Конституция ҳар бир давлатнинг асосий қонуни бўлиб, у мамлакатдаги сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий муносабатларни белгилайди. У давлат ҳокимиятининг ташкил этилиши, унинг функциялари, фуқароларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари ҳамда давлатнинг асосий принципларини аниқлаб беради. Конституция – бу қонун устуворлигининг асоси. У қонунчилик тизимида бош қомус сифатида хизмат қилади. Бошқа барча қонунлар Конституцияга мувофиқ бўлиши шарт. Агар қонун ёки қонуности ҳужжати Конституцияга зид бўлса, уни бекор қилиш ёки қайта кўриб чиқиш талаб этилади. Конституция давлат бошқарувининг шаклини белгилайди. Шунингдек, марказий ва маҳаллий ҳокимият органларининг ваколатларини тақсимлайди. Шунингдек, фуқароларнинг шахсий, сиёсий, ижтимоий ва иқтисодий ҳуқуқлари белгилаб қўйилади. Бундан ташқари, Конституция демократик принциплар – сайлов ҳуқуқи, эркинлик, тенглик ва қонун устуворлигини таъминлаш учун қоидаларни ўрнатади, ижтимоий адолат ва барқарорликни таъминлаш учун умумий қоидаларни белгилайди, турли гуруҳлар ўртасидаги келишмовчиликларни ҳал қилишга ёрдам беради. Ўзбекистон Конституциясига киритилган ўзгартишлар мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишини янада жадаллаштиришга қаратилган. Янги нормалар фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини янада кенгайтиришни назарда тутади. Конституция ҳар бир фуқаро учун муҳим ҳужжатдир. У нафақат давлат бошқарувининг ҳуқуқий асосини белгилайди, балки ҳар бир инсоннинг ҳуқуқларини ҳимоя қилади. Шу боис, Конституцияни ўқиб-ўрганиш ва уни ҳурмат қилиш ҳар бир фуқаронинг бурчи ҳисобланади. Хулоса қилиб айтганда, Конституция – бу фақат қонунлар тўплами эмас, балки жамиятнинг умумий қоидалари ва асосий қадриятларини ўзида мужассам этган муҳим ҳужжатдир. У жамиятдаги тинчлик ва барқарорликни таъминлаш, инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини кафолатлашда муҳим ўрин тутади.
Ҳар бир давлатнинг асосий қонуни — Конституцияси унинг сиёсий, ҳуқуқий ва ижтимоий тизимининг асоси ҳисобланади. Янги таҳрирдаги Конституциянинг қабул қилиниши мамлакатнинг келажакдаги тараққиёти йўлида муҳим қадамдир. Бугунги кунда Ўзбекистонда амалга оширилаётган конституциявий ислоҳотлар ҳам ана шундай юксак мақсадларга қаратилган. Президент Шавкат Мирзиёев таъкидлаганидек, «Конституциянинг янгиланиши – бу халқ иродасининг юксак намунасидир». Ҳақиқатан ҳам, янги таҳрирдаги Конституцияни ишлаб чиқиш жараёнида халқ билан мулоқотга алоҳида эътибор қаратилди. Янги таҳрирдаги Конституцияда асосий урғу инсон ҳуқуқлари, адолатли суд тизими, давлат бошқарувининг самарадорлигини оширишга қаратилган. Инсоннинг ҳуқуқлари ва эркинликлари Конституциянинг марказий қисми сифатида белгиланган. Барча фуқаролар тенг ҳуқуқларга эга бўлиб, уларнинг ҳуқуқий ҳимояси кафолатланган. Ўзбекистоннинг янги таҳрирдаги Конституциясида экологик масалаларга ҳам катта аҳамият берилган. Табиатни муҳофаза қилиш ва экологик муаммоларни ҳал этиш давлат сиёсати даражасига олиб чиқилган. Янги таҳрирдаги Конституция фақатгина қонунчилик ҳужжати эмас, балки жамият тараққиётининг йўналишини белгилаб берувчи муҳим ҳужжат ҳамдир. Хулоса қилиб айтганда янги таҳрирдаги Конституция Ўзбекистон учун янги даврнинг бошланишини англатади. У халқимизнинг бирдамлиги, адолат ва эркинликка бўлган интилишини янада мустаҳкамлайди. Янги қонун халқ хоҳиш-иродасининг ифодаси сифатида давлат ва жамиятни тараққий эттиришга хизмат қилади. Мамлакатимиздаги ислоҳотларнинг янада самарали бўлишида ва барқарор ривожланишини таъминлашда ушбу асосий қонуннинг ўрни беқиёсдир.
