Ma’muriy hujjatlarning umumiy turlari – qarorlar, qarorlar, buyruqlar, buyruqlar, ko’rsatmalar.
Barcha ma’muriy hujjatlar GOST R 6.30-2003 «Tashkiliy va ma’muriy hujjatlarning yagona tizimlari» ga muvofiq bo’lishi kerak. Hujjatlarga qo’yiladigan talablar. Boshqaruv hujjatlari qonunlar, yuqori turuvchi organlarning qarorlari va farmoyishlari asosida yoki ularni bajarish maqsadida yoki rahbarning vakolatlari va vakolatlari doirasida chiqariladi. Ma’muriy hujjatlarni tayyorlash murakkab jarayondir. Bu mansabdor shaxslardan biriga yoki ishchi guruhga ishonib topshirilishi mumkin.
Ma’muriy hujjatlarni tayyorlash quyidagi bosqichlarni o’z ichiga olishi mumkin:
Muammoning mohiyatini o’rganish;
Ma’muriy hujjat loyihasini tayyorlash;
Hujjatni tasdiqlash;
Hujjatni imzolash.
Kollegial organning (direktorlar kengashi, kasaba uyushma qo’mitasi) qarorlari va qarorlari uchun ushbu hujjatlarni kollegial organ majlisida muhokama qilish va qabul qilish bosqichi qo’shiladi.
Qanday qilib to’g’ri chiqarish bo’yicha ko’rsatmalar
Buyurtma – huquqiy akt o’z vakolatlari doirasida tezkor tashkiliy, kadrlar va ichki ishning boshqa masalalarini hal qilish uchun rahbar tomonidan nashr etiladi. Buyurtma shaklda chiqariladi va o’z ichiga oladi quyidagi tafsilotlar: tashkilot nomi, hujjat turining nomi, sanasi, ro’yxatga olish raqami, tuzilgan joyi, matn nomi, matn, imzo. Buyruq, agar matnda boshqa muddat ko’rsatilmagan bo’lsa, rahbar tomonidan imzolangan paytdan boshlab kuchga kiradi.
Uchrashuv bo’yicha buyruqlar asosiy faoliyat va xodimlar uchun buyurtmalarga bo’linadi. Buyurtma matni, qoida tariqasida, ikki qismdan iborat: aniqlovchi va ma’muriy. Aniqlovchi qism belgilangan harakatlarning maqsad va vazifalarini, buyruqni chiqarish sabablarini aks ettiradi va buyruqni tayyorlash uchun asos bo’lgan hujjatga havolani beradi. Ma’muriy qismda belgilangan harakatlar, ularning bajarilishi uchun mas’ul bo’lgan mansabdor shaxslarning nomlari va ularni amalga oshirish muddatlari ko’rsatilgan. Ma’muriy qism ko’rsatilgan qismdan bosilgan «buyurtma qilaman» so’zi bilan ajratiladi Bosh harflar va yo’g’on nuqta qo’ying. Buyruq matnining maʼmuriy qismi, qoida tariqasida, arab raqamlari bilan nuqtalar bilan raqamlangan paragraflarga boʻlinadi. Har bir paragrafda ijrochi ko’rsatilgan ( ijrochi) amalga oshiriladigan chora-tadbirlar va to’lash muddati. Ijrochi belgi holatida ko’rsatiladi. Siz umumlashtirilgan tarzda ham belgilashingiz mumkin, masalan: kasaba uyushma tashkilotlari raislari. Ma’muriy qismning har bir bandi noaniq shaklda fe’l bilan ifodalangan muayyan harakatni ko’rsatish bilan boshlanadi – «tayyorlash», «tashkil etish», «ta’minlash», «ishlab chiqish» va boshqalar.
Nozim Rashidov, Buxoro viloyat ma’muriy sudi sudya katta yordamchisi
Bugungi kunda Internet jahon axborot tarmogʻi va ijtimoiy tarmoqlar axborot isteʼmolchilari uchun asosiy manba boʻlib qolmoqda. Elektron ommaviy axborot vositalari ham oʻzlarining tegishli profil va kanallari orqali maʼlumot tarqatmoqda. Buning sababi barcha oʻz vaqtini internetda ijtimoiy tarmoqlarda oʻtkazishga sarf qilayapti. Albatta, tanganing ikki tomonini koʻra bilish lozim. Internet va ijtimoiy tarmoqlar orqali yangi doʻstlar orttiriladi, mavjudlari bilan aloqalar mustahkamlab boriladi, uydan yoki ofisdan chiqmay turib xaridlar qilinadi, mahsulot narxlari haqida maʼlumotga ega boʻlinadi va yangiliklardan soniyalar ichida xabardor boʻlish imkoniyati mavjud. Ijtimoiy tarmoqlar foydalanuvchilarining yarmi brend mahsulotlar ishlab chiqaruvchilarining sahifalariga obuna boʻlishgan. Tanganing ikkinchi tomoniga nazar tashlanadigan boʻlsa, Internet va undagi ijtimoy tarmoqlarning ommalashuvi, vaqt va makon tushunchalariga yondashuvning oʻzgarishi va globallashuv jarayonining kuchayishidan baʼzi birovlar boshqa maqsadda foydalanmoqda. Ularning baʼzilari bu orqali piar yaratmoqchi boʻlsa, baʼzilari kimlarnidir obroʻsizlantirishni, aholi oʻrtasida vahima uygʻotishni, turli boʻhtonlar tarqatib, davlat hokimiyati organlari obroʻsini toʻkishni maqsad qilgan. Olib borilgan tadqiqot natijalari shuni koʻrsatadiki, Internetda, xususan, ijtimoy tarmoqlarda har kuni millionlab yolgʻon xabarlar tarqatiladi. Ularning oqibatlari ham turlicha. Baʼzilari hech qanday ahamiyatga ega boʻlmasa, baʼzilari esa ishonarliligi bilan kishini shoshiltiradi. Shu sababli dunyo davlatlari Internetda tarqatilayotgan yolgʻon xabarlarga qarshi kurashish, ularning salbiy oqibatlarini bartaraf etish boʻyicha fikr yuritmoqda. Jumladan, Malayziyada 2018 yil aprelida “Yolgʻon xabarlarga qarshi kurashish toʻgʻrisida”gi Qonun qabul qilindi. Anglo-sakson huquq tizimiga asoslangan ushbu davlatda yolgʻon xabar tarqatganlik uchun Qonunning 4-moddasida 500 000 ringit (168 ming AQSH dollari) va 6 yilgacha ozodlikdan mahrum qilish jazosi belgilangan edi. Oradan koʻp vaqt oʻtmay, yaʼni 2018 yilning avgust oyida mazkur qonun bekor qilindi. Bunga jamoatchilikning Qonunga eʼtirozi, huquq himoyachilarining noroziligi sabab boʻldi. Ularning fikricha, qonun fuqarolarning soʻz erkinligiga boʻlgan huquqini cheklashni koʻzlagan. Qonun oʻzi amalda boʻlgan davr mobaynida koʻplab bahs-munozaralarga sabab boʻlgan edi. Keyinchalik Fransiya Prezidenti Emmanuel Makron tomonidan yolgʻon xabar tarqatayotgan ommaviy axborot vositalariga nisbatan taʼsir choralarini qoʻllashni nazarda tutuvchi qonun qabul qilinishi eʼlon qilindi. Jamoatchilik fikrini boshqarishga qaratilgan axborotlar tarqalishining oldini olish maqsadida shunday qilish zarurligi taʼkidlandi. Bu ham muxolifatning eʼtiroziga sabab boʻldi. Muxolifat vakillari ham bu OAV erkinligiga tahdid soluvchi hujjat boʻlishini, axborot olish va tanlash erkinligi esa fuqarolarga tegishli ekanini taʼkidladilar.
