Адолатли жамиятнинг асосий устунларидан бири мустақил суд тизимидир. Суд органлари фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш, низоларни ҳал этиш ва қонун устуворлигини таъминлаш учун хизмат қилади. Суд мустақиллиги деганда, судялар ҳар қандай ташқи таъсирдан холи ҳолда, фақат қонунга асосланган ҳолда қарор қабул қилиши тушунилади. Бундай мустақиллик давлат ҳокимиятининг бошқа тармоқлари, шунингдек, ижтимоий ва сиёсий босимлардан ҳимоя қилиниши керак. Зеро, фақат адолатли ва холис суд тизими фуқароларнинг қонун олдида тенглигини кафолатлай олади. Судлар фаолиятида протсессуал нормаларга қатъий риоя қилиш, судялар ва тарафларнинг холислиги, очиқлик ва ошкоралик тамойиллари муҳим ўрин тутади. Шунингдек, фуқароларнинг судга бўлган ишончини мустаҳкамлаш учун суд қарорларининг асосланганлиги ва қонунийлиги таъминланиши лозим. Жамиятда ҳуқуқий маданиятни ошириш, фуқароларнинг суд тизимига мурожаат қилиш ҳуқуқидан тўлақонли фойдаланишини таъминлаш ҳам адолатли суд тизимини шакллантиришда муҳим омилдир. Суд ҳуқуқ тизимининг мукаммал ишлаши жамиятнинг барқарор ривожланишига ва инсон ҳуқуқларининг ҳимояланишига хизмат қилади. Хулоса қилиб айтганда, мустақил ва адолатли суд тизими ҳуқуқий давлатнинг асосий тамойилларидан бири бўлиб, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилишга хизмат қилади. Судялар фақат қонунга асосланиб қарор қабул қилиши, суд жараёнлари очиқ ва холис бўлиши керак. Фуқароларнинг суд тизимига бўлган ишончини ошириш ва ҳуқуқий маданиятни ривожлантириш жамият барқарорлиги ва адолатнинг таъминланишида муҳим рол ўйнайди.
Ҳар қандай суд жараёни вақт талаб қилади ва бу жараёнда айрим ҳолатларда фуқаронинг ҳуқуқлари жиддий хавф остида қолиши мумкин. Шунинг учун маъмурий судларда «Дастлабки ҳимоя чоралари» деган тушунча мавжуд. Бу дегани – агар фуқаронинг ҳуқуқлари ёки қонуний манфаатларига зарар етиш хавфи бўлса, суд асосий қарорни кутмасдан, вақтинчалик чора кўриши мумкин. Ўзбекистон Республикаси Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодексининг 92-моддаси айнан шу масалага бағишланган. Дастлабки ҳимоя чоралари нима? Дастлабки ҳимоя чоралари – бу суд қарори чиқмагунча фуқаронинг ҳуқуқларини вақтинча ҳимоя қилиш учун кўриладиган чора-тадбирлардир. Суд, агар қуйидаги ҳолатлар мавжуд бўлса, бундай чораларни қўллаши мумкин: 1) маъмурий ишни кўриш якуни бўйича чиқариладиган суд ҳужжати қабул қилингунига қадар аризачининг ёки манфаатларини кўзлаб ариза берилган шахснинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатлари бузилишининг аниқ хавфи мавжуд бўлса; 2) аризачининг ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларини бундай чораларни кўрмасдан туриб ҳимоя қилиш мумкин бўлмаса ёки қийин бўлса. Бу чораларнинг асосий мақсади – суд иши кўрилаётган даврда фуқаронинг ҳуқуқларига зиён етмаслигини таъминлашдир. Дастлабки ҳимоя чораларини кўришга маъмурий суд ишларини юритишнинг ҳар қандай босқичида йўл қўйилади. Бу чоралар вақтинчалик бўлиб, суд жараёни тугагунга қадар амал қилади. Якуний қарор чиққач, ушбу чоралар бекор қилиниши ёки доимий ҳуқуқий таъсирга эга бўлиши мумкин. Хулоса қилиб айтганда, Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодексининг 92-моддаси фуқароларнинг суд жараёнида ўз ҳуқуқларини ҳимоя қилиш учун муҳим кафолатлардан биридир. Дастлабки ҳимоя чоралари орқали суд фуқароларнинг манфаатларига зарар етишининг олдини олади ва адолатли қарор қабул қилиш учун етарли вақтни таъминлайди. Бу тизим фуқаролар ва давлат органлари ўртасидаги муносабатларда қонунийлик ва адолатни таъминлашга хизмат қилади.
Баҳор нафаси туйила бошлаган шу фаслнинг шукуҳли кунларида, қолаверса яқинлашиб келаётган “Наврўз” умумхалқ байрами арафасида Бухоро вилоят маъмурий суди ҳовлиси ва биноси ҳашар тадбирига гувоҳ бўлди. Бу хайрли ишга вилоят ва туманлараро маъмурий суди судьялари ҳамда ходимлари бир ёқадан бош чиқариб, жонбозлик кўрсатдилар.
Эрта тонгда суд ҳовлисида ҳаёт қайнади. Ҳашар иштирокчилари ўз қўллари билан табиатга нафас бағишлаш мақсадида шижоат билан ишга киришдилар. Дарахтларни оқлаб, уларга янги нафас бағишладилар. Ерга муҳаббат ва меҳр билан янги кўчатлар экилди — улар бир куни суд ҳовлисига соя, ёруғлик ва нафосат бахш этадиган шижоатли ниҳолларга айланади.
Ҳашар жараёнида мавжуд гулзор ва йўлаклар ҳам эътибордан четда қолмади. Уларнинг ҳар бири аниқ бир тартибда шаклга келтирилиб, гўзалликка йўғрилди. Тоза ҳаво, янгиланган муҳит, меҳнат шижоати – буларнинг барчаси тадбирда иштирок этган ҳар бир инсонга завқ ва руҳий кўтаринкилик бағишлади.
Бу хайрли ташаббус нафақат суд ҳовлиси, балки бу ерда хизмат қилаётганлар ва ташриф буюрувчилар учун ҳам ёқимли муҳит яратилишига хизмат қилади. Ободонлашган атроф муҳит инсон онгу тафаккурига ижобий таъсир кўрсатади.
Бухоро вилоят маъмурий суди жамоаси ушбу ҳашар орқали нафақат тозалик ва гўзалликка ҳисса қўшди, балки жамоавий ҳамкорлик ва бирдамлик руҳини янада кучайтирди. Бу каби тадбирлар келгусида ҳам давом этиши, янада кенг қулоч ёйиши шубҳасиз!
Ҳуқуқий онг ва ҳуқуқий маданиятни шакллантириш жамият тараққиётининг муҳим асосларидан бири ҳисобланади. Айниқса, ёш авлодга ҳуқуқий билим бериш, уларнинг қонунчиликка оид тушунчаларини кенгайтириш, шахсий масъулиятини ошириш долзарб вазифалардан биридир. Шу мақсадда, 2025 йил 14 март куни Ғиждувон туманидаги 21-сонли «Пушкин» номидаги умумий ўрта таълим мактабида Бухоро вилоят маъмурий суди судьялари ва суд аппарати ходимлари иштирокида амалий дарс машғулотлари ташкил этилди.
Дарс машғулотларида Бухоро вилоят маъмурий суди судьялари Г.Муллабаева ва О.Ражабов, судья катта ёрдамчилари Д.Абдуллаев ва А.Қодиров, мактаб директори И.Нуманов, маънавият ва маърифат ишлари бўйича директор ўринбосари З.Норова, фаол ўқитувчилар ҳамда 11-синф ўқувчилари иштирок этди.