Жамиятимизда қонун устуворлигини таъминлаш фуқаролар ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш ҳар биримизнинг муқаддас бурчимиздир. Бу бурч ва ҳуқуқларимиз дунёнинг барча мамлакатларида мавжуд бўлганидек, Республикамизнинг асосий қонуни бўлмиш Конституциямизда белгилаб берилган. Тарихдан маълумки қонун ва қонун қоидалар маълум бир имконият ва чекловлардан ташкил топган. Бизга етиб келган энг қадимий қонунлардан бири Бобил подшоси Хаммурапи томонидан тузилган бўлиб, бу қонун қулдор тузуми ҳуқуқининг характерли белгиларини ўзида акс эттирган. Бу қонун қайдлари қадимги Шарқ ҳуқуқининг қимматли ёдгорлиги саналиб, бу ерларда азалдан қонун устуворлиги кўриниб туради. Шу билан бирга Қадимги Римда ҳам қонунлар жуда қатъий ва шафқатсиз бўлишига қарамай аниқ белгилаб берилган бўлиб, “Конституция” атамаси ҳам император конституцияси деб аталган қонун туфайли юзага келган. Мамлакатимизнинг узоқ тарихида эса қонунлар доим эзгуликка ва тараққиётга, асосан ватан шаъни, тинчлик, сарҳадлар дахлсизлиги, фидокорлик ва садоқат каби жиҳатларни ўз ичига олган. Биргина мисол “Темур тузуклари” номи билан Шарқ ва Осиё мамлакатлари свилизатсиясига хос бўлган саркарда Амир Темур томонидан тузилган қонун битиклари конституциявий ҳужжат хусусиятига эга бўлиб, юқорида кўрсатилган жиҳатларни ўзида жамлаб шаръий қонунлари билан бир қаторда Марказий Осиё халқлари тақдирига кучли таъсир кўрсатган. Мамлакатимиз Республика миқёсига эришган янги тарихдаги Асосий қонунимиз яъни конституцияга эга бўлган бўлса, Мустақилликка эришгач бу қонунга икки марта 100 га яқин тузатиш ва ўзгартиришлар киритилган. Ўзгартиришлардан сўнг 1992 йил 8 декабрда қабул қилинган. 6 бўлим, 155 моддадан иборат қонунимиз бугунги кунда Мустақиллик йилларида эришган энг муҳим ютуқларидан бири бўлиб, фуқароларнинг жамиятдаги ҳаёти, ҳуқуқ ва бурчларини мунтазам ҳимоя қилиш вазифасини бажармоқда. Бахтимиз қомуси бўлган Конституциямиз миллатидан қатъий назар барча ўзбек халқи, фуқаросининг бутун бир имконияти ва мажбуриятларини ўзида акс эттирган бўлиб, ҳали узоқ йиллар давомида янги Ўзбекистоннинг бахтли ва келажаги буюк авлодлари учун ҳам муносиб хизмат қилади.
8-декабр халқимиз наздида тенглик, тенг ҳуқуқлиликка имкониятлар куни бўлиб қолаверади.
тараққиётнинг энг асосий ва зарур шартига айлантириш – Тараққиёт стратегиясининг иккинчи устивор йўналиши, вазифаси сифатида белгилаб олинди. Айнан шу вазифани бажариш ҳамда суд ҳокимиятининг чинакам мустақиллигини таъминлаш, судлар фаолияти самарадорлиги ва одил судлов сифатини ошириш мақсадида 2023 йил 16 январь куни Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Одил судловга эришиш имкониятларини янада кенгайтириш ва судлар фаолияти самарадорлигини оширишга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги ПФ-11 ва “Одил судлов фаолиятини амалга оширишни самарали ташкил этиш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги ПФ-12-сонли Фармонлари қабул қилинди.