Yolgʻon axborotga qarshi kurashish boʻyicha alohida qonun hujjati ishlab chiqishning zarurati yoʻq. Faqatgina ularga nisbatan kurashni kuchaytirish maqsadida qonunchilikka oʻzgartirish va qoʻshimchalar kiritish lozim boʻladi. Xususan, “Axborotlashtirish toʻgʻrisida”gi Qonunning 121-moddasi 3-qismida belgilangan talablarga amal qilinmagan taqdirda veb-saytdan va (yoki) veb-sayt sahifasidan foydalanish Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi belgilagan tartibda maxsus vakolatli organ tomonidan cheklanishi mumkin. Ammo amalda Vazirlar Mahkamasi tomonidan qanaqa tartib belgilanganligi va qanday organ maxsus vakolatli organ hisoblanishi toʻgʻrisida amaldagi qonunchilikda biron-bir normativ-huquqiy hujjat mavjud emas. “Axborot olish kafolatlari va erkinligi toʻgʻrisida”gi Qonunning 6-moddasida koʻrsatilgan “soʻrovga iloji boricha qisqa muddatda, agar qonun hujjatlarida boshqa hol nazarda tutilgan boʻlmasa, soʻrov olingan sanadan boshlab oʻn besh kundan kechiktirmay javob qaytarilishi kerak” hamda “agar soʻrov tushgan organ yoki mansabdor shaxs soʻralayotgan axborotga ega boʻlmasa, murojaat etuvchiga bu haqda soʻrov olingan sanadan boshlab yetti kundan kechiktirmay maʼlum qilishi, shuningdek, imkoniyatga qarab, unga bunday axborotga ega boʻlgan organning yoki mansabdor shaxsning nomini maʼlum qilishi shart” normalarini oʻzgartirish va koʻrsatilgan muddatlarni qisqartirish orqali maqbul variantlarni ishlab chiqish lozim. “Ommaviy axborot vositalari toʻgʻrisida”gi Qonunda shaxslar qatori yolgʻon maʼlumotlarni tarqatgan ommaviy axborot vositasiga ushbu faktni OAVning oʻzi aniqlagan hollarda oʻz tashabbusiga koʻra axborot boʻyicha raddiya berish huquqini berish kerak.
Ozodjon Rajabov, Buxoro viloyat ma’muriy sudi sudyasi
Инсон ҳуқуқлари соҳасидаги таълим ҳар бир фуқаронинг инсон ҳуқуқларига нисбатан ҳурматини рағбатлантириш ва унга ҳар томонлама риоя этилишини таъминлашда муҳим аҳамият касб этиб, зўравонлик ва низоларнинг олдини олишда ҳам муҳимдир.
2020 — 2024 йилларда инсон ҳуқуқлари соҳасида таълим бериш орқали ёшларнинг ҳуқуқ ва имкониятларини кенгайтиришга қаратилган инсон ҳуқуқлари соҳасидаги жаҳон таълим дастурининг тўртинчи босқичи амалга оширилмоқда.
Шундан келиб чиқиб, мамлакатимизда инсон ҳуқуқлари соҳасидаги таълимни янада такомиллаштириш, Инсон ҳуқуқлари бўйича Ўзбекистон Республикасининг Миллий стратегияси ижросини таъминлаш, шунингдек, Инсон ҳуқуқлари соҳасидаги Жаҳон таълим дастурининг тўртинчи босқичида белгиланган вазифаларни самарали ва ўз вақтида амалга ошириш мақсадида:
Ўзбекистон Республикаси Президентининг Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош ассамблеясининг 76-сессияси ҳамда Инсон ҳуқуқлари бўйича кенгашининг 46-сессиясидаги ташаббус ва таклифларини амалга ошириш доирасида 2022 йил 5-6 декабрь кунлари Самарқанд шаҳрида «Инсон ҳуқуқлари бўйича таълим» Глобал форуми ўтказилганлиги маълумот учун қабул қилиш белгиланган.
Инсон ҳуқуқлари соҳасидаги таълим бўйича долзарб масалаларни ҳар томонлама ўрганиш, илғор хорижий тажрибани таҳлил қилиш ҳамда кенг жамоатчилик муҳокамаси, халқаро ва миллий маслаҳатлашувлар натижасида ишлаб чиқилган:
Ўзбекистон Республикасида Инсон ҳуқуқлари соҳасидаги Миллий таълим дастури (кейинги ўринларда — Миллий таълим дастури) 1-иловага мувофиқ;
Ўзбекистон Республикасида Инсон ҳуқуқлари соҳасидаги Миллий таълим дастурини амалга ошириш бўйича «йўл харитаси» (кейинги ўринларда — «Йўл харитаси») 2-иловага мувофиқ тасдиқланган.
