги 66-моддасида, Ўзбекистон Республикаси Президентлигига муддатидан илгари сайлов ўтказилиши белгиланган.

Унга кўра, Ўзбекистон Республикасининг амалдаги Президенти ўз вазифаларини бажара олмайдиган ҳолатларда унинг вазифа ва ваколатлари вақтинча Сенат Раисининг зиммасига юклатилади, бунда уч ой муддат ичида, ушбу Кодексга тўлиқ мувофиқ ҳолда Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови ўтказилади.

Ўзбекистон Республикаси Президенти муддатидан илгари Ўзбекистон Республикаси Президенти сайловини тайинланган тақдирда, сайлов ушбу Кодексга тўлиқ мувофиқ ҳолда икки ой ичида ўтказилади. Бунда сайловга тайёргарлик кўриш ҳамда уни ўтказишга доир тадбирларни амалга ошириш муддатлари Марказий сайлов комиссияси томонидан белгиланади.

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2023 йил 8 майдаги
ПФ-68-сонли Фармони билан 2023 йил 9 июль кунига муддатидан
илгари Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови тайинланди.

Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссиясининг 2023 йил 10 майдаги қарори билан муддатидан илгари Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови бўйича сайлов кампанияси 2023 йил 10 майдан бошланиши эълон қилинди.

Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссиясининг 2023 йил 13 майдаги 1248-сонли қарори билан республика бўйича 14 та сайлов округлари тузилиб, 2023 йил 19 майдаги 1260-сонли қарори билан
266 нафар аъзолардан иборат округ комиссиялари таркиблари тасдиқланди.

Шунга кўра, Сайлов Кодекси қуйидаги мазмундаги 741-модда билан тўлдирилди.

Унда, Қонунчилик палатаси Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан тарқатиб юборилган тақдирда, Қонунчилик палатаси депутатларининг сайлови ушбу Кодексга тўлиқ мувофиқ ҳолда уч ой ичида ўтказилади.

Қонунчилик палатаси томонидан ўзини ўзи тарқатиб юбориш тўғрисида қарор қабул қилинган тақдирда, Қонунчилик палатаси депутатларининг сайлови ушбу Кодексга тўлиқ мувофиқ ҳолда икки ой ичида ўтказилади. Бунда сайловга тайёргарлик кўриш ҳамда уни ўтказишга доир тадбирларни амалга ошириш муддатлари Марказий сайлов комиссияси томонидан белгиланади.

Шу каби Сайлов кодекси  янги, қуйидаги тахрирда  871-модда билан тўлдирилди:

Сенат Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан тарқатиб юборилган тақдирда, Сенат аъзоларининг сайлови ушбу Кодексга тўлиқ мувофиқ ҳолда уч ой ичида ўтказилади.

Сенат томонидан ўзини ўзи тарқатиб юбориш тўғрисида қарор қабул қилинган тақдирда, Сенат аъзоларининг сайлови ушбу Кодексга тўлиқ мувофиқ ҳолда бир ой ичида ўтказилади.

Сайлов Кодекснинг 93-моддаси иккинчи қисми қуйидаги таҳрирда баён этилган:

Сайлов тегишли маҳаллий Кенгаш томонидан сайлов ўтказилишига камида бир ой қолганида тайинланади ва ушбу Кодекснинг талабларига риоя этилган ҳолда ташкил этилади. Бунда сайловга тайёргарлик кўриш ҳамда уни ўтказишга доир тадбирларни амалга ошириш муддатлари Марказий сайлов комиссияси томонидан белгиланади.

Шунингдек, кодекснинг 931–моддасининг иккинчи қисми қуйидаги таҳрирда баён этилган

Янги ташкил этилган маъмурий-ҳудудий бирликда халқ депутатлари вилоят Кенгаши депутатлари сайлови Марказий сайлов комиссияси томонидан, халқ депутатлари туман, шаҳар Кенгашлари депутатлари сайлови эса тегишли халқ депутатлари вилоят Кенгаши томонидан сайлов ўтказилишига камида икки ой қолганида тайинланади ва ушбу Кодекснинг талабларига риоя этилган ҳолда ташкил этилади. Бунда сайловга тайёргарлик кўриш ҳамда уни ўтказишга доир тадбирларни амалга ошириш муддатлари Марказий сайлов комиссияси томонидан белгиланади.

Сайловни молиялаштириш тўғрисидаги 17-бобни 98-моддаси биринчи қисми қуйидаги тахрирда баён этилган (слайд)

Ўзбекистон Республикаси Президенти сайловига, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига сайловга, маҳаллий Кенгашларга сайловга, шу жумладан бўшаб қолган депутатлик ўринлари учун сайловларга тайёргарлик кўриш ва уларни ўтказиш билан боғлиқ харажатлар Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджети маблағлари ҳисобидан амалга оширилади.

Шунингдек мазкур модда қуйидаги иккинчи қисми билан тўлдирилган:

Маҳаллий Кенгашларнинг бўшаб қолган депутатлик ўринлари учун сайловларга тайёргарлик кўриш ва уларни ўтказиш билан боғлиқ харажатлар ҳар йили қабул қилинадиган маҳаллий бюджетларнинг харажатлари қисмида назарда тутилади.

Ҳалқ сайловлари орқали давлат ҳокимияти органларини шакллантиради, жамиятнинг келажагини белгилайди.

2023 йил 9 июлда муддатидан олдин Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови ўтказилади.

Ўзбекистонда Сайлов кодекси асосида муқаддам ўтказилган парламент ва президент сайловлари очиқлик ва ошкоралик шароитида, халқаро нормалари ва стандартларига тўла мувофиқ равишда ўтганлиги, авваламбор халқимизнинг ижтимоий-сиёсий фаоллиги, сиёсий партиялар, фуқаролик институтларининг обрў-эътибори ва нуфузи, етуклик даражаси сезиларли равишда ошганини, ҳаётимизга жорий этилаётган демократик ўзгариш ва ислоҳотларнинг амалий натижаларини намойиш этган эди. Бу борада мамлакатимиз катта сиёсий ва ҳуқуқий тажрибага эга бўлади.

Бевосита сайловда сайлаш ҳуқуқига эга бўлган ҳар бир фуқаро, яъни сайловчи тўғридан тўғри сайлов ҳуқуқи асосида яширин овоз бериш орқали президентни сайлайди. Президент эса халқ олдида ҳисобдор бўлиб, у ваколатларини парламентдан эмас, балки халқнинг ўзидан бевосита олади. Халқ мандатига эга бўлган президент кучли давлат раҳбари ҳисобланади.

Бухоро вилоят маъмурий суди судьяси Г.М.Муллабаева

Skip to content