Президентимизнинг ПФ-11-сонли Фармони билан 2023 – 2026 йилларга мўлжалланган суд тизимини сифат жиҳатидан янги босқичга олиб чиқишнинг қисқа муддатли стратегияси ҳамда ушбу стратегияни амалга ошириш бўйича ҳаракатлар дастури тасдиқланди. Эътиборли жиҳати шундаки, адолатли суд қарорлари қабул қилинишига эришиш орқали халқнинг, шу жумладан, тадбиркорларнинг суд тизимига бўлган ишончини мустаҳкамлаш, ҳар бир шахс суд ва судьялар сиймосида ўзининг ишончли ҳимоячисини кўришига эришиш билан бирга, суд қарорларининг қатъий ижросини таъминлаш, бу борада давлат органлари ва маҳаллий ҳокимликларнинг масъулиятини ошириш, стратегия доирасида одил судловни таъминлашнинг устувор вазифалари сифатида белгиланди.
Фармонда туманлараро, туман, шаҳар судлари томонидан биринчи инстанцияда кўрилган ишларни вилоят ва унга тенглаштирилган судларда апелляция ёки кассация тартибида қайта кўриб чиқиш ваколати берилаётгани суд қарорлари қонуний ва адолатли қабул қилинганини текширишнинг қулай ва соддалаштирилган тартибини яратади. Бу тартиб амалга ошиши билан одил судловга эришишнинг имкониятлари янада кенгайиб, аҳолининг судма-суд овора бўлиб юришига барҳам берилади. Бунда биринчи инстанция судининг қарор ёки ҳукмидан норози тарафлар вилоят судига апелляция ёки кассация тартибида шикоят қилиб, уларнинг ҳам натижасидан қониқмаса, ушбу иш мазкур судларда тафтиш тартибида қайта кўриб чиқилади. Суд ишидан яна норози бўлган тақдирда вилоят ва унга тенглаштирилган судлар тафтиш тартибида кўриб чиққан ишлар Олий суднинг судлов ҳайъатларида тафтиш тартибида қайта кўриб чиқилади. Энди юқори инстанция судларига янада катта масъулият юкланиб, ишни янгидан кўриш учун қуйи судларга юбориш тартибининг бекор қилинаётгани ҳам суд ҳужжатидан норози шахснинг юқори инстанцияга умид ва ишончини мустаҳкамлайди.
Бир сўз билан айтганда, юқорида қайд этиб ўтилган Президент Фармонлари авваламбор, “Инсон қадри учун” ғояси асосида қабул қилинган бўлиб, улар адолатли суд тизимини шакллантириш, халқ манфаати ва инсон қадр-қимматини суд йўли орқали самарали ҳимоя қилиш ҳамда фуқароларнинг одил судловга бўлган ишончи ошишининг таъминланишига хизмат қилади.
Бугунги кунда суд тизими мустақиллигини таъминлаш ҳамда судьяларнинг дахлсизлигини таъминлашга қаратилган амалий чора-тадбирлардан кўзланган асосий мақсад шак шубҳасиз фуқароларни судья ва суд тизимига бўлган ишончини янада юксалтиришдан иборат.
Судьялар мустақиллигининг асосий кафолатларидан бири Конституциямизнинг 136-моддаси 2-бандида белгиланганидек, уларнинг дахлсизлиги ҳисобланади.
Судьяларнинг дахлсизлиги институти, авваламбор, судьяларнинг шахси дахлсиз эканлигини, ҳар қандай ҳолатда ҳам унга бўлган тажовузлардан сақланиш шароитларини ўзида ифодалайди.
Ҳуқуқшунос назариётчиларнинг фикрига кўра, судьянинг дахлсизлиги – бу суд тизимида коррупциясиз, ташқи таъсирлардан ҳоли ва энг асосийси адолатли муҳит яратилишининг кафолати ҳисобланади. Ҳақиқатдан ҳам, агарда судья дахлсиз бўлмаса, унинг иш фаолияти ҳамда шахсий ҳаётига турли аралашувлар бўладиган бўлса, у ҳолда одил судловни амалга оширишнинг имкони бўлмайди.
Судьяларнинг дахлсизлиги масаласи Ўзбекистон Республикаси Конституциясидан ташқари, “Судлар тўғрисида”ги, “Ўзбекистон Республикасининг Конституциявий суди тўғрисида”ги Қонунлар, шунингдек, Ўзбекистон Республикасининг айрим Кодекслари ҳамда соҳага тегишли бўлган бошқа қонун ва қонуности ҳужжатларидаги нормалар билан кафолатланган.