Вазирлик ва идораларнинг биринчи раҳбарлари «Йўл харитаси»да белгиланган вазифаларнинг тўлиқ, сифатли ва ўз вақтида амалга оширилиши учун шахсан жавобгар эканлиги кўрсатиб ўтилган.
Ўзбекистон Республикасида Инсон ҳуқуқлари соҳасидаги Жаҳон таълим дастурининг тўртинчи босқичини амалга ошириш бўйича Миллий комиссия (кейинги ўринларда — Миллий комиссия) (А. Саидов) Миллий таълим дастури ва «Йўл харитаси»нинг амалга оширилиши юзасидан:
мунтазам мониторинг олиб бориб, чора-тадбирлар сифатли ва ўз вақтида ижро этилиши бўйича таклиф ва тавсияларни тегишли вазирлик ва идораларга киритиб бориш назарда тутилган.
доимий равишда аниқ кўрсаткичлар ва эришилган натижалар акс эттирилган батафсил ахборотнинг расмий веб-саҳифаларда ва оммавий ахборот воситаларида жойлаштириб борилишини таъминлаш ҳам назарда тутилган.
ҳар олти ойда Олий Мажлис палаталари ва Ўзбекистон Республикаси Президентига умумлаштирилган маълумот киритиб бориш белгиланган.
ахборот-таҳлилий шарҳлар тайёрланиши, хорижий тилларга таржима қилиниши ва эълон қилинишини таъминлаш назарда тутилган.
Шунингдек, ахборот-таҳлилий шарҳлар ва уларнинг таржималарини чоп этиш ва эълон қилиш билан боғлиқ харажатлар Инсон ҳуқуқлари бўйича Ўзбекистон Республикаси Миллий марказига (кейинги ўринларда — Марказ) Давлат бюджети доирасида ажратиладиган маблағлар ҳисобидан қопланиши белгиланган.
“Йўл харитаси”да белгиланган масъул ижрочилар ўзларига юклатилган вазифалар ижроси тўғрисидаги маълумотларни ҳар ойнинг 5-санасига қадар Ўзбекистон Республикасида Инсон ҳуқуқлари соҳасидаги Жаҳон таълим дастурининг тўртинчи босқичини амалга ошириш бўйича Миллий комиссия ишчи органи — Марказга тақдим этиб бориш белгиланган.
Олий Мажлис палаталарига Миллий комиссиянинг Миллий таълим дастури ва «Йўл харитаси»нинг ижро ҳолати юзасидан ахборотини эшитиш ва танқидий муҳокама қилиб бориш тавсия этилишини назарда тутилган.
2023/2024 ўқув йилидан бошлаб профессионал ва олий таълим тизимида «Инсон ҳуқуқлари», «Аёллар ҳуқуқлари», «Бола ҳуқуқлари» бўйича тегишлича ўқув ва махсус курслар жорий этилиши белгиланган.
Олий таълим, фан ва инновациялар вазирлиги Марказ билан биргаликда 2023 йил 1 июнга қадар «Инсон ҳуқуқлари», «Аёллар ҳуқуқлари», «Бола ҳуқуқлари» бўйича ўқув ва махсус курслар жорий этиладиган профессионал ва олий таълим ташкилотларининг аниқ рўйхатини шакллантирсин ҳамда тегишли ўқув дастурларини такомиллаштириш чораларини кўриш ҳам назарда тутилган.
Унга мувофиқ 2023 йил 1 июндан бошлаб Марказ томонидан ҳар йили:
«Инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари соҳасидаги таълим ва инновациялар» миллий танлови ўтказиб борилиши белгиланган.
ногиронлиги бўлган шахслар ҳуқуқлари, аёллар ҳуқуқлари, бола ҳуқуқлари ва мигрантлар ҳуқуқлари йўналишларида фаолияти мазкур шахслар билан бевосита боғлиқ бўлган ташкилотларда ўқув курслари ва семинар-тренинглар ташкиллаштирилади.
Марказ:
а) уч ой муддатда:
Миллий танловни ўтказиш бўйича Низом ва дастурни ишлаб чиқсин ҳамда тегишли вазирлик ва идоралар билан келишиб, тасдиқлаш белгиланган.
ногиронлиги бўлган шахслар ҳуқуқлари, аёллар ҳуқуқлари, бола ҳуқуқлари ва мигрантлар ҳуқуқлари йўналишларида тегишли ташкилотларда ўқув курслари ва семинар-тренингларни ўтказиш бўйича режа-графикни тасдиқлаш кўрсатилган.
б) 2023 йил 1 апрелга қадар:
«Ўзбекистонда инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари», «Инсон ҳуқуқлари», «Бола ҳуқуқлари», «Аёллар ҳуқуқлари», «Ногиронлиги бўлган шахслар ҳуқуқлари» туркум қўлланма ва рисолаларни тайёрлаш ва чоп этиш чораларини кўрсиш назарда тутилган.
Рақамли технологиялар вазирлиги билан биргаликда Инсон ҳуқуқлари соҳасида таълим олиш бўйича электрон платформани яратиб, ишга тушириш назарда тутилган.
Шунингдек, мазкур бандда назарда тутилган топшириқларни амалга ошириш билан боғлиқ харажатлар Марказга Давлат бюджети доирасида ажратиладиган маблағлар ҳисобидан қопланади деб белгиланган.
2023 йил 1 мартдан бошлаб терговга қадар текширув, суриштирув, дастлабки терговни амалга оширувчи органлар ва жазони ижро этиш муассасалари ходимлари учун қийноққа солишга қарши курашиш бўйича қисқа муддатли ўқув курслари доимий равишда ташкил этилиши назарда тутилган.
Марказ ва Бош прокуратура:
мазкур ўқув курсларини ташкил этиш учун масъул этиб белгиланган.
икки ҳафта муддатда қийноққа солишга қарши курашиш бўйича ўқув курсларини ўтказиш графигини тасдиқланган.
