ДАВЛАТ БОШҚАРУВИ ОРГАНЛАРИ – МАЪМУРИЙ ҲУҚУҚ СУБЪЕКТИ
Ўзбекистон Республикаси ривожланиш йўлининг энг асосий мезони Инсон ҳуқуқ ва манфаатлари олий қадрият ҳисобланувчи ҳар томонлама ривожланган ҳуқуқий демократик барпо этишдир. Хусусан, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 2-моддасида “Давлат халқ иродасини ифода этиб, унинг манфаатларига хизмат қилади. Давлат органлари ва мансабдор шахслар жамият ва фуқаролар олдида масъулдирлар” деб белгиланган. Давлат ўз олдига қўйилган юксак вазифаларни амалга ошириш учун самарали давлат бошқаруви амалга ошириши, барча учун қулай бўлган тартиб-таомилларни белгилаши ҳамда мазкур тартиб-таомилларга риоя этилишини таъминлаши зарур. Шу билан бирга, давлат фуқароларнинг муносиб турмуш шароитини яратиш мақсадида мамлакат иқтисодиётини ривожлантириш ҳамда хавфсизликни таъминлаш ҳам давлат бошқарувининг энг устувор йўналишларидир. Ўз навбатида давлат ўзига юклатилган мақсад ва вазифаларни муваффақиятли амалга ошириши учун улкан ҳуқуқ ва ваколатларга эга бўлган салмоқли бошқарув аппаратини шакллантиради.
Шундай қилиб, бир томондан мақсад ва манфаатлар муштараклиги асосида ягона ҳудуд ва давлатга бирлашган фуқаролар ҳамда иккинчи тарафдан ушбу мақсад ва манфаатлар рўёби учун фуқаролар томонидан ишониб топширилган давлат бошқарувини амалга оширувчи мансабдор шахслар сиймосида давлат бошқарув аппарати юзага келади. Бу эса, келгусида икки тараф ўртасида манфаатлар тўқнашуви ёхуд бошқача айтганда мансабдор шахслар томонидан ўз ваколатларидан мақсадга номувофиқ фойдалангани ҳолда фуқаролар ҳуқуқ ва манфаатларини бузилиши хавфини келтириб чиқаради.
Ҳуқуқий жиҳатдан айтганда давлат номидан иш олиб борувчи мансабдор шахслар ва фуқаролар ўртасида низо вужудга келади. Мазкур низони қонунлар асосида адолатли ҳамда тезкор ҳал этиш учун эса оммавий-ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган низоларни кўриб чиқиш учун алоҳида тартиб – маъмурий адлия тизимини самарали йўлга қўйиш талаб этилади. Хусусан, давлат бошқарувини амалга ошириш жараёнида мансабдор шахсларнинг қонунлар ва ўрнатилган тартиб қоидаларга риоя этишлари мазкур соҳада низоларни кўриб чиқишнинг махсус тартиби ва одил судловни амалга ошириш механизмининг самарали йўлга қўйилганлиги билан кафолатланган бўлиши лозим.
Ўзбекистон Республикасида “Маъмурий тартиб-таомиллар тўғриси-да”ги (кейинги ўринларда МТТт деб юритилади) қонуннинг қабул қилиниши билан маъмурий ҳуқуқ соҳасида янги давр бошланди, десак ҳеч муболаға қилмаган бўламиз. Чунки ушбу қонун ривожланган хорижий давлатлар стандартлари даражасида ҳамда миллий қонунчиликнинг ўзига хос жиҳатларини инобатга олган ҳолда, давлат бошқаруви органлари билан муносабатларда қонун устуворлигини, жисмоний ва юридик шахсларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини таъминлашнинг энг замонавий қоидаларини мамлакатимизда жорий этди.
2018 йил 8 январда Ўзбекистон Республикасининг «Маъмурий тартибтаомиллар тўғрисида»ги қонуни (кейинги ўринларда МТТтҚ деб юритилади) қабул қилинди ва Қонун бир йилдан кейин кучга кириши белгиланди. Мазкур Қонуннинг қабул қилиниш тарихи ҳамда ўзига хос жиҳатлари тўғрисидаги таҳлилларни умумлаштириб шуни айтиш мумкинки, унинг қабул қилиниши осон кечмаган, мураккаб назарий, амалий саволларни юзага келтирган. МТТтҚнинг қабул қилиниши Ўзбекистон маъмурий ҳуқуқининг ривожланишида янги даврни бошлаб берди, дейиш мумкин.