Жумладан, “Судлар тўғрисида”ги Қонуннинг 64-моддасида судьяларнинг дахлсизлиги масаласи ёритилган бўлиб, унга мувофиқ, судьянинг шахси дахлсиз бўлиб, судьянинг дахлсизлиги унинг турар жойига, хизмат хонасига, фойдаланадиган транспорти ва алоқа воситаларига, хат-хабарларига, унга тегишли ашёлар ва ҳужжатларга тааллуқлидир. Судьяга нисбатан жиноят иши фақат Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори томонидан қўзғатилиши мумкин. Судья Ўзбекистон Республикаси Судьялар олий кенгашининг хулосаси олинмасдан ва Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг розилигисиз жиноий жавобгарликка тортилиши, қамоққа олиниши ҳамда Судьялар олий кенгашининг хулосаси олинмасдан маъмурий жавобгарликка тортилиши мумкин эмас.
Шу ўринда таъкидлаш жоизки, судьянинг турар жойига ёки хизмат хонасига, фойдаланадиган транспортига кириш, уларни кўздан кечириш, уларда тинтув ўтказиш ёки улардан ашёни олиш, телефондаги сўзлашувларини эшитиш, судьяни шахсан кўздан кечириш ва уни шахсий тинтув қилиш, шунингдек унинг хат-хабарларини, унга тегишли ашёлар ва ҳужжатларни кўздан кечириш, олиб қўйиш ёхуд олиш фақат суднинг қарорига биноан ёки Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг рухсати билан амалга оширилиши мумкин.
Судьяларнинг дахлсизлиги улар томонидан одил судловни амалга ошириш жараёнида ўзларига қонун билан берилган ҳуқуқларини амалга оширишларида ўзига хос чекланишларни олдини олишга, уларга ўз вазифаларини амалга оширишда ҳар қандай аралашувларга чек қўйишда муҳим ўрин тутади. Судьялар дахлсизлиги масаласи халқаро ҳуқуқ нормаларида, шу жумладан, “Суд органларининг асосий тамойиллари тўғрисида”ги Конвенцияда ҳам ўз ифодасини топган бўлиб, бу – судьялар дахлсизлиги масаласи бутун дунё юриспруденцияси ҳамжамиятида алоҳида эътибор бериб келинаётган масалалардан бири эканлигидан далолат беради.
Судьялар мустақиллиги ҳамда дахлсизлигини қонун нормалари билан мустаҳкамлаш ҳамда ушбу масалага нисбатан таъсирчан чора-тадбирларни кўриш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Судьяларнинг чинакам мустақиллигини таъминлаш ҳамда суд тизимида коррупциянинг олдини олиш самарадорлигини ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармони қабул қилинди. Ушбу Фармон билан судьяларнинг одил судловни амалга ошириш бўйича касбий фаолиятини ҳар қандай кўринишдаги ташқи таъсирлардан самарали муҳофаза қилишни таъминлайдиган ҳуқуқий механизмлар яратилиши кўзда тутилди.
Хулоса ўрнида шуни таъкидлаш жоизки, судьяларнинг мустақиллиги ҳамда дахлсизлиги ҳар қандай қонун устувор бўлган ҳамда фуқароларнинг манфаатлари кўзланган давлатда одил судловга оғишмай риоя этилишини таъминлаш мақсадида давлат томонидан кафолатланиши ҳамда муҳофаза этилиши лозим. Шундагина халқнинг суд тизимига бўлган ишончи янада ортади ва жамиятда адолатли суд тизими шаклланади.
Аризачи “Paradise Paradise” оилавий корхонаси (Оилавий корхона номи шартли равишда ўзгартирилган) судга мурожаат қилиб, жавобгар Давлат мулки объектларидан самарали фойдаланиш маркази Бухоро вилоят ҳудудий бошқармасига нисбатан, бошқарма мансабдор шахсларининг хатти-ҳаракатларини (ҳаракатсизлигини) қонунга хилоф деб топиб, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 11.06.2018 йилдаги ПҚ-3782-сонли қарори 1-иловаси 3-бандини қўллаб, 26.07.2023 йилдаги 470632/123-23-сонли “Давлат мулкини ижарага бериш” шартномаси бўйича 2024 йил 4 январь кунидан ижара тўловини 50 % миқдорида белгилаган ҳолда аризачи “Paradise Paradise” оилавий корхонаси билан қўшимча шартнома тузиш мажбуриятини юклашни сўраган.