Давлат хизматини ривожлантириш агентлиги (О. Хасанов) Давлат бошқаруви академияси (А. Бекмуродов) билан биргаликда:
2023 йил 1 майдан бошлаб раҳбар кадрларни қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш тизимида инсон ҳуқуқлари ва гендер тенглик бўйича ўқув курслари (соатлари)ни жорий қилсин. Бунда, мазкур ўқув курсларини Инсон ҳуқуқлари соҳасида таълим олиш бўйича электрон платформаси орқали ташкил этишга рухсат этилган.
2023 йил 1 апрелга қадар Марказ билан биргаликда соҳаларнинг ўзига хосликларини инобатга олган ҳолда инсон ҳуқуқлари ва гендер тенглик масалалари бўйича ўқув курслари модули ва дастурини ишлаб чиқилган.
Миллий комиссиянинг:
Қорақалпоғистон Республикаси ва вилоятлар ахборот-кутубхона марказларида Инсон ҳуқуқлари соҳасидаги адабиётлар йўналишини ташкил этиш назарда тутилган.
Қорақалпоғистон Республикаси ва вилоятлар ахборот-кутубхона марказлари фондини Марказ томонидан инсон ҳуқуқлари бўйича тизимлашган илмий-ҳуқуқий манбалар билан доимий таъминлаб бориш тўғрисидаги таклифлари маъқулланган.
Марказ Қорақалпоғистон Республикаси ва вилоятлар ахборот-кутубхона марказларини:
халқаро шартномаларнинг давлат тилидаги тўпламлари;
инсон ҳуқуқлари бўйича ўқув, илмий-услубий ва халқаро нашрлар;
инсон ҳуқуқлари соҳасида мамлакатимизда амалга оширилаётган ислоҳотлар бўйича юритилаётган хронология материаллари билан тизимли равишда таъминлаб бориш назарда тутилган.
Марказнинг жорий йилнинг февраль ойида мамлакатимизда «Инсон ҳуқуқлари» ҳафталигини ўтказиш тўғрисидаги таклифига розилик берилган.
б) Мактабгача ва мактаб таълими вазирлиги ҳамда Олий таълим, фан ва инновациялар вазирлиги билан ҳамкорликда давлат таълим муассасаларида:
«Ҳуқуқий саводхонлик ойлиги» доирасида ўтказиладиган тадбирларда «Янги Ўзбекистон ва инсон ҳуқуқлари» мавзусига алоҳида эътибор қаратилиши белгиланган.
2023 йилдан бошлаб Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинган кун муносабати билан ўтказиладиган кўрик-танловларда аёллар, бола ва ёшлар ҳуқуқлари масалалари қамраб олинишини таъминлаш назарда тутилган.
в) Ёшлар ишлари агентлиги билан биргаликда икки ҳафта муддатда маҳаллаларда ёшлар иштирокида «Инсон ҳуқуқлари — олий қадрият» мавзусида турли даражадаги маърифий анжуманлар, давра суҳбатлари, учрашувларнинг ўтказилиши, шу жумладан уларнинг видеоконференцалоқа орқали Марказ ходимлари иштирокида ташкил этиш кўрсатиб ўтилган.
г) Ахборот ва оммавий коммуникациялар агентлиги (А. Ходжаев) ҳамда Ўзбекистон Миллий телерадиокомпанияси (А. Хаджаев) билан биргаликда «Инсон ҳуқуқлари» ҳафталигини оммавий ахборот воситаларида кенг ёритиб бориш чораларини кўрсиш белгиланган.
«Эл-юрт умиди» жамғармаси очиқ стипендия танловлари асосида хорижда бакалавриат, магистратура ва докторантурада таълим олиш ҳамда малака ошириш дастурларининг мақсадли кўрсаткичларини тузишда инсон ҳуқуқлари масалалари бўйича буюртмачи вазирлик ва идораларнинг кадрларга бўлган эҳтиёжини ҳисобга олиш кўрсатиб ўтилган.
Boshqa huquq sohalariga qaraganda ma’muriy huquq sohasidagi ma’muriy hujjatlar tushunchasiga juda ko‘p duch kelamiz. Sababi ma’muriy hujjatlar kundalik hayotda juda ko‘p uchraydi. Misol uchun, yerdan foydalanish to‘g‘risidagi hokim qarori yoki litsenziya olish bilan bo‘g‘liq, notarial tasdiqla- nadigan va boshqa ruхsat beruvchi hujjatlar. Ushbu hujjatlarning boshqa hujjatlardan qanaqa farqli jihatlari va o‘ziga xos xususiyatlari bor degan savol tug‘iladi. Ma’muriy hujjatlarning huquqiy maqomi masalasi ancha payt turli muhokama va bahs- munozaralarga sabab bo‘ldi. Bu masalaga 2018yil 8-yanvar kuni uzil-kesil chek qo‘yildi. Sababi ayan shu kuni O‘zbekiston Respublikasining“Ma’muriy tartib-taomillar to‘g‘risida”gi qonuni qabul qilindi. Ushbu qonun ma’muriy hujjatlar- ning to‘liq huquqiy maqomini ochib berdi desak mubolag‘a bo‘lmaydi, chunki ushbu qonunning eng asosiy qismini ma’muriy hujjatlarni qabul qi- lish, bekor qilish, o‘zgartirish va haqiyqiy emas deb topish bilan bog‘liq normalar tashkil etadi. Qonunning 4-moddasida ma’muriy hujjat tushunchasiga alohida ta’rif berilgan bo‘lib, unga binoan “Ma’muriy hujjat – ma’muriy organning ommaviy huquqiy munosabatlarni yuzaga keltirishga, o‘zgartirishga yoki tugatishga qaratilgan hamda ayrim jismoniy yoki yuridik shaxslar uchun yoxud muayyan xususiy belgilariga ko‘ra ajratiladigan shaxslar guruhi uchun huquqiy oqibatlar keltirib chiqaruv- chi ta’sir chorasidir”. “Ma’muriy tartib-taomillar to‘g‘risida”gi qonun asosida fikr yuritar ekanmiz, birinchi navbatda, ma’muriy tartib-taomillar haqida olimlar fikrlarini keltirib o‘tamiz. Bu borada ko‘plab olimlar o‘z nuqtai nazarlarini bildirishgan. Jumladan, ma’muriy tartib-taomillar fuqarolarning (ommaviy) ma’muriyat bilan bo‘ladigan huquq, erkinlik va qonuniy manfaatlarni ro‘yobga chiqarishga xizmat qiladigan va huquq subyektlarining o‘z huquq va majburiyatlarini amalga oshirish (ro‘yobga chiqarish)iga qaratilgan munosabatlar (S.Z. Jenetel), manfaatdor shaxslarning huquq va qonuniy manfaatlari ro‘yobga chiqarilishini ta’minlaydigan protsessual (ijobiy) faoliyatga qaratilgan munosabatlar (Y.A. Tixo- mirov), fuqaro va tashkilotlarning konstitutsiyaviy huquqlarini amalga oshirishni ta’minlashga xizmat qiladigan maxsus mazmundagi protsessual munosabatlar (O.V. Morozova). Bu kabi tushunchalar tahlilini boshqa olimlarning asarlarida ham ko‘rish mumkin. Bundan tashqari, bir qator davlatlar, misol uchun, Yaponiya qonunchiligiga ko‘ra ma’muriy tartib-taomillarga faqat ma’muriy hujjatni qabul qilish bilan bog‘liq ma’muriy-huquqiy (ijobiy) tartibga solish (regulyativ) masa- lalarini kiritish mumkin. Shundan kelib chiqqan holda ma’muriy hujjat tushunchasini batafsil yoritib berish uchun rivojlangan xorijiy davlatlar qonunchiligiga murojaat qilamiz. Birinchilardan bo‘lib ma’muriy hujjat tushunchasi Fransiya qonunchiligida ishlatila boshlangan va fransuz huquqi orqali kontinental huquqiy oila- ning barcha mamlakatlari tomonidan qabul qilingan. Germaniyada Ikkinchi jahon urushi tugashidan oldin ma’muriy hujjatning yagona me’yoriy konsepsiyasi mavjud bo‘lmagan. Buning o‘rniga qonun, buyruq, qaror, ruxsatnoma, vakansiya va shunga o‘xshash narsalar mavjud bo‘lgan Ma’muriy hujjatning birinchi me’yoriy hujjatlari sifatida davlat boshqaruvi organi tomonidan muayyan munosabat bilan qabul qilingan ma’muriy yoki huquqiy hujjat hisoblanishi va boshqaruvning normativ aktidan farqli o‘laroq ma’muriy hujjat huquqiy normalar yaratmasligi, balki bevosita muayyan huquqiy munosabatlar, odatda, ma’muriy-huquqiy munosabatlarni yuzaga keltirishi, tugatishi yoki o‘zgartirishi ta’kidlangan. Bundan xulosa qiladigan bo‘lsak, ma’muriy hujjatlar ushbu boshqaruv organining vakolati doirasida chiqariladi va belgilangan tartibda ijrochilar e’tiboriga yetkaziladi.Germaniya Federativ Respublikasi ma’muriy qonunchiligidagi ma’muriy hujjatning me’yoriy ta’rifidan oltita xususiyat ajralib turadi, ularning bajarilishi ma’muriy hujjatning mavjudligini ko‘rsatadi.
ushbu chora ma’muriy organ tomonidan amalga oshirilishi; o‘lchov kuchi; ommaviy huquq o‘lchovi; tartibga solishga qaratilgan bo‘lishi; maxsus ish (ushbu chora muayyan ishni tartibga solishi kerak); tashqi huquqiy harakatga qaratilgan chora- tadbirlardan iborat bo‘lishi. Bundan kelib chiqadiki, ko‘rilayotgan chora ma’muriy organ tomonidan amalga oshirilishi natijasida qabul qilingan hujjat bo‘lishi, muayyan o‘lchov kuchiga, ya’ni ma’muriy organ o‘z kuchidan bir tomonlama foydalansa, avtoritetli harakat qiladi. Bu xususiyat, xususan, ma’muriy jamoat huquqi shartnomasidan ma’muriy harakatni farqlash uchun muhimdir. Ma’muriy hujjatning shakli. Ma’muriy qonunchiligimizga binoan ma’muriy hujjat yozma bo‘lishi lozim. “Ma’muriy tartib-taomillar to‘g‘risida”gi qonunning 52-moddasiga binoan ma’muriy hujjat yozma shaklda qabul qilinadi. Ushbu moddaning ayni shu qismida ta’kidlanishicha, qonun hujjatlarida ma’muriy hujjat boshqa shaklda, jumladan, boshqa tegishli hujjatni berish yoki muayyan harakatlarni amalga oshirish yo‘li bilan qabul qilinishi mumkinligi hollari nazarda tutilishi mumkin. Bu borada xorijiy tajribaga qaraydigan bo‘lsak, Germaniya davlatida ma’muriy hujjat yozma bo‘lishi lozimligi to‘g‘risidagi norma mavjud emas va Rossiya, MDH davlatlarida ham ma’muriy hujjat tushunchasi faqat yozma tarzda qabul qilinishi belgilanmagan. Rossiya, MDH va Yevropaning ko‘plab davlatlarida ma’muriy hujjat emas, ma’muriy akt tushunchasi qo‘llanadi. Sababi ma’muriy aktlar turli harakatlar, shartli belgilar, muayyan huquqni berish kabilar bilan ham amalga oshiriladi. Masalan, Germaniya Federativ Respublikasida yo‘l belgilariga ham ma’muriy akt sifatida qarashmoqda Ma’muriy hujjatning mazmuniga qo‘yiladigan talablar “Ma’muriy tartib-taomillar to‘g‘risida”gi qonunning 53-moddasiga binoan ma’muriy hujjat qonuniy, asoslangan, adolatli, aniq va tushunarli bo‘lishi kerak. Ushbu moddaga asosan ma’muriy hujjatda quyidagilar ko‘rsatilishi lozim – ma’muriy hujjatning nomi va qabul qilingan sana; – ma’muriy hujjatni qabul qilgan ma’muriy organning nomi va joylashgan yeri (pochta manzili); – ma’muriy ish yuritish ishtirokchilari to‘g‘risidagi axborot; – ma’muriy hujjat orqali hal qilinadigan masalaning tavsifi (tavsif qismi) – ma’muriy hujjatning asosi (asoslantiruvchi qismi); – qabul qilingan qaror bayoni (xulosa qismi); – ma’muriy hujjat ustidan shikoyat qilish muddati va tartibi; – ma’muriy organning ma’muriy hujjatni qabul qilgan mansabdor shaxsi (kollegial organ a’zolari) ning lavozimi, ismi va familiyasi. Yuqoridagi talablarga javob bergan ma’muriy hujjat aniq va tushunarli hisoblanadi. Keyingi qismiga qaraydigan bo‘lsak, ma’muriy ixtiyoriylik (diskretsion vakolat) asosida qabul qilinadigan hujjatlarga ham alohida talablarqo‘yilishi mumkin. Ma’muriy ixtiyoriylik (diskretsion vakolat) asosida qabul qilingan ma’muriy hujjatda quyidagilar nazarda tutilishi mumkin: – muayyan huquq yoki majburiyatning kuchga kirish, o‘z kuchini yo‘qotish payti yoki amal qilish muddati; – muayyan hodisaga yoki kelajakda huquq yo- xud majburiyatning kuchga kirishi yoki o‘z kuchini yo‘qotishi bilan bog‘liq bo‘lgan shartga doir ko‘rsatma; – ma’muriy hujjatni bekor qilish huquqi yoki kelgusida qo‘shimcha farmoyishlar berish huquqi ma’muriy organda saqlanib qolishi to‘g‘risidagi izoh; – adresatga muayyan harakatlarni amalga oshirish, amalga oshirishga yo‘l qo‘yish yoki amalga oshirishdan tiyilish xususida ko‘rsatma beruvchi qo‘shimcha farmoyishlar. Demak, ma’muriy hujjat asosli bo‘lishi va mazmun jihatdan ma’lum bir talablarga javob berishi lozim. Bundan tashqari, ma’muriy hujjatning asoslantiruvchi qismida qabul qilingan ma’muriy hujjatning barcha haqiqiy va yuridik asoslari keltirilishi kerak. Ma’muriy hujjatni asoslantirish chog‘ida ma’muriy organ tekshirilmagan yoki ma’muriy ish yuritish jarayonida ma’muriy ishga qo‘shib qo‘yilmagan yoxud ma’muriy ish yuritish ishtirokchilariga tanishish imkoniyati berilmagan dalillarga tayanishga haqli emas.
Ozodjon Rajabov, Buxoro viloyat ma’muriy sudi sudyasi
Shartnoma butun dunyoda iqtisodiy faoliyat uchun zarur bo‘lgan mexanizm deyishimiz mumkin. Aslida, shartnoma kontragentlar (shartnoma taraflari) o‘zaro majburiyatlarni o‘z zimmalariga oladigan va bir-birlariga nisbatan huquqlarni qo‘lga kiritadigan kelishuvni ifodalaydi va tomonlarning bu ixtiyoriy kelishuvini konkretlashtirish hisoblanadi. Shuni ham ta’kidlash kerakki, bunda taraflar shartnomaga o‘zlari xohlagan shartni kiritishlari mumkin lekin bu qonun hujjatlariga zid kelmasligi kerak. Ayrim adabiyotlarda ushbu shartlar jamoat tartibiga yoki axloqiga zid bo‘lmasligi keltiriladi.
Shunga ko‘ra shartnoma nafaqat yuridik fakt, balki yuridik akt xususiyatiga ham ega bo‘ladi. Bunga sabab shartnoma majburiyatlarning vujudga kelish asosi bo‘lishi bilan bir qatorda ushbu majburiyatlarni tartibga soluvchi huquqiy hujjat maqomiga ham ega bo‘ladi. Taraflarning huquqlarini himoya qilishda ham shartnoma huquq normasi vazifasini bajaradi.
Ma’lumki, fuqarolik-huquqiy munosabatlar ishtirokchilari o‘z xohish-irodalari va o‘z manfaatlari asosida harakat qilishadi. Shuning uchun ham ko‘pincha shartnomani buzish hollari uchrab turadi. Bu esa, o‘z navbatida, iqtisodiy aylanmaning umumiy barqarorligiga ta’sir qiladi.
Shu munosabat bilan, shartnomani buzganlik uchun javobgarlik mavzusi har doim dolzarb bo‘lib qoladi.
Shu ma’noda fuqarolik huquqiy javobgarlik bir tarafning aybi bilan zarar ko‘rgan tomonga – kreditorga majburiyatning bajarilishi, tovon puli yoki zararning asl mohiyati sifatida ularga yetkazilgan zararning ekvivalentini anglatadi. Ya’ni mazkur javobgarlik chorasini qo‘llash orqali shartnoma majburiyatlarini bajarish ta’minlanadi. Bunday vaziyatda kreditor shartnoma bekor bo‘lish yoki bo‘lmasligidan qat’iy nazar qarzdordan majburiyatni bajarishni talab qilishga haqli bo‘ladi. Shunga ko‘ra fuqarolik huquqiy javobgarlik birinchi galda mulkiy zararni va buzilgan huquqni tiklash xususiyatiga ega bo‘ladi. Shartnoma bo‘yicha javobgarlikning asosiy vazifasi shartnoma buzilganligi oqibatida yetkazilgan zararni qoplash va kreditorning shartnoma buzilmasidan oldingi holatini tiklash hisoblanadi.
Fuqarolik huquqiy javobgarlik institutining tarixiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, ingliz va kontinental Yevropa huquqi uchun o‘ziga xos zamin bo‘lgan Rim xususiy huquqi na fuqarolik javobgarligining umumiy tushunchasini, na shartnomani buzganlik uchun javobgarlik (ex contractu) va na delikt javobgarlikning (ex delicto) o‘ziga xos toifalarini yaratmagan. Bu yerda umumiy javobgarlik haqida fikr yuritilmoqda. Aslida shartnomaviy javobgarlik ham, delikt javobgarlik ham fuqarolik huquqiy javobgarlikning alohida turi hisoblanadi. Biz ushbu maqolada asosan shartnomaviy majburiyatni bajarmaganlik qo‘llaniladigan fuqarolik huquqiy
javobgarlik (shartnomaviy javobgarlik) haqida fikr yuritamiz.