Амалий даср машғулоти давомида «Ўзбекистон Республикасида давлат ҳокимиятининг тузилиши» мавзусида маъруза қилинди. Судьялар томонидан мамлакатимизда қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимиятининг ўзаро муносабати, уларнинг ваколатлари ва аҳамияти ҳақида батафсил маълумот берилди. Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси, Вазирлар Маҳкамаси ва суд ҳокимиятининг асосий вазифалари ҳақида тушунчалар берилиб, ёшларга давлат бошқаруви тизими ҳақида кенгроқ маълумот олиш имконияти яратилди. Дарс давомида иштирокчилар ўзларини қизиқтирган саволларга бевосита судьялардан жавоб олиш имконига эга бўлди. Ҳуқуқий саводхонликни оширишга қаратилган бу каби амалий машғулотлар ёшларнинг ҳуқуқий билимларини мустаҳкамлашда муҳим ўрин тутиши таъкидланди. Дарс сўнггида иштирокчилар бундай тадбирлар ёш авлоднинг ҳуқуқий онгини оширишда, уларнинг жамиятда фаол ёшлар сифатида шаклланишида муҳим аҳамият касб этишини таъкидлашди ва бундай амалий дарс машғулотлари давомли бўлиши ва келажакда турли мавзулар бўйича давом эттирилиши лозимлигини қайд этишди.
Ҳар бир ёшнинг ҳуқуқий билими унинг келажагини белгилайди. Шу боисдан, бу каби тадбирлар ёшларни қонунларга ҳурмат руҳида тарбиялаш, уларни ҳуқуқий саводхонлиги ошириш, билим ва кўникмаларини янада шакллантиришда муҳим ўрин тутади.
Г.Муллабаева ва О.Ражабов. Бухоро вилоят маъмурий судининг судьялари
2007-2011 йилларда фуқаролик ишлари бўйича Бухоро вилояти Қоракўл туманлараро судининг судьяси ва суд раиси бўлиб ишлаган давримда, халқимиз орасида ҳақиқий юрт фарзанди, жонкуяр ва фидоий ҳуқуқшунос, кўплаб шогирдларига ҳақли равишда устозлик қилган инсон Сувон Арслонов ҳақида ижобий фикрлар эшитгандим. Бу инсоннинг суд соҳасидаги фаолияти менга катта қизиқиш уйғотди. Шу боис унинг хаёт йўли билан яқиндан танишишга жазм қилдим.
Сувон Арслонов 1936 йилда Бухоро вилояти, Қоракўл тумани, Дўрмон қишлоғида таваллуд топган. 1943 йилда 5-сонли етти йиллик мактабнинг биринчи синфига ўқишга қабул қилинган. Мазкур мактабнинг 7 синфини 1950 йилда тамомлаб, шу йили Қоракўл туманидаги 1-сонли мактабда 8-синфдан бошлаб ўқишни давом эттирган. 1954 йилда мактабни аъло баҳолар билан тамомлаб, 1955 йилда Қоракўл туман халқ суди котиби вазифасига ишга қабул қилинган. 1957 йил декабрь ойидан 1960 йил июль ойига қадар армия сафида хизмат қилган.
Харбий хизматда хам қисм командирларининг эътирофига сазовор бўлади. Армияда ўз бурчини виждонан адо этиб, қайтгач илгари ишлаган туман халқ судида котиб бўлиб, 2 йил мобайнида меҳнат қилади. Сўнгра, 1965 йилга қадар Қоракўл туман халқ судининг суд ижрочиси бўлиб ишлай бошлайди. Бу орада Сувон Арслоновнинг ҳуқуқшунослик соҳасига қизиқиши янада ортиб, айнан шу касбга бўлган мухаббати туфайли, Тошкент давлат университетининг юридик факультетини сиртдан тамомлайди. Олий юридик юридик маълумотга эга бўлгач 1965 йил 19 декабрь куни Қоракўл туман халқ судига суд раиси бўлиб сайланиб, бу шарафли вазифани 1970 йилга қадар садоқат билан бажаради. 1970-1972 йиллар оралиғида Ғиждувон туман халқ судида раис бўлиб ишлайди. Сувон Арслонов Ўзбекистон Республикаси Олий судининг раҳбарияти назарига тушиб, Олий суд судьялигига ишга таклиф қилинади. Бу юқори лавозимда ҳам муносиб хизмат қилади ва 1974 йилдан 1987 йилга қадар Олот туман халқ судининг раиси лавозимида фаолият кўрсатган.
У киши ишлаб юрган даврларда бир қанча мукофотлар, фахрий ёрлиқ, ташаккурномалар ҳамда эсдалик совғалари билан тақдирланган. Қолаверса, устознинг қўли очиқлиги ҳамда саховатпеша инсон эканлиги ҳақида шоир ва ёзувчи Жўра Ҳамронинг “Куйган кўнгил” номли ҳикоялар тўпламида у инсонга бағишлаб “Саховат” номли ҳикоя ҳам ёзилган. Бу ҳикояни ўқиган кишининг эти жунжикиб кетади. Юртимизда ана шундай саховатли инсонлар яшаб ўтганига тасанно айтгинг келади.
Сувон Арслонов меҳнат фаолияти давомида бир қанча шогирдлар етиштириб, уларни чинакам ватанпарвар, комил инсон қилиб тарбиялади. Эътиборлиси шундаки, устознинг ўғли ва бир нечта набиралари у кишининг изидан бориб ҳуқуқшунослик касбини танлади. Ҳозирда улар ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларда фаолият кўрсатиб келмоқда. Афсуски бевақт ўлим, устозни 51 ёшида ҳаётдан эрта олиб кетди. Сувон Арслоновнинг умр йўли қисқа бўласа-да, жуда мазмунли яшади.
Mamlakatimizda sud-huquq tizimini isloh qilish, odil sudlovning sifat va samaradorligini oshirish, sudlarning mustaqilligini ta’minlash bo‘yicha keng ko‘lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Zero, sud idorasiga ishi tushgan har bir inson ushbu dargohda qonun va adolat ustuvor ekaniga ishonishi kerak.
So‘nggi yillarda sud-huquq sohasida olib borilayotgan islohotlar ushbu tizim faoliyatini sifat jihatidan yangi bosqichga ko‘tarishga, odamlarning odil sudlovga bo‘lgan ishonchini yanada mustahkamlashga xizmat qilayapti. Sohaga oid jadallashgan sa’y-harakatlar Prezidentimizning tashabbusi va alohida nazorati doirasida kechayotgani barchamizni quvontirmoqda.
Yurtimizda shiddatli tus olgan islohotlar natijasida xalqimiz hayotida juda ko‘plab ijobiy o‘zgarishlar ro‘y berayotir. Keyingi yetti yilda sud-huquq sohasida erishilgan marralar haqida so‘z yuritsak, ularni sanab adog‘iga yetolmaymiz. Xalq manfaati yo‘lida olib borilayotgan ishlar odamlarning sud-huquq tizimiga bo‘lgan ishonchini oshirmoqda.
Zero, inson huquq va erkinliklarini amalga oshirish, qonunlar ustuvorligi g‘oyasini hayotga tatbiq etishni ta’minlovchi asosiy mexanizm bo‘lmish mustaqil sud hokimiyatini shakllantirish va takomillashtirish O‘zbekistonda davlat tomonidan olib borilayotgan huquqiy siyosatning tamal toshi hisoblanadi.
O‘tgan qisqa davrda sud-huquq tizimini tubdan isloh qilishga qaratilgan tarixiy o‘zgarishlarga qo‘l urildi. Mamlakatimizda inson, uning huquq va erkinliklari oliy qadriyat darajasida belgilandi. Yangi tahrirdagi Konstitutsiyada ham sud organlarini fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoya qiluvchi mustaqil organga aylantirish eng muhim vazifa etib belgilangani e’tiborga molik.
Xususan, Bosh qomusimizning 136-moddasida “Sudyalar mustaqildirlar, faqat Konstitutsiya va qonunga bo‘ysunadilar. Sudyalarning odil sudlovni amalga oshirishga doir faoliyatiga har qanday tarzda aralashishga yo‘l qo‘yilmaydi va bunday aralashish qonunga muvofiq javobgarlikka sabab bo‘ladi. Sudyalar muayyan ishlar bo‘yicha hisobdor bo‘lmaydi”, deb belgilab qo‘yildi.
Shu jihatdan, sohada amalga oshirilgan tadbirlar fuqarolar va tadbirkorlik subyektlariga o‘z huquqlari va manfaatlarini himoya qilish uchun sudga murojaat qilishni erkinlashtirish, umuman odil sudlovga erishishni oshirish hamda sudlar faoliyatida ochiqlik va shaffoflikni ta’minlash imkonini bermoqda.
Sud-huquq tizimini rivojlantirishga qaratilgan jiddiy o‘zgarishlar tufayli mamlakatimizning xalqaro maydondagi nufuzi ham yuksalmoqda. Jumladan, sud mustaqilligi, qonun ustuvorligi va odil sudlov samaradorligi bo‘yicha Meros jamg‘armasi (The Heritage Foundation) tomonidan yuritiladigan Iqtisodiy erkinlik indeksining “Sud faoliyati samaradorligi” indikatori, Butunjahon odil sudlov loyihasi tomonidan yuritiladigan Huquq ustuvorligi indeksining “Fuqarolik odil sudlov”, “Jinoiy odil sudlov” indikatorlari kabi xalqaro reytinglarda O‘zbekistonning nufuzi oshmoqda.
Xususan, 2023-2026 yillarda sud tizimini sifat jihatidan yangi bosqichga olib chiqishning qisqa muddatli Strategiyasi va uni amalga oshirish bo‘yicha Harakatlar dasturi tasdiqlandi.
Harakatlar dasturida sud tizimini yanada isloh qilishga qaratilgan asosiy ustuvor yo‘nalishlar, maqsad va vazifalar sifatida “Xabeas korpus” institutini amaliyotga yanada kengroq joriy etish, sudyalar ixtisoslashuvini yanada kengaytirish, sud ishlarini ko‘rishda yagona sud amaliyotini ta’minlash, sudyalar mustaqilligini ta’minlashning yangi mexanizmlarini yaratish, sud hokimiyatining nufuzi, mavqei va obro‘sini yanada yuksaltirish choralarini ko‘rish va boshqa muhim masalalar hamda ularni amalga oshirish mexanizmlari, muddatlari va mas’ul organlar aniq belgilab berildi.
Ushbu hujjat ijrosini ta’minlash borasida mas’ul davlat organlari tomonidan tegishli taklif va normativ-huquqiy hujjatlar tayyorlanmoqda. Shu nuqtai nazardan aytganda, mazkur farmon sud-huquq jarayonlarini yanada takomillashtirish va xalqaro standartlarni integratsiyalashga qaratilgan islohotlarning sifat jihatdan yangi bosqichga olib chiqish, sud qarorlarining qonuniyligi, samaradorligi, sudlar faoliyati oshkoraligi hamda sudyalar mustaqilligini oshirishga xizmat qiladi. Bu esa adolatli va bashorat qilinadigan odil sudlovni ta’minlashga zamin yaratadi, fuqarolar va tadbirkorlarning sud-huquq tizimiga ishonchini oshiradi.
Bundan tashqari, so‘nggi yillarda mamlakatimizda davlat organlari bilan munosabatlarda fuqarolar va tadbirkorlik subyektlarining huquqlari samarali himoyasini ta’minlashda tizimli islohotlar amalga oshirildi. Ayniqsa, 2017-yilda mamlakatimiz tarixida ilk marotaba ma’muriy sudlar tashkil qilinganligi fuqarolar va tadbirkorlik subyektlarining davlat organlari va mansabdor shaxslarning qonunga xilof qarorlari, harakatlari ustidan sudga shikoyat qilishga oid konstitutsiyaviy huquqlarini ta’minlashda muhim qadam bo‘ldi.
O‘tgan davrda ma’muriy sudlar tomonidan ko‘rib chiqilgan 120 mingga yaqin ariza va shikoyatlarning 57 foizi qanoatlantirilib, fuqarolar va tadbirkorlik subyektlarining buzilgan huquqlari tiklanganligi ham ma’muriy sudlarning qonun ustuvorligini ta’minlash hamda shaxsning huquq va erkinliklarini ishonchli himoya qilishda muhim institut sifatida shakllanganligini ko‘rsatmoqda.
Bu borada ma’muriy sudlar zimmasiga shikoyatlarni ko‘rib chiqishda “faol ishtirok etish” tamoyili asosida nizoni to‘g‘ri hal qilish uchun dalillarni mustaqil yig‘ish majburiyati yuklangani, sud qarori ijrosini ta’minlamagan mansabdor shaxslarga jarima qo‘llash vakolati berilgani ham ushbu institut takomillashib borayotganligidan dalolat beradi.
Bir so‘z bilan aytganda, xalqaro standartlarga javob beradigan sud-huquq tizimining rivojlanishi mahalliy va xorijiy investorlarda qiziqish va ishonchni uyg‘otadi. Tadbirkorlik sohasi vakillari nizolar yuzaga kelganda o‘z huquq va manfaatlarini ishonchli himoya qiladi. Bu esa investitsiya jalb etish va iqtisodiyotni rivojlantirishga xizmat qiladi.
Ҳар қандай ҳуқуқий давлатнинг асосий вазифаларидан бири бу – фуқаролар ва тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқлари ҳамда қонуний манфаатларини самарали ҳимоя қилишдан иборатдир. Бу мақсадга эришишда суд-ҳуқуқ тизимининг мустақиллиги ва самарадорлиги муҳим аҳамият касб этади.
Ўзбекистонда охирги йилларда суд ислоҳотлари изчил давом эттирилмоқда. Хусусан, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2025 йил 30 январда қабул қилинган “Фуқаролар ва тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқларини суд орқали ҳимоя қилишнинг замонавий механизмларини жорий этиш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги ПҚ-33-сонли қарори айнан фуқаролар ва тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқларини ҳимоя қилишда суд тизимини такомиллаштиришга қаратилган. Ушбу ҳужжат орқали маъмурий судлар фаолиятини такомиллаштириш, низоларни ҳал этишнинг замонавий механизмларини жорий қилиш ва одил судловга эришиш имкониятларини кенгайтириш назарда тутилган.
Шунингдек, қарорда давлат органлари билан муносабатларда фуқаролар ва тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқларини ҳимоя қилишни янги босқичга олиб чиқиш, суд-ҳуқуқ тизимидаги ислоҳотларнинг самарадорлигини ошириш ва маъмурий судларнинг фаолиятини такомиллаштириш бўйича аниқ вазифалар белгилаб берилган.