Мазкур ариза суд томонидан кўриб чиқилиб, жавобгар Давлат мулки объектларидан самарали фойдаланиш маркази Бухоро вилоят ҳудудий бошқармаси томонидан Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Аҳолининг ижтимоий заиф қатлами бандлигини таъминлашни рағбатлантиришнинг ташкилий чора-тадбирлари тўғрисида» 2018 йил 11 июндаги ПҚ-3782-сон қарори талабларига риоя қилинмаган ҳолда “Paradise Paradise” оилавий корхона билан қўшимча шартнома тузмаганлиги сабабли аризачининг талаби қаноатлантирилиб, бошқарма мансабдор шахсларининг хатти-ҳаракатларини қонунга хилоф деб топиб, оилавий корхона билан қўшимча шартнома тузиш мажбурияти юклатилди.
Аризачи “Buxara Buxara” МЧЖ (МЧЖ номи шартли равишда ўзгартирилган) судга мурожаат қилиб жавобгар Вобкент туман қурилиш ва уй-жой коммунал бўлимига нисбатан, бўлимнинг 2024 йил 04 май кунидаги Ягона интерактив давлат хизматлари портали орқали йўлланган аризани кўриб чиқиш натижаси бўйича рад этилганлигида ифодаланган хатти-ҳаракатларини қонунга хилоф деб топиб, “Buxara Buxara” МЧЖнинг эгалигида бўлган ер майдонида фабрикани қайта ихтисослаштириш ва реконструкция қилиш учун рухсатнома бериш мажбуриятини юклашни сўраган.
Мазкур ариза суд томонидан кўриб чиқилиб, Ўзбекистон Республикасининг “Маъмурий тартиб-таомиллар тўғрисида”ги Қонунининг 10-12-моддаларига асосланиб аризачининг талаби қаноатлантирилиб, Вобкент туман қурилиш ва уй-жой коммунал бўлимининг 2024 йил 04 май кунидаги Ягона интерактив давлат хизматлари портали орқали йўлланган аризани кўриб чиқиш натижаси бўйича рад этилганлигида ифодаланган хатти-ҳаракатларини қонунга хилоф деб топиб, “Buxara Buxara” МЧЖнинг эгалигида бўлган ер майдонида фабрикани қайта ихтисослаштириш ва реконструкция қилиш учун рухсатнома бериш мажбурияти юклатилди..
Аризачи Алимов Алим Алимович (Ф.И.Ш. шартли равишда ўзгартирилган) Бухоро туманлараро маъмурий судига мурожаат қилиб, жавобгар Мажбурий ижро бюроси Бухоро шаҳар бўлимига нисбатан, бўлим давлат ижрочиси томонидан ўзига тегишли бўлган автотранспорт воситасига таъқиқ қўйиш ҳақидаги қарорини ҳақиқий эмас деб топишни сўраган.
Мазкур ариза суд томонидан кўриб чиқилиб, жавобгар Мажбурий ижро бюроси Бухоро шаҳар бўлими давлат ижрочисининг Ўзбекистон Республикаси Суд ҳужжатлари ва бошқа органлар ҳужжатларини ижро этиш тўғрисидаги Қонунининг 732-моддаси талабларига риоя қилинмаган ҳолда қарор қабул қилганлиги сабабли аризачининг талаби қаноатлантирилиб, қарор ҳақиқий эмас деб топилди ва давлат ижрочиси зиммасига транспорт воситасига қўйилган таъқиқни бекор қилиш мажбурияти юклатилди.
Ўзбекистон республикасининг «суд ҳужжатлари ва бошқа органлар ҳужжатларини ижро этиш тўғрисида»ги Қонуннинг 42-1-моддада Қарздор жисмоний шахснинг Ўзбекистон Республикасидан чиқишини вақтинча чеклаш тартиби белгиланган.
Унда, Суд ҳужжати асосида берилган ижро ҳужжатидаги ёки ижро ҳужжати бўлган суд ҳужжатидаги талаблар белгиланган муддатда қарздор жисмоний шахс томонидан узрсиз сабабларга кўра ижро этилмаганда, давлат ижрочиси ундирувчининг аризаси бўйича ёки ўз ташаббуси билан қарздор жисмоний шахснинг Ўзбекистон Республикасидан чиқишини вақтинча чеклаш тўғрисида қарор чиқаришга ҳақли, бундан жарима тариқасидаги жиноий жазо бўйича ижро ишини юритиш ҳоллари мустасно. Давлат ижрочисининг қарздор жисмоний шахснинг Ўзбекистон Республикасидан чиқишини вақтинча чеклаш тўғрисидаги қарори катта давлат ижрочиси томонидан тасдиқланади. Мазкур қарорнинг кўчирма нусхалари қарздор жисмоний шахсга (агар унинг турган жойи маълум бўлса), ички ишлар органларининг миграция ва фуқароликни расмийлаштириш бўлимига (бошқармасига) ҳамда Давлат чегарасини қўриқлаш органларига юборилади.