Маъмурий тартиб-таомилларнинг хусусияти шундаки, улар давлат бошқарув органларининг маъмурий ҳужжатни қабул қилиш билан боғлиқ бир хил процессуал қоида ва стандартларини белгилайди. МТТтҚ қабул қилингунига қадар бундай бир хил қоида ва стандартлар мавжуд бўлмаган.
Ўзбекистон Республикаси қонунчилигига мувофиқ қонун чиқарувчи, ижро ҳамда суд органлари мавжуд бўлиб, ушбу органлар ўз навбатида ҳокимиятлар бўлиниш принципини ўзида акс эттиради ҳамда давлат қурилиши ҳамда унинг шаклланишида ўзининг беқиёс ўрнига эга ҳисобланади. Низоларни олдини олиш ва низоларга йўл қўймасликда давлат бошқаруви органларининг ўрни алоҳида аҳамиятга эга.
Юзага келадиган маъмурий-ҳуқуқий низолар бевосита давлат (маъмурий) бошқаруви органлари фаолияти билан боғлиқ бўлади. Давлат бошқаруви органи маъмурий-ҳуқуқий низолар бўйича иш юритиш жараёнида маъмурий орган сифатида кўрилади.
Ўзбекистон Республикаси “Маъмурий тартиб-таомиллар тўғрисида”ги Қонуннинг 4-моддасига кўра, маъмурий органлар деганда:
– маъмурий-ҳуқуқий фаолият соҳасида маъмурий бошқарув ваколати берилган органлар, шу жумладан давлат бошқаруви органлари;
– маҳаллий ижро этувчи ҳокимият органлари;
– фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари;
– шунингдек, ушбу фаолиятни амалга оширишга ваколатли бўлган бошқа ташкилотлар ва махсус тузилган комиссиялар тушунилади.
Маъмурий орган – маъмурий қонунчилик асосида шакллантирилган давлат ёки муниципал ташкилот, шунингдек уларга берилган ваколат доирасида давлат ёки муниципалитет номидан маъмурий ва ижтимоий фаолиятни амалга ошириш ваколатига эга бўлган ва қонун ижодкорлиги, тартибга солувчи ва (ёки) ҳимоя қилувчи ва ҳимоя қилувчи маъмурий ваколатларга эга бўлган индивидуал субъектдир.
Маъмурий орган бошқа маъмурий ҳуқуқ субъектларидан фарқли ўлароқ, яъни, бошқа шахслар ва ташкилотлар маъмурий ҳуқуқий муносабатларнинг бошқарувчи субъекти ҳисобланади. Ушбу муносабатларда у билан тенг ҳуқуқий мавқега эга бўлган бошқа маъмурий органлар билан бундай муносабатларга киришган ҳоллар бундан мустасно.
Маъмурий орган ички ва (ёки) ташқи йўналишдаги маъмурий-жамоат фаолиятини амалга ошириш учун функционал равишда тузилади, бу унинг учун ягона ёки битта фаолият туридир. Шу муносабат билан маъмурий органлар қонунчилик ва суд фаолиятини амалга ошира олмайди. Шу билан бирга, маъмурий ва жамоат фаолиятини амалга ошириш ваколатига эга бўлган баъзи давлат органлари , бу маъмурий деган маънони англатади, бир вақтнинг ўзида ҳокимият-жамоат фаолиятининг бошқа турларини амалга ошириш ҳуқуқига эга. Масалан, ички ишлар органлари маъмурий-жамоат билан бир қаторда тезкор-қидирув ва жиноий-процессуал тадбирларни ҳам амалга оширадилар.
Маъмурий органга ўз ваколатларини амалга ошириш учун зарур бўлган маъмурий ваколатлар, яъни. норматив-ҳуқуқий ва (ёки) ҳимоя ва ҳимоя хусусиятларининг маъмурий ҳуқуқлари . Жумладан, маъмурий органларида, аксинча бўлмаган юқори маъмурий ҳуқуқ субъектлари, норматив ва индивидуал ҳуқуқий ҳужжатларига ҳуқуқи соҳибидирлар, тўғри уларга ташкилотнинг қуйи эмас шахслар ва ташкилотлар билан боғлиқ, шу жумладан, юридик аҳамиятга молик ҳаракатларни кучини қасд қилишга.