Қарорда таъкидланганидек, сўнгги йилларда маъмурий судлар томонидан кўрилган ишлар орқали фуқаролар ва тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқлари самарали ҳимоя қилиб келинган бўлиб, маъмурий судлар томонидан кўриб чиқилган жами 120 мингга яқин ариза ва шикоятларнинг 57 фоизи қаноатлантирилганлиги фуқароларнинг давлат органларига бўлган ишончини оширишга хизмат қилганлигидан далолат беради.
Қабул қилинган мазкур қарорда, маъмурий судлар фаолиятини такомиллаштиришнинг асосий йўналишлари ҳам аниқ белгилаб қўйилган. жумладан, улар қуйидагилардир:
-давлат органлари билан муносабатларда фуқаролар ва тадбиркорлик субъектлари ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларининг ишончли ва самарали ҳимоя этилишини устувор равишда таъминлаш;
-фуқаролар ва тадбиркорлик субъектларининг бузилган ёки низолашилаётган ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларини тиклашда суднинг фаол иштироки принципини қўллаш механизмларини кенгайтириш;
-давлат органлари ва мансабдор шахсларнинг фаолияти устидан самарали суд назоратини ўрнатиш;
-маъмурий суд ишларини юритишда низоларни судгача ҳал қилиш механизмларини такомиллаштириш;
-фуқаролар ва тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқларини ҳимоя қилишда маъмурий судларнинг ролини кучайтириш орқали аҳолининг суд тизимига бўлган ишончини янада ошириш;
-давлат органлари томонидан суд қарорлари ижро этилиши устидан назоратнинг таъсирчан механизмларини тўлиқ жорий этиш;
-маъмурий юстиция тизими ривожланган давлатлар тажрибаси асосида маъмурий судлар фаолиятини такомиллаштириб бориш.
Бундан ташқари, қарорга кўра, давлат органи мансабдор шахси ёки унинг вакили суд мажлисида мажбурий иштирок этиши ҳамда маъмурий суд ишларини тезкор ва сифатли кўриб чиқиш мақсадида дастлабки эшитув институти жорий этилиши назарда тутилган.
Давлат органи вакилларининг суд мажлисларида мажбурий иштироки бу давлат идораларининг ўз қарорлари ва ҳаракатлари учун жавобгарлигини оширишга хизмат қилади. Бугунги кунга қадар айрим ҳолларда давлат органлари мансабдор шахслари суд мажлисларида иштирок этмаслиги сабабли фуқаролар ва тадбиркорлик субъектлари ўз ҳақ-ҳуқуқларини ҳимоя қилишда айрим қийинчиликларга дуч келаётган эди. Эндиликда эса мазкур талаб давлат органлари мансабдор шахслари ёки уларнинг вакиллари судга тушунтириш бериш мажбуриятини олишга, фуқаролар ва тадбиркорлар билан давлат идоралари ўртасидаги низоларни холис ва адолатли ҳал этишга ва суд қарорларини бажариш устидан кучли назорат ўрнатишга хизмат қилади.
Қолаверса, агар мансабдор шахс ёки унинг вакили суд муҳокамасига келмаса ва бу ҳеч қандай узрли сабаб билан асосланмаса, суд томонидан унга нисбатан жарима чоралари қўлланилиши ҳам назарда тутилган.
Қарорда, шунингдек, дастлабки эшитув институти жорий этилиши белгиланганлиги маъмурий судда иш юритишнинг янги механизми бўлиб, бу принцип ишларнинг тезкор ва сифатли кўриб чиқилишини таъминлашга қаратилган. Яъни дастлабки эшитув институтининг жорий қилиниши аризачи ва жавобгарнинг эътирозларини аниқлаштириш, далилларни такдим этиш ва расмийлаштириш тартибини соддалаштириш ҳамда суд муҳокамасини тезлаштириш, ортиқча бюрократик жараёнларни қисқартириш орқали маъмурий суд ишларини сифатли ва самарали кўриб чиқиш ҳамда фуқаролар ва тадбиркорларнинг одил судловга эришиш имкониятини янада оширади.
Бундан ташқари, қарорда халқаро тажрибадан келиб чиққан ҳолда фуқаролар ва тадбиркорлик субъектларининг бузилган ёки низолашилаётган ҳуқуқларини тиклашда судларнинг фаол иштирок этиши принципи кенгайтирилиши таъкидланган.
Ушбу принципга мувофиқ, маъмурий судлар низоларни кўриб чиқишда фақат даъвогар ва жавобгарнинг келтирган далиллари билан чекланиб қолмай, ўз ташаббуси билан қўшимча далиллар тўплаш ва таҳлил қилиш ҳуқуқига ҳам эга бўлади.
Хулоса қилиб айтганда, ушбу қарор фуқаролар ва тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқларини суд орқали ҳимоя қилиш тизимини тубдан такомиллаштиришга қаратилган бўлиб, суд тизимига замонавий ва халқаро тажрибага асосланган механизмлар жорий этилиб, фуқаролар ва тадбиркорлар учун ҳуқуқий ҳимоянинг самарадорлигини оширишга ва мамлакатда қонун устуворлигини таъминлашга хизмат қилади.
Турли босқичларида мамлакат фуқароларнинг ижтимоий-сиёсий, шунингдек, уларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлашда туб бурилиш даврига асос бўлиши мумкин бўлган, таъбир жоиз бўлса консептуал аҳамиятга молик дастурлар қабул қилинади. Ва албатта, бундай тарихий ҳужжатларни қабул қилиш шунчаки тасодиф эмас, балки, унга маълум маънодаги тарихий зарурат ва табиий эҳтиёж пайдо бўлади. Агар илмий ва амалиёт нуқтаи назардан келиб чиқилганда, бундай қонунларга бўлган тарихий зарурат ва эҳтиёж, энг аввало, мамлакат ўзининг давлат мустақиллигига эришганида ёки жамиятнинг бир ижтимоий-иқтисодий ривожланиш босқичидан, янги тараққиёт сари қадам қўйяётганда янада муҳим аҳамият касб этади.
Бундай қонун ҳужжатларининг аҳамияти ҳақида сўз юритилганда, уларнинг туб мазмунида мамлакат аҳолисининг орзу-умидлари, ҳуқуқ ва эркинликлари, шаъни, қадр-қиммати, хоҳиш-истаги, бир сўз билан айтганда, фарзандларининг фаровон келажаги йўлида ҳуқуқий пойдевор вазифасини ўташга қаратилган асосий ғоя, мақсадлар ва энг муҳим принциплар мужассам бўлишини таъкидлаш жоиз.
Айнан шу нуқтаи назардан олинганда мамлакатимизда 2023 йил 30 аперл куни бўлиб ўтган умумхалқ референдумида мустақиллик йилларида эришган ва бозор иқтисодиётига асосланган очиқ демократик давлат, шунингдек, фуқаролик жамиятини барпо этиш йўлида олиб борилаётган бунёдкорлик ишларга ҳуқуқий пойдевор вазифасини ўташга қодир бўлган янги таҳрирдаги Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси қабул қилинди.
Дарҳақиқат, “инсон-жамият-давлат” тамойилига асосланган Янги Ўзбекистон Конституцияси мамлакатда инсон қадрини янада улуғлаш ва ҳуқуқий демократик давлат барпо этиш мақсадида қабул қилинган, десак муболаға бўлмайди.
Асосий Қонуннинг энг муҳим принциплари, шунингдек, ундаги умумеътироф этилган халқаро ҳуқуқ нормалари ўзбек халқининг минг йиллик давлатчилик тарихи ва асрлар давомида шаклланган миллий қадриятларига ҳамоҳанг эканлигини алоҳида таъкидлаш ўринли бўлади. Бугун шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, мамлакатимиз Асосий Қонунида белгиланган энг муҳим принциплар, яъни халқ ҳокимиятчилиги, конституция ва қонуннинг устунлиги, шунингдек, инсон ва фуқароларнинг асосий ҳуқуқлари, эркинликлари ва бурчлари, жамият ва шахс ўртасидаги ўзаро муносабатлар каби конституциявий нормаларни ҳаётга янада кенгроқ тадбиқ этиш, уларнинг кафолатларини мустаҳкамлашга замон талабларидан келиб чиқиб ёндашувнинг янги даври бошланди.
Биргина, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2023 йил 8 майдаги “Янги таҳрирдаги Ўзбекистон Республикаси Конституциясини амалга ошириш бўйича биринчи навбатдаги чора-тадбирлар тўғрисида”ги ПФ-67-сон Фармонида белгиланган вазифалар кўламидан ҳам билиш мумкинки, бизнинг олдимизга нафақат Янги Ўзбекистонни барпо этиш, балки мамлакатимиз тараққиётининг “учинчи ренессанс даври” подеворини барпо этиш ҳам мақсад қилинган.
Албатта, олдимизга қўйилган олий мақсадларга эришиш осон иш эмас. Қолаверса, қонунлар бўладими, бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар бўладими ёки “йўл хариталари”ми, қатъий назар Конституция устворлиги таъминланмас экан, яъни жамиятда адолат ўрнатилмас экан, кўзланган мақсадларга эришиш мушкуллигича қолаверади.
Шунинг учун ҳам муҳтарам Президентимиз Ш.М.Мирзиёевнинг кейинги йилларда мамлакатимизда Қонун устуворлигини таъминлаш ва адолатпарвар жамият барпо этиш, қолаверса, мансабдорларни давлат ишларида адолатли бўлишга даъват этаётганлари бежиз эмаслигини тасаввур этиш қийин бўлмаса керак.
Маълумки, мамлакат Конституциясининг асосий принципларидан бири Ўзбекистон Республикасида Конституция ва қонунларнинг устунлиги сўзсиз тан олинишидир. Шунингдек, мамлакатимиз Асосий Қонунида белгиланганидек, давлат, унинг органлари, мансабдор шахслар, жамоат бирлашмалари, фуқаролар Конституция ва қонунларга мувофиқ иш кўрадилар. Бирорта ҳам қонун ёки бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжат Конституция нормалари ва қоидаларига зид келиши мумкин эмас.
Бу эса ўз навбатида ҳуқуқий нормалар, яъни юридик ва жисмоний шахсларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини белгилаш, ўзгартириш ва бекор қилишга қаратилган умуммажбурий характердаги кўрсатмаларни ўз ичига олган расмий ҳужжат ҳисобланадиган норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қиладиган идоралар ва мансабдор шахслар олдига бир қатор масъулиятлар юклайди.
Шу ўринда, Конституцияда келтириб ўтилган Конституциявий ҳуқуқ ва буржларимиз ҳам алоҳида ҳаётимизда ўринни эгаллайди. Хусусан:
Барча фуқаролар Конституцияда белгилаб қўйилган бурчларини бажариши керак;
Фуқаролар Конституция ва қонунларга риоя этишга, бошқа инсонларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари, шаъни ва қадр-қимматини ҳурмат қилишга мажбур;
Фуқаролар Ўзбекистон халқининг тарихий, маънавий, маданий, илмий ва табиий меросини асраб-авайлаши шарт;
Тарихий, маънавий, маданий, илмий ва табиий мерос давлат томонидан муҳофаза қилинади;
Фуқаролар қонун билан белгиланган солиқлар ва йиғимларни тўлаши шарт;
Солиқ ва йиғимлар адолатли бўлиши ҳамда фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқларини амалга оширишига тўсқинлик қилмаслиги керак;
Ўзбекистон Республикасини ҳимоя қилиш Ўзбекистон Республикаси ҳар бир фуқаросининг бурчи эканлиги ҳамда фуқаролар қонунда белгиланган тартибда ҳарбий ёки муқобил хизматни ўташга мажбур.
Зеро, миллий давлатчилигимизни қарор топишида, бозор муносабатларини кундан кунга ривожланишида, давлат органлари томонидан ўз функсияларини самарали амалга оширилишида, энг асосийси, давлат билан шахс ўртасидаги муносабатларнинг аниқ ҳуқуқий тартибга солинишида, жамиятимизни ҳамма жабҳаларини демократлаштиришда, мамлакатимизни жаҳонга юз тутишида ҳуқуқий асос сифатида хизмат қиладиган норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг аҳамияти катта. Шунинг учун давлатимиз Раҳбари мамлакатимизнинг қонунчилик базасини яратишга жиддий эътибор қаратмоқда.
Сўнгги йилларда Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди фаолиятини яна такомиллаштириш, унинг ваколатларини кенгайтириш борасида катта ислоҳотлар олиб борилди.
Келинг, охирги 7 йил ичида Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди фаолиятини такомиллаштириш борасида Конституциявий ислоҳотларга эътиборингизни қаратсак.
Масалан, 2017 йилга қадар амалда бўлган Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 109-моддасида Конституциявий суднинг 4 та банддан иборат ваколатлари белгиланган. Улар қуйидагилардан иборат:
1) Ўзбекистон Республикаси қонунларининг ва Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталари қарорларининг, Ўзбекистон Республикаси Президенти фармонлари, қарорлари ва фармойишларининг, ҳукумат, маҳаллий давлат ҳокимияти органлари қарорларининг, Ўзбекистон Республикаси давлатлараро шартномавий ва бошқа мажбуриятларининг Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига мувофиқлигини аниқлайди;
2) Қорақалпоғистон Республикаси Конституциясининг Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига, Қорақалпоғистон Республикаси қонунларининг Ўзбекистон Республикасининг қонунларига мувофиқлиги тўғрисида хулоса беради;
3) Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва қонунлари нормаларига шарҳ беради;
4) Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва қонунлари билан берилган ваколати доирасида бошқа ишларни кўриб чиқади.
2017 йилда Конституцияга киритилган ўзгартиш ва қўшимчаларга асосан, Конституциявий судга 3 та янги ваколатлар берилди:
Булар қуйидагилар:
1) Ўзбекистон Республикасининг Президенти томонидан имзолангунига қадар — Ўзбекистон Республикаси конституциявий қонунларининг, ратификатсия қилиш тўғрисидаги Ўзбекистон Республикаси қонунлари Ўзбекистон Республикасининг Президенти томонидан имзолангунига қадар — Ўзбекистон Республикаси халқаро шартномаларининг Ўзбекистон Республикаси Конституциясига мувофиқлигини аниқлайди;
2) Ўзбекистон Республикаси Олий судининг муайян ишда қўлланилиши лозим бўлган норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига мувофиқлиги тўғрисида судлар ташаббуси билан киритилган мурожаатини кўриб чиқади;
3) конституциявий судлов ишларини юритиш амалиётини умумлаштириш натижалари юзасидан ҳар йили Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталарига ва Ўзбекистон Республикаси Президентига мамлакатдаги конституциявий қонунийликнинг ҳолати тўғрисида ахборот тақдим этади.
Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, бундан роппа-роса бир йил олдин, 30 апрел куни умумхалқ референдуми асосида қабул қилинган янги таҳрирдаги Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 133-моддасида Конституциявий суд яна янги ваколатларга эга бўлди.
Мамлакатимизнинг Конституциявий назорат органи юқорида санаб ўтилган ваколатлар билан бирга референдумга чиқарилаётган масалаларнинг Ўзбекистон Республикаси Конституциясига мувофиқлиги тўғрисида хулоса беради. Ва энг муҳими, мамлакатимизда конституциявий шикоят институти жорий қилиниб, эндиликда фуқаролар ва юридик шахслар, агар суд орқали ҳимоя қилишнинг бошқа барча воситаларидан фойдаланиб бўлинган бўлса, судда кўриб чиқилиши тугалланган муайян ишда суд томонидан ўзига нисбатан қўлланилган қонуннинг Конституцияга мувофиқлиги тўғрисидаги шикоят билан Ўзбекистон Республикаси Конституциявий судига мурожаат қилишга ҳақли эканлиги мустаҳкамлаб қўйилди.
Кўриб турганингиздек, мамлакатимизда олиб борилаётган ислоҳотлар доирасида инсон-ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилишнинг барча воситаларидан тўлақонли фойдаланилмоқда.
Қонун чиқарувчи давлат ҳокимияти органига барча қарорларни олдиндан айтиб бера олмайди, чунки у келажакни олдиндан кўра олмайди ва ҳар бир алоҳида ҳолатни адолатли ҳал қилиш учун зарур бўлган маълумотларни била олмайди, ва шунинг учун ҳам маъмурий ихтиёрийлик (дискрецион ваколат) муқаррар равишда зарур.
“Бизга маъмурий мослашувчанлик (гибкость) ва дискрецияни беринг” деб айтган эди 1880 йилда оммавий маъмурчиликнинг (public administration) “ота”си ҳисобланган Вудро Вильсон (Woodrow Wilson).
Қонунчилигимизга мутаносиблик принципи Ўзбекистон Республикасининг 08.01.2018 йилда қабул қилинган “Маъмурий тартиб-таомиллар тўғрисида”ги Қонуни (кейинги ўринларда Қонун деб юритилади) қабул қилиниши муносабати билан кириб келди.
Қонуннинг 7-моддасига кўра, маъмурий иш юритиш жараёнида жисмоний ва юридик шахсларга кўрсатиладиган таъсир чоралари маъмурий орган томонидан кўзланган қонуний мақсадга эришиш учун мос ва етарли бўлиши ҳамда манфаатдор шахсларга имкон қадар қийинчилик туғдирмаслиги керак.
Принцип муқаддам қонунчилик ҳужжатларида назарда тутилмаган бўлиб, соҳада янги принцип ҳисобланади.
У маъмурий процедуралар принциплари ичида энг муҳими ҳисобланади.
Мутаносиблик принципининг янги таҳрирдаги Ўзбекистон Республикаси Конституциясига киритилиши (20-модда 4-қисми), унинг соҳавийдан соҳалараро принцип тоифасига ўтишига сабаб бўлди.
Рус ҳуқуқшуноси К.Давидов ушбу принципни муҳим, универсал принципларни қаторига қўшиш мумкин деб ҳисоблайди. Принцип қонунийлик ва мақсадга мувофиқлик (оқиллик) (целесобразность (разумность)) принциплари уйғунлиги асосида юзага келган деган фикрни илгари суради.
Мутаносиблик принципининг асосчиси прусc ҳуқуқшуноси Карл Готтлиеб Сварез (Сarl Gottlieb Svarez) ҳисобланади. Принципнинг ўзи эса Олий маъмурий суд томонидан 1880 ва 1882 йиллардаги “Kreuzberg” иши бўйича унинг қарорлари билан қўлланилган ва аниқлаштирилган.
Пруссия полиция ҳуқуқи таркибида бўлган мазкур принцип вақт ўтиши билан бошқа оммавий ҳуқуқ тармоқларига ҳам киритилган. Инсон ҳуқуқлари бўйича Европа конвенцияси ва европа судлари амалиёти орқали европанинг бошқа ҳуқуқ тизимлари таркибига киритилган.
Мутаносиблик принципининг ўзига хос хусусиятлари мавжуд.
Энг биринчи хусусияти, принцип фақат маъмурий органда маъмурий ихтиёрий мавжуд бўлгандагина қўлланилади.
Қонуннинг 4-моддасида маъмурий ихтиёрийлик (дискрецион ваколат) – маъмурий органнинг қонунчилик доирасида йўл қўйилган чоралардан бирини қонунийликка ва мақсадга мувофиқликка ўзи баҳо бериши асосида ўз ихтиёрига кўра қўллаш ёки тегишли чорани қўллашдан воз кечиш ҳуқуқи эканлиги тушунтирилган.
Мисол учун, “Адвокатура тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг 14-моддаси 4-қисмига кўра, интизомий иш юритишни кўриб чиқиш натижалари бўйича адвокатга нисбатан қуйидаги интизомий жазо чоралари қўлланилиши мумкин:
огоҳлантириш;
лицензиянинг амал қилишини олти ойгача муддатга тўхтатиб туриш;
лицензиянинг амал қилишини тугатиш.
Мазкур ҳолатда чоранинг қайси бирини қўллаш, иш ҳолатларидан албатта келиб чиқиб, тегишли малака комиссиясининг маъмурий ихтиёрига берилган.
Уни танлашда эса комиссия, маъмурий ихтиёрийлик мавжудлиги сабабли, қўлланиладиган чоранинг мутаносиблик принципига мувофиқлигини кўриб чиқиши лозим бўлади.
Ёки, Қонуннинг 56-моддасида маъмурий орган манфаатдор шахснинг илтимосномасига кўра маъмурий ҳужжатнинг мазмунини ўзгартирмаган ҳолда уни тушунтириб бериши, шунингдек ёзувдаги йўл қўйилган хатоларни ва янглишишларни маъмурий ҳужжатнинг моҳиятига дахл қилмаган ҳолда, ўз ташаббусига ёки манфаатдор шахснинг илтимосномасига кўра тузатиши шартлиги белгиланган.
Яъни, тегишли асослар мавжуд бўлганида, манфаатдор шахс маъмурий ҳужжатни тушунтириб бериш ҳақида илтимоснома берса, маъмурий орган уни тушунтириб бериши шарт. Мазкур ҳолатда унда маъмурий ихтиёрийлик мавжуд эмас ва шу сабабли маъмурий органнинг кейинги ҳаракатига маъмурий тартиб-таомиллларнинг мутаносиблик принципи татбиқ этилмайди.
Ёхуд, Ўзбекистон Республикасининг “Реклама тўғрисида”ги Қонуни 47-моддаси 1-қисми 2-хатбошисига кўра, ишлаб чиқарилиши, реализация қилиниши ёки реклама қилиниши қонунчиликда тақиқланган ёки чекланган маҳсулот тўғрисида реклама тарқатганлик – базавий ҳисоблаш миқдорининг юз баравари миқдорида жарима солишга сабаб бўлади.
Мазкур нормада жаримани қўлловчи Ўзбекистон Республикаси Рақобатни ривожлантириш ва истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш қўмитаси – маъмурий органга маъмурий ихтиёрийлик берилмаган. Шу сабабли, у реклама қилиниши қонунчиликда тақиқланган маҳсулот тўғрисида реклама тарқатганлик ҳолати аниқланганда, жарима қўлламаслик ҳуқуқи йўқ. Ўз навбатида, нормада жаримани у ёки бу миқдорини белгилаш имкони йўқ, чунки у аниқ бир миқдорда белгиланган (БҲМ 300 баравари).