Агар ижро ҳужжати суд ҳужжати бўлмаса ва суд ҳужжати асосида берилмаган бўлса, ундирувчи қарздор жисмоний шахснинг Ўзбекистон Республикасидан чиқишини вақтинча чеклашни белгилаш тўғрисидаги ариза билан судга мурожаат қилишга ҳақли.Давлат ижрочисининг қарздор жисмоний шахснинг Ўзбекистон Республикасидан чиқишини вақтинча чеклаш тўғрисидаги қарори устидан шикоят қилиниши ёки протест келтирилиши мумкин.
Қарздор жисмоний шахснинг Ўзбекистон Республикасидан чиқишини вақтинча чеклашга асос бўлган ижро ҳужжатининг талаблари амалда ижро этилганда ёхуд у бўйича ижро иши юритиш ушбу Қонунда белгиланган асосларга кўра тугатилганда ёки тамомланганда, давлат ижрочиси кейинги кундан кечиктирмасдан қарздор жисмоний шахсни, ички ишлар органларини ва Давлат чегарасини қўриқлаш органларини қарздор жисмоний шахснинг Ўзбекистон Республикасидан чиқишини чеклаш олиб ташланганлиги тўғрисида ёзма ёки электрон шаклда хабардор қилади. Мазкур моддада фақат мулкий турдаги ижролари юзасидан чеклов белгиланиши назарда тутилмаган.
Ҳар бир демократик давлатда фуқароларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини эътироф этувчи, тан олувчи ва амалга оширилишида асос бўлиб хизмат қилувчи муҳим ҳужжат бу Конституция ҳисобланади. Конституцияни фуқаролар ва давлат ўртасидаги ижтимоий шартнома сифатида кўрсатиш мумкин. Унда давлатнинг фуқаролар олдидаги вазифалари, мажбуриятлари ҳамда фуқароларнинг давлат олдидаги ҳуқуқ ва мажбуриятлари аниқ баён этилади. Демак, Конституция ҳар бир мамлакатнинг ўз ҳудудида яшаётган фуқароларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари доирасини асосий қомус сифатида кўрсатиб туради. Хусусан, Ўзбекистон Республикаси Конституциясида ҳам давлат халқ иродасини ифода этиб, унинг манфаатларига хизмат қилиши, давлат органлари ва мансабдор шахслар жамият ва фуқаролар олдида масъул экани белгилаб қўйилган. Кейинги йилларда Конституциямизда белгиланган инсон ва фуқароларнинг ҳуқуқларини эътироф этиш, таъминлаш соҳасида эътиборга молик ишлар амалга оширилмоқда. Шулардан бири фуқаролар ҳаётини енгиллаштиришга, турли оворагарчиликларни олдини олишга кўмаклашувчи давлат хизматлари марказлари фаолиятининг ташкил этилганлиги ҳамда “электрон ҳукумат”нинг жорий этилишидир. Мамлакат тараққиётининг замонавий босқичида инсон манфаатлари бош мезон сифатида белгилангани ҳамда “Халқ давлат идораларига эмас, давлат органлари халқимизга хизмат қилиши керак”, деган улуғвор ғоя илгари сурилгани давлат органлари томонидан кўрсатиладиган хизматларни янада такомиллаштиришни тақозо этмоқда. Бугунги ахборот технологиялари ривожланган дунёда хизмат кўрсатиш соҳаларининг рақамли технологиялар асосида амалга оширилиши, халқ манфаатларини рўёбга чиқаришда муҳим аҳамият касб этади. Ривожланган айрим мамлакатларда бу турдаги хизматлар жамоат хизмати сифатида ҳам эътироф этилади. Чунончи, Франция, Буюк Британия, Канада каби давлатлар “public service”, яъни жамоат хизмати сифатида аҳолига хизмат кўрсатиш тизимини йўлга қўйган. Буюк Британиядаги қизил рангли телефон буткалари, аҳолига бир неча йиллардан бери алоқа хизматини кўрсатиб келаётгани ва телефоннинг асосан жамоат жойларига ўрнатилганини кузатиш мумкин. Канададаги давлат хизматлари Конституцияда белгиланган масъулият билан кўрсатиладиган турли даражадаги ҳукумат томонидан амалга оширилади. Ушбу хизматларни молиялаштириш солиқ тушумлари, савдо