Ташкилот бўлган маъмурий орган , ушбу маъмурий органнинг умумий ваколатини ташкил этувчи индивидуал вазифаларни ҳал қилиш ва индивидуал функцияларни бажариш учун мўлжалланган ушбу органнинг ички бўлинмаларини (бошқармалар, бўлимлар ва бошқалар) ўз ичига олган тузилишга эга.
Маъмурий орган ўзига берилган ваколатни маъмурий-ижтимоий фаолиятни амалга оширишнинг махсус маъмурий-ҳуқуқий усуллари ва шаклларидан фойдаланган ҳолда амалга оширади, қонун чиқарувчи ва суд фаолиятини амалга оширишда қонун чиқарувчи органлар ва судлар томонидан қўлланиладиган ҳуқуқий усул ва шакллардан сезиларли фарқ қилади. Хусусан, маъмурий органлар фаолиятининг ҳуқуқий шакллари маъмурий-ҳуқуқий ҳаракатларнинг тузилиши ва норматив ва индивидуал маъмурий-ҳуқуқий ҳужжатларни чиқариш (қабул қилиш) ва маъмурий тартибга солиш усуллари, маъмурий назорат, маъмурий чекловлар, маъмурий мажбурлаш ва маъмурий арбитраж.
Маъмурий органларнинг маъмурий функциялари бу маъмурий-ҳуқуқий соҳада белгиланган мақсадлар ва маъмурий-ижтимоий соҳада ҳал этиладиган вазифалар билан белгиланадиган маъмурий ҳуқуқнинг тегишли нормалари билан белгиланадиган уларнинг фаолиятининг асосий йўналишидир.
Маъмурий органлар фаолиятининг асосий йўналишларининг йўналиши ва мазмунига қараб, ушбу органларнинг қуйидаги функцияларини ажратиш мумкин.
Давлат бошқарув органлари фаолиятини ташкилий жиҳатдан тартибга солиш Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси, Кодекслар, Қонунлар, Ўзбекистон Республикаси Президентининг қарор ва фармонлари, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари асосида амалга оширилади.
Давлат бошқарув органларининг маъмурий-ҳуқуқий фаолияти деганда айрим жисмоний ёки юридик шахсларга ёхуд муайян хусусий белгиларига кўра ажратиладиган шахслар гуруҳига таъсир кўрсатувчи бошқарув фаолияти тушунилади.
Давлат бошқарув органларининг маъмурий ҳуқуқий фаолияти жисмоний ва юридик шахсларга нисбатан маъмурий ҳаракатлар содир этиш ва маъмурий ҳужжат қабул қилиш тарзида амалга оширилади.
Маъмурий ҳаракатлар деганда маъмурий органнинг жисмоний ва юридик шахсларга нисбатан маъмурий-ҳуқуқий фаолият соҳасида амалга оширилган, маъмурий ёки процессуал ҳужжат бўлмаган, юридик аҳамиятга эга ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) тушунилади.
Маъмурий ҳужжат деганда маъмурий органнинг оммавий ҳуқуқий муносабатларни юзага келтиришга, ўзгартиришга ёки тугатишга қаратилган ҳамда айрим жисмоний ёки юридик шахслар учун ёхуд муайян хусусий белгиларига кўра ажратиладиган шахслар гуруҳи учун муайян ҳуқуқий оқибатлар келтириб чиқарувчи таъсир чораси тушунилади.
Давлат бошқарув органларининг маъмурий-ҳуқуқий фаолияти манфаатдор шахсларга нисбатан лицензия, рухсат бериш, рўйхатдан ўтказиш, давлат хизматларини кўрсатиш, маъмурий таъсир чорасини қўллаш каби фаолиятдан иборат бўлади.
Давлат бошқарув органларининг маъмурий-ҳуқуқий фаолиятини тартибга солиш Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси, Кодекслар, Қонунлар, Ўзбекистон Республикаси Президентининг қарор ва фармонлари, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари асосида тартибга солинади.
Ўзбекистон Республикасининг “Маъмурий тартиб-таомиллар тўғрисида”ги Қонун ва Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари билан тасдиқланадиган Регламентлар давлат бошқарув органларининг маъмурий-ҳуқуқий фаолиятини тартибга солишда муҳим ўрин тутади.
Бухоро вилоят маьмурий судининг судьяси Х.Курбанов