Демак, мазкур чорани қўллашда маъмурий орган мутаносиблик принципига риоя қилиш имкони ҳам, ўз навбатида, мажбурияти ҳам йўқ.
Агар, “жарима солишга сабаб бўлади” жумласини ўрнига, “бўлиши мумкин” деган жумла қўлланилганда, маъмурий органда ушбу чорани қўллаш ёки қўлламаслик ҳуқуқи вужудга келиб, бунда мутаносиблик принципига риоя қилган ҳолда қарор қабул қилиши лозим бўлар эди.
Ҳудди шунингдек, жарима БҲМнинг 200 бараваридан 300 барваригача миқдорда белгиланганда эди, юқоридаги каби ҳолат юзага келиб, мутаносиблик принципига мувофиқ бўлган миқдорда жарима белгилашга тўғри келар эди.
Берлин шаҳри Маъмурий суди судьяси Й.Пудельканинг фикрига кўра, мутаносиблик принципини амалда татбиқ этишда қуйидаги тўрт жиҳатни инобатга олиш талаб этилади.
Аввало, маъмурий органнинг маълум бир хатти-ҳаракати, маъмурий акти легитим (қонуний) мақсадларни амалга оширишга қаратилган бўлиши лозим.
Иккинчидан, ушбу легитим мақсад “яроқли” бўлиши лозим. Яъни маъмурий орган амалга ошираётган таъсир чораси орқали легитим мақсадга эришиб бўладими ёки йўқми, деган саволга жавоб бериш лозим.
Учинчидан, маъмурий орган амалга ошираётган таъсир чораси “зарурий” (“керакли”) бўлиши лозим. Яъни амалга оширилаётган таъсир чорасининг А, Б, Д каби вариантлари бўлгани ҳолда ушбу таъсир чораларнинг қай бири легитим мақсадга эришишда энг самарали ва ишончли ҳисобланиши ҳамда манфаатдор шахсга энг кам зарар етказишига эътибор берилиши лозим.
Тўртинчидан, олдини олиш кутилаётган хавф, зарар ёки эришилиши кутилаётган оммавий манфаат ҳамда таъсир чорасини қўллаш орқали манфаатдор шахсга етказиладиган зарар, эришилиши кутилаётган хусусий манфаат таққосланиши лозим ва шунга қараб ҳаракатланиш талаб этилади.
Мана шу тўрт жиҳатни эътиборга олган тестдан ижобий ўтган ҳоллардагина тегишли таъсир чорасини қўллаш тўғрисида маъмурий акт ёки хатти-ҳаракат амалга оширилишини қонуний деб баҳолаш мумкин.
Ўз навбатида, маъмури органлар томонидан қўлланиладиган чораларнинг маъмурий тартиб-таомилларнинг мутаносиблик принципига мувофиқлигини текшириши керакми деган савол туғилади.
Қонуннинг 19-моддасида маъмурий ҳужжатлар ва маъмурий ҳаракатлар маъмурий тартиб-таомилларнинг принципларига мувофиқ бўлиши кераклиги белгиланган.
Маъмурий тартиб-таомиллар принципларига номувофиқлик маъмурий ҳужжатларнинг ва маъмурий ҳаракатларнинг бекор қилинишига ёки қайта кўриб чиқилишига олиб келади.
Ўзбекистон Республикаси Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодекснинг 188-моддаси 3-қисмига кўра, маъмурий органларнинг, фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органларининг, улар мансабдор шахсларининг қарорлари, ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) устидан шикоят қилиш тўғрисидаги ишни кўриб чиқиш чоғида суд устидан шикоят қилинаётган қарор ёки унинг айрим қисмлари, ҳаракатлар (ҳаракатсизлик) қонунийлигини, устидан шикоят қилинаётган қарорни қабул қилган ёхуд устидан шикоят қилинаётган ҳаракатни (ҳаракатсизликни) содир этган органнинг ёки мансабдор шахснинг ваколатларини текширади, шунингдек устидан шикоят қилинаётган қарор ёки унинг айрим қисмлари ёхуд ҳаракатлар (ҳаракатсизлик) аризачининг ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини бузганлигини аниқлайди.
Бу нормалар чораларнинг мутаносиблик принципига мувофиқлигини текшириш зарурлигини тақозо этмоқда. Шу ўринда, бу масалани хориж қонунчилик ҳужжатларида кўриб чиқсак.
Масалан, Украина Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги Кодексининг 2-моддаси 2-қисми 8-бандига асосан, ҳокимият субъектларининг қарорлари, ҳаракатлари ёки ҳаракатсизлиги устидан шикоят қилинган ҳолларда маъмурий судлар уларнинг мутаносиб равишда, хусусан, инсоннинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва манфаатлари учун ҳар қандай салбий оқибатлар ва ушбу қарор (ҳаракат) эришишга қаратилган мақсадлар ўртасидаги зарур мувозанатни сақлаган ҳолда қабул қилинганлигини (содир этилганлигини) ва бошқа ҳолатларни текширадилар.
Шу ўринда амалиётдаги бир мисол билан, нуқтаи назаримизни тушунтиришни давом эттирсак.
Хусусан, аризачи М.Турсунов (исми шарифлари ўзгартирилган) маъмурий судга ариза билан мурожаат қилиб, унда Ўзбекистон Республикаси Адвокатлар Тошкент вилоят ҳудудий бошқармаси малака комиссиясининг (кейинги ўринларда – Комиссия) 2022 йил 31 мартдаги ҳамда 2022 йил 28 апрелдаги қарорларини ҳақиқий эмас деб топишни сўраган.
Тошкент туманлараро маъмурий судининг 2022 йил 7 июлдаги ҳал қилув қарори билан аризани қаноатлантириш рад этилган ва мазкур қарор Тошкент шаҳар маъмурий суди апелляция инстанциясининг 2022 йил 26 октябрдаги қарори билан ўзгаришсиз қолдирилган.
Қарорга кўра, Ўзбекистон Республикаси Адвокатлар палатаси Тошкент вилоят ҳудудий бошқармаси ҳузуридаги малака комиссиясининг 2022 йил 31 мартдаги 3-сонли қарори билан фуқаро П.Алиеванинг мурожаатига асосан адвокат М.Турсуновга нисбатан интизомий иш юритиш қўзғатилган ва интизомий иш юритишни ўрганиш Ўзбекистон Республикаси Адвокатлар палатаси Тошкент вилоят ҳудудий бошқармасига юклатилган.
Ўзбекистон Республикаси Адвокатлар палатаси Тошкент вилоят ҳудудий бошқармаси ҳузуридаги малака комиссиясининг 2022 йил 28 апрелдаги 4-сонли қарори билан адвокат М.Турсунов Ўзбекистон Республикаси “Адвокатура тўғрисида” ги Қонуннинг 91-моддаси талабларини бузган деб топилган ҳамда унинг фуқаролик ва иқтисодий ҳамда маъмурий ва жиноий суд ишларини юритиш ихтисослиги бўйича адвокатлик фаолияти билан шуғулланиш ҳуқуқини берувчи лицензияни амал қилишини 3 (уч) ой муддатгача тўхтатиб туриш тўғрисида маъмурий судга мурожаат қилиш белгиланган.
Суд, чоранинг қонуний ва асосли деб ҳисоблаб, аризани қаноатлантиришни рад этган бўлса-да, суд ҳужжатида мутаносиблик принципига мувофиқлиги муҳокама қилинганлиги қайд этилмаган.
Қарорга кўра, М.Турсунов фуқаро П.Алиева билан битим тузмаган бўлсада, фуқарога адвокат тузилмасининг ҳисоб рақамини бериб, унга 1 000 000 сўм тўлаб беришини айтиб, унинг номидан ҳаракатланиш учун нотариал тартибда тасдиқланган ишончнома расмийлаштириш учун адвокатлик гувоҳномаси ва паспорт нусхаларини фуқаро М.Турсуновга берган.
Ишнинг бошқа ҳолатлари, хусусиятлари суд ҳужжатларида қайд этилмаган.
Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан 2009 йил 14 мартда 1921-сон билан давлат рўйхатидан ўтказилган “Ўзбекистон Республикаси Адвокатлар палатаси ҳудудий бошқармалари ҳузуридаги малака комиссиялари тўғрисида”ги Низомнинг 45-бандида малака комиссияси томонидан адвокатга нисбатан интизомий жазо чоралари қўллаш тўғрисида қарор қабул қилинишида, содир этилган ҳуқуқбузарликнинг оғирлиги, унинг содир этилган ҳолатлари, адвокатнинг олдинги фаолияти ва хулқ-атвори эътиборга олиниши белгиланган.
Комиссия мазкур нормага асосан интизомий чора турини белгилашда юридик ёрдам кўрсатиш тўғрисидаги битим (шартнома) тузилмаганлиги оқибатида П.Алиевага етказилган зарар, М.Турсуновнинг олдинги фаолияти ва хулқ-атворини аниқлаши ҳамда ҳисобга олиши лозим эди.
Тегишли шартнома тузилмасдан, юридик ёрдам кўрсатиш тартибининг бузилганлиги давлат билан муносабатларда моддий нуқтаи назаридан оқибати йўқ, чунки, ҳисоб-рақамга тўланган пул маблағи (пул тўланганлиги ва унинг миқдори ҳам суд ҳужжатида кўрсатилмаган) тегишли солиқ солишдан маҳрум этмайди, шунингдек уни яширмайди.
Мазкур ҳолатларни тўлиқ текшириб, бошқа оғирлаштирувчи ҳолатлар мавжуд бўлмаганида, ушбу ҳолатда қайд этилган Низомнинг 46-бандига асосан чоранинг бошқа енгилроқ, яъни огоҳлантириш ёки лицензиянинг амал қилишини камроқ муддатга тўхтатиб туриш тўғрисида маъмурий судга мурожаат қилиш ҳақида қарор қабул қилиш мутаносиблик принципига мувофиқ бўлар эди.
Ўзбекистон Республикаси “Адвокатура тўғрисида”ги Қонуннинг 3-моддасида белгиланган истисно ҳолатлардан ташқари адвокат ҳақ тўланадиган бошқа турдаги фаолият билан шуғулланишга ҳақли эмас.
М.Турсуновнинг фуқаролик ва иқтисодий ҳамда маъмурий ва жиноий суд ишларини юритиш ихтисослиги бўйича адвокатлик фаолияти билан шуғулланиш ҳуқуқини берувчи лицензияни амал қилишини 3 (уч) ой муддатгача тўхтатиб туриш тўғрисида маъмурий судга мурожаат қилиш Комиссиянинг қонуний мақсадга эришиш учун мос ва етарли деб бўлмайди, шунингдек, даромад манбаидан вақтинча айриладиган М.Турсуновга моддий ҳаётида муайян қийинчиликларни туғдиради.
Баён этилганларни инобатга олиб, Комиссия ўзининг қарорини маъмурий тартиб-таомилларнинг мутаносиблик принципига мувофиқлиги исботлаб бериши лозим эди.
Хулоса ўрнида шуни айтиш керакки, маъмурий тартиб-таомилларнинг муҳим принципи ҳисобланган, айниқса, маъмурий ихтиёрийликда маъмурий органни “тийиб турувчи”, фуқароларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилувчи мутаносиблик принципи судлар томонидан кенг қўлланилиши мақсадга мувофиқ бўлади.
Ўзбекистон Республикасининг 2024 йил 15 ноябрда «Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ер участкаларидан самарали фойдаланиш, соҳадаги ҳуқуқбузарликларнинг олдини олиш механизмларини такомиллаштиришга қаратилган ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида»ги ЎРҚ-997-сонли Қонуни қабул қилинди. Ушбу қонун ер ресурсларидан оқилона фойдаланиш, соҳада шаффофликни таъминлаш ва ҳуқуқбузарликларнинг олдини олиш учун муҳим ҳуқуқий асос яратади. Мазкур Қонуннинг асосий мақсади қуйидагилардир:
Ер ресурсларидан самарали фойдаланишни таъминлаш, яъни ер участкаларининг мақсадли ва самарали ишлатилишини таъминлаш орқали қишлоқ хўжалиги ва шаҳарсозлик соҳаларини ривожлантириш;
Ҳуқуқбузарликларнинг олдини олиш, яъни ер билан боғлиқ қонунбузарликларнинг олдини олиш учун профилактик ва жазо чораларини кучайтириш;
Шаффофлик ва ҳисобдорликни таъминлаш, яъни ер участкаларини ажратиш, сотиш ёки ижарага бериш жараёнларида шаффофликни ошириш;
Экологик барқарорликни таъминлаш, яъни ернинг экологик ҳолатини яхшилаш ва уни муҳофаза қилишга қаратилган чора-тадбирларни кучайтириш. Бундан ташқари ушбу Қонун қуйидаги асосий йўналишларни ўз ичига қамраб олади, Жумладан: Ер ажратиш ва рўйхатдан ўтказиш жараёнларини такомиллаштириш: -ер участкаларини ажратишда рақамли технологиялардан фойдаланиш ва электрон реестрларни жорий этиш; Қонунбузарликлар учун жавобгарликни кучайтириш: -ер билан боғлиқ ҳуқуқбузарликларни аниқлаш ва уларнинг олдини олиш учун маъмурий ва жиноий жавобгарлик чораларини кучайтириш; Ердан самарали фойдаланиш стандартларини жорий этиш: -ер участкаларини мақсадли фойдаланишга доир қоидалар ва стандартларни белгилаш; Қишлоқ хўжалиги ва шаҳарсозликни ривожлантириш: -ер ресурсларидан самарали фойдаланишни таъминлаш орқали иқтисодий ўсишга ёрдам бериш. Хулоса қилиб айтганда, юқоридаги Қонуннинг қабул қилиниши ер ресурсларидан самарали фойдаланиш ва соҳадаги ҳуқуқий тартибни мустаҳкамлаш йўлида муҳим ҳуқуқий ҳужжат ҳисобланади. Ушбу қонуннинг ижроси ер билан боғлиқ жараёнларда шаффофликни таъминлаш, ҳуқуқбузарликларни камайтириш ва иқтисодий ривожланишга ёрдам беришга хизмат қилади. Ер ресурсларини муҳофаза қилиш ва оқилона бошқариш мамлакатнинг барқарор тараққиёти учун асосий шартлардан бири бўлиб қолади.
Ш.Саломов, А.Қодиров Вилоят маъмурий суди судья катта ёрдамчилари
Барча ҳуқуқлар ҳимояланган 2025 | Бухоро вилоят маъмурий суди