тушумлари, фойдаланувчилар учун тўловлар ва бошқа давлат даромад манбалари орқали амалга оширилади. Ёки давлат хизматини ташкил этишда улкан муваффақият қозонган давлатлардан бири Сингапур давлати мисолида қуйидагиларни таъкидлаб ўтиш жоиз. 1995- йил май ойида Сингапур ҳукуматининг доимий котиблари давлат хизматларини ислоҳ қилиш дастурини “21 аср учун давлат хизмати” ёки қисқача PS21 деб номлашди (Лим, 1997). PS21 бир қатор мавжуд схемаларни, шу жумладан ишларни такомиллаштириш гуруҳлари ва хизматларни такомиллаштиришни бирлаштирди, кенгайтирди. PS21нинг юқори даражадаги оммавий обрўси расмий ҳужжатларда бу бутун давлат хизмати самарадорлигини ошириш ва янада сифатли хизматларни кўрсатишга қаратилган ташаббус эканини таъкидлаш билан изоҳланади. Ушбу йирик ислоҳот иккита асосий мақсадни амалга оширишга умид қилди: а) “юқори сифатлилик ва хушмуомалалик талаблари билан жамоатчилик эҳтиёжларини қондиришда хизмат кўрсатишнинг мукаммаллиги муносабатини ривожлантириш”; б) “доимий ўзгаришни кучайтирадиган ва кутиб оладиган муҳитни ривожлантириш”, давлат хизматчилари маънавияти ва фаровонлигига эътибор беришда замонавий бошқарув воситалари ва усулларини қўллаш орқали самарадорликка эришиш” (Чеунг, 2003). 2005 – 2016 йиллар давомида Сингапур давлат органлари ўз хизматларини электрон шаклда тақдим этишни бошлади. 2005 – 2009 йиллар давомида 1600 та давлат хизматлари (барча хизматларининг 80 фоизи) электрон шаклга ўтказилди. Ҳозир мамлакат “Рақамли ҳукумат” тизимини қурмоқда. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017-йил 12-декабрдаги “Aҳолига давлат хизматлари кўрсатишнинг миллий тизимини тубдан ислоҳ қилиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ–5278-сон Фармонига мувофиқ, Aдлия вазирлиги ҳузурида Давлат хизматлари агентлиги ташкил этилди. Дастлабки йилларда “ягона дарча” марказлари асосан тадбиркорларга хизмат қилган бўлса, 2018-йил 1-январдан “ягона дарча” марказлари Халқ қабулхоналари ҳузуридаги Давлат хизматлари марказларига айлантирилди. Ушбу давлат хизматлари марказлари орқали фуқаролар ўзларининг Конституцияда белгиланган шахсий, сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий ҳуқуқларини амалга оширишда катта қулайликларга эга бўлди. Ушбу жараён давлат ва фуқаролар ўртасидаги муносабатларни тартибга солишда ҳам қатор енгилликлар яратди. Белгиланган чоралар Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2017-йил 15-сентабрдаги “Ўзбекистон Республикаси ягона интерактив давлат хизматлари портали орқали электрон давлат хизматлари кўрсатиш тартибини такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори асосида ҳозирда https://fo.birdarcha.uz, https:// my.gov.uz/uz порталлари орқали Ягона интерактив давлат хизматлари портали (Ягона Портал, ЯИДХП) фуқаролар ва тадбиркорларнинг давлат хизматларидан фойдаланиш ва улар ҳақида энг зарур маълумотлардан фойдаланишнинг ягона нуқтаси яратилди. Ягона Портал хизматларининг янги талқинида барча хизматлар ҳар бир шахсга мослаштирилган ва рўйхатдан ўтгандан сўнг фойдаланиш имконини беради. Портал орқали хизматлардан фойдаланишда марказга бориб фойдаланиладиган хизматлардан фарқли равишда чегирмалар белгиланган. Бу ҳам айнан содда, қулай, шаффоф ва тезкор хизматларни таъминлашга қаратилган фаолиятнинг ёрқин намунасидир. Қабул қилинаётган норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар давлатимизнинг аҳолига