Ta’kidlash lozimki, fuqarolik huquqiy javobgarlik institutiga katta e’tibor beradigan fransuz huquqshunosligida ham “responsabilite civile” atamasi faqat XVIII asrning oxirida paydo bo‘lgan. Faqat 1804-yilgi Napoleonning fuqarolik kodeksida tuzilgan shartnomani bajarmaganlik (1174-modda) va fuqarolik huquqbuzarliklarini sodir etganlik (1382-modda) uchun javobgarlikning umumiy formulalari, avvalambor, fransuz doktrinasi uchun yaratilgan.
Shuningdek, ushbu kodeks bilan fuqarolik javobgarligi hodisalari bir emas, balki ikkita konseptual toifalar doirasida – shartnomaviy javobgarlik (responsabilite contractuelle) va delikt javobgarlik (responsabilite delictuelle) turlariga ajratildi.
Romano-german yuridik oilasining ko‘plab mamlakatlari uchun fuqarolik huquqining manbasiga aylangan nemis fuqarolik huquqida fuqarolik javobgarligi qarzdorga uning xattiharakatlari bilan kreditorda yuzaga keladigan salbiy oqibatlar o‘rtasida sababiy bog‘lanish bo‘lsagina yuklanadi. Ya’ni shartnomada belgilangan majburiyatni bajarmaslik va kreditorga yetkazilgan zarar o‘zaro bog‘liq bo‘lganda, qarzdor fuqarolik huquqiy javobgarlikka tortiladi.
Ҳозирги глобаллашув шароитида маълум бир дунё мамлакатининг бошқарув тизими, унинг халқаро майдондаги ўрни, бошқа давлатларнинг ушбу мамлакатга муносабати айни мамлакатда қонун устуворлигини таъминлашда мурожаатлар билан ишлаш тизими, яъни фуқароларнинг давлат ҳокимияти органларига мурожаат қилиш ҳуқуқининг қонунларда акс этиши ва унинг ижросининг таъминланиши билан белгиланади.
Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари бу давлат ишларини бевосита бошқариш шакли ҳамда давлат бошқаруви органлари, маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари, мансабдор шахслар томонидан амалга ошириладиган давлат бошқарувини назорат қилиш усулларидан биридир.
Мурожаат қилиш ҳуқуқи Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 13-моддасида, яъни халқ ҳокимиятчилиги принципининг муҳим қоидаларидан бири сифатида инсон, унинг ҳаёти, эркинлиги, шаъни, қадр-қиммати ва бошқа дахлсиз ҳуқуқлари олий қадрият ҳисобланиши белгилаб қўйилган. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 35-моддасида, ҳар бир шахс бевосита ўзи ва бошқалар билан биргаликда ваколатли давлат органларига, муассасаларига ёки халқ вакилларига ариза, таклиф ва шикоятлар билан мурожаат қилиш ҳуқуқига эгалиги белгиланган.
Конституциямиздаги мазкур моддада белгиланган ҳуқуқнинг таъминланиши кафолатлари кў плаб қонун ва қонуности ҳужжатларда ў з аксини топган. “Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тў ғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонунида жисмоний ва юридик шахсларнинг давлат органлари ва муассасаларига мурожаати соҳасидаги муносабатлар тартибга солиниши ҳуқуқий жиҳатдан мустаҳкамлаб қўйилган.
Ҳозирда мурожаатларнинг келиб тушиш статистикаси шуни кў рсатадики, 2019 йилда вазирлик ва идоралар томонидан 170422 та мурожаат қабул қилинган бўлиб, 2020 йилда уларнинг сони 187345 тани ташкил этган.
Ҳар бир мурожаат ортида инсон тақдири борлиги ҳаммамизга маълум. Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари натижасида ҳар йили ўз ечимини топмаётган масалалар бўйича йирик лойиҳалар ва давлат дастурлари қабул қилинмоқда. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Фавқулодда вазиятлар вазирлиги Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари билан ишлаш ва ижрони назорат қилиш бўлимининг 2019 йилда келиб тушган мурожаатлар бўйича якуний таҳллиллари натижасида табиий офатлар бўйича етказилган зарарларни тўлашнинг аниқ-конкрет механизмини йўлга қўйиш бўйича норматив-ҳуқуқий ҳужжат лойиҳаси ишлаб чиқиш таклифи маъқулланиб, масала 2020 йилги Давлат дастурига киритилди ҳамда бу борада Ўзбекистон Республикаси Президентининг “2017–2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясини “Илм, маърифат ва рақамли иқтисодиётни ривожлантириш йили”да амалга оширишга оид давлат дастури тўғрисида” 2020 йил 2 мартдаги ПФ-5953-сон Фармони тасдиқланди. Норматив-ҳуқуқий ҳужжат лойиҳаси Фавқулодда вазиятлар вазирлиги томонидан ишлаб чиқилиб олиб борилган тизимли саъй – ҳаракатлар натижасида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Табиий офатлар оқибатида аҳолига етказилган зарарни қоплаш тартиби тў ғрисидаги низомни тасдиқлаш ҳақида” 2020 й ил 25 ноябрдаги 747-сон қарори қабул қилинди. Келгусида бу норматив-ҳуқуқий ҳужжат орқали табиий офатлар натижасида зарар кўрган аҳоли, хусусан, жисмоний ва юридик шахслар ў зларига етказилган зарарларни қоплаш юзасидан мурожаатларига муносиб ечим топилади.
Бундан ташқари, ў з-ў зидан қонундаги бу модда амалда қўлланилмаслик ҳолатлари кўпроқ учрайди.
Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда таклиф этилади: Ўзбекистон Республикасининг “Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисида”ги Қонунининг 1-моддаси яъни, Қонуннинг мақсади ва қўлланилиш соҳасини конкретлаштириш, таснифлаш, 28-моддаси яъни, мурожаатларни кўриб чиқиш муддатлари бўйича ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш;
Давлат бошқарув органларида мавжуд барча қабулхоналарни тизимлаштирган ҳолда, мурожаатлар билан ишлашда ягона бир тизимли маълумотлар базасини шакллантириш;
“Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисида”ги Қонунининг 35-моддаси талабларидан келиб чиқиб, мурожаатларни умумлаштириш ва таҳлил қилиш натижаларига кўра тузилган маълумотномалар (шарҳлар) тегишли давлат органларининг расмий веб-сайтларида эълон қилиниши бўйича тизимли амалий ишларни олиб бориш;
“Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисида”ги Қонунининг 19-моддаси талаби бўйича мурожаатларни кўриб чиқишда жисмоний шахсларнинг шахсий ҳаёти, юридик шахсларнинг фаолияти тўғрисидаги маълумотларни оммавий ахборот воситаларида ёртишда уларнинг розилигини олиш амалиётини кенг жорий қилиш;
Ўзбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг 43-моддасига субъектни мансабдор шахслар сўзини масъул шахслар сўзи билан алмаштириш.
Биз бугун тарихий бир даврда – халқимиз ў з олдига эзгу ва улуғ мақсадлар қўйиб, тинч осойишта ҳаёт кечираётган, ўз кучи ва имкониятларига таяниб, демократик давлат ва фуқаролик жамияти қуриш йўлида улкан натижаларни қўлга киритаётган бир замонда яшмоқдамиз.
Ўзбекистон Республикаси Конституцияси мамлакатимизда амалга оширилаётган ислоҳотларнинг бош негизини асослаб берувчи ҳуқуқий ҳужжат ҳисобланади. Жумладан, унинг 53-моддаси бозор муносабатларини ривожлантиришга қаратилиб, Ўзбекистон иқтисодиётининг негизини хилма-хил шакллардаги мулк ташкил қилишини, давлат истеъмолчиларнинг ҳуқуқи устунлигини ҳисобга олиб, иқтисодий фаолият, тадбиркорлик ва меҳнат қилиш эркинлигини, барча мулк шаклларининг тенг ҳуқуқлилигини ва ҳуқуқий жиҳатдан баб-баравар муҳофаза этилишини кафолатлайди.
Кичик бизнес хусусий мулк асосида ташкил қилиниб бошқа мулк шакллари каби дахлсиз ва давлат мухофазасидадир. Мулкдор мулкидан фақат қонунда назарда тутилган ҳолларда ва тартибдагина мулкидан маҳрум этилиши мумкин.
Бозор муносабатларини ривожлантириш ва уни мустаҳкамлаш аввало, ҳар бир шахснинг қонун ҳужжатларда белгиланган ҳуқуқ ва қонуний манфаатларининг ҳимоясини кафолатлашдан иборадир.
Ушбу кафолатлар аввало мамалакатимиз Конституциясида ва Конституцсияси асосида қабул қилинган қонун ва қонун ости ҳужжатларида ў з ифодасини топган.
Бозор иқтисодиётининг асосий ҳаракатлантирувчи кучи бу тадбиркорлик фаолияти ҳисобланади. Тадбиркорлик фаолияти эса мустаҳкам ҳуқуқий базанинг яратилиши ва унинг ижроси билан чамбарчас боғлиқ ҳолда ривожланади.
Республикамизда ў з фаолиятини юритаётган ҳар бир хўжалик юритувчи субъектнинг иқтисодий фаолияти қонун ҳужжатлар асосида кафолатланган бўлиб, ушбу субъектнинг янада эркин ҳаракат қилишини таъминлай ди. Зеро, тадбиркорлар нафақат ўзларини, балки бошқа фуқароларни доимий иш билан таъминлашлари мумкин. Бу эса, ишсизликнинг камайишига, аҳолимизнинг яшаш шароитини яхшиланишига сабаб бўлади.
Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, тадбиркорликнинг ва тадбиркорлик фаолияти соҳасида амалга оширилаётган ислоҳотларни ўрганиб, бу соҳадаги янада ривожлантириш ҳамда эркинлаштириш учун қуйидаги таклифларни билдирмоқчимиз:
Биринчидан, тадбиркорларнинг бу соҳадаги ҳуқуқий онг ва ҳуқуқий маданиятини ошириш керак, чунки ҳозирда барча тадбиркорлар ҳам ўз билими ва амалий кўникмасидан келиб чиқиб эмас, балки бошқаларнинг маслаҳатига кў ра иш олиб боради, натижада давлатимиз яратаётган имкониятлардан фойдаланишда улар қийинчиликларга дуч келишяпти;
Иккинчидан, тадбиркорларнинг банкка нисбатан ишончини ортириш ҳамда уларнинг банк амалга оширадиган хизматларнинг барча турлари, банкларда барча имкониятлар билан таништириш керак, бу орқали улар ўз маблағларини кўпайтириш имкониятига эга бўладилар;
Учинчидан, ерга нисбатан хусусий мулк ҳуқуқини янада кенгай тириш керак.
Агар биз бу ишни амалга оширсак, инвесторларнинг юртимизга инвестиция киритишга қизиқиши янада ортади.
Мамлакатимизда сўнгги йилларда норма ижодкорлиги жараёнини тубдан такомиллаштиришга қаратилган тизимли ишлар амалга оширилмоқда. Хусусан, 2017 — 2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясида қабул қилинаётган қонунларнинг ижтимоий-сиёсий, ижтимоий-иқтисодий ва суд-ҳуқуқ ислоҳотлари жараёнига таъсирини кучайтиришга йўналтирилган қонун ижодкорлиги фаолияти сифатини тубдан ошириш давлат ва жамият қурилиши тизимини такомиллаштиришнинг асосий вазифаларидан бири этиб белгиланганлиги ҳам бежиз эмас.
Зеро, мамлакатимизда амалга оширилаётган кенг кў ламли ислоҳотларнинг муваффақиятли амалга оширилиши кўп жиҳатдан амалдаги қонунчилик базасига ҳамда норма ижодкорлиги жараёни