хизматлар кўрсатиш соҳаларини янада кенгайтиришга хизмат қилмоқда. Хусусан 2017 – 2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясининг “Ёшларни қўллаб-қувватлаш ва аҳоли саломатлигини мустаҳкамлаш йили”да амалга оширишга оид давлат дастури тўғрисидаги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2021-йил 3-февралдаги ПФ– 6155-сон Фармони9га асосан Aдлия вазирлиги икки ой муддатда аҳоли ва тадбиркорлик субъектларининг давлат органлари билан муносабатга киришишида бюрократик тўсиқларни тубдан қисқартиришга қаратилган, қуйидагиларни назарда тутувчи Ўзбекистон Республикаси Президенти Фармони лойиҳасини киритиши кўрсатиб ўтилди: фуқароларнинг доимий (вақтинча) рўйхатдан ўтган жойидан қатъи назар фойдаланиши мумкин бўлган давлат хизматларининг кўламини кенгайтириш; давлат, ижтимоий ва бошқа хизматларни кўрсатишда фуқаро шахсини тасдиқлашнинг ягона идентификация рақамини жорий этиш; давлат органлари ва ташкилотлари ўртасида электрон маълумот алмашинувини йўлга қўйиш орқали улар ўртасида қоғоз кўринишида ҳужжат тақдим этиш амалиётига чек қўйиш; фуқаролар ва тадбиркорлик субъектларига кўрсатилган давлат хизматларининг натижаларини почта алоқаси орқали етказиш амалиётини йўлга қўйиш; “марказ – маҳалла – фуқаро” тамойили бўйича давлат хизматлари марказлари орқали кўрсатиб келинаётган хизматларнинг ҳар бир оилага кириб боришини таъминлаш бўйича Қарши шаҳар тажрибасини жорий этиш. Кўриниб турибдики, давлат хизматлари кўрсатиш дастлабки йилларда республика марказий шаҳарлари, вилоятлар, туман ва шаҳарлар марказларида ташкил этилган бўлса, бугунга келиб, хизматларнинг ҳар бир оилага кириб бориши масаласи алоҳида этиборга олинмоқда. Умумий қоидага кўра, давлатнинг хатти-ҳаракатлари жамият ва унинг ҳар бир аъзоси фаровонлигига қаратилади, давлат халқ иродасини ифода этиб, унинг манфаатларига хизмат қилади. Юқоридаги фикр-мулоҳазалардан келиб чиқиб, айтиш керакки, давлат хизматлари кўрсатишнинг рақамлаштирилиши аҳолига ҳар жабҳада қулай. Aммо электрон давлат хизматларидан фойдаланишда фуқароларда интернет тармоғи билан боғлиқ муаммолар ҳам юзага келмоқдаки, бу айниқса, шаҳар марказларидан узоқда жойлашган аҳоли манзилларида яққол кўзга ташланмоқда. Фикримизча, юқорида келтирилган ривожланган давлатлар тажрибаси мисолида айтиш керакки, биринчидан давлат томонидан алоқа хизматларини янада яхшилаш масаласига этибор қаратилиши, етарли маблағлар ажратилиши, аҳолига сифатли интернет тармоқларидан фойдаланиш имкониятини яратиш лозим. Иккинчидан, давлат хизматлари ишлаб чиқилишида хизматлардан фойдаланувчилар фикри инобатга олиниши керак. Учинчидан, фуқароларда электрон давлат хизматларидан фойдаланиш кўникмаларининг етарли шаклланмаганлиги ҳам ушбу соҳада электрон ҳукумат хизматларидан фойдаланиш бўйича тарғибот чора-тадбирларни кенгайтиришни тақозо этади. Тўртинчидан, Давлат хизматлари ягона Реестрида келтирилган аньанавий тарзда кўрсатилаётган хизматларнинг электрон шаклда амалга оширилиши мумкин бўлганларини қайта кўриб чикиб, электрон хизматлар ҳажмини ошириш лозим. Хулоса ўрнида таькидлаш лозим, давлат хизматлари кўрсатиш соҳасининг такомиллаштирилиши, электрон давлат хизматлари кўрсатиш ҳажмининг оширилиши ҳамда “электрон ҳукумат”нинг жорий этилиши фуқаролар, тадбиркорлик субектлари ва давлат ўртасида очиқлик, ошкоралик ҳамда шаффофликни таьминлаган ҳолда аҳоли ҳаётида катта қулайликлар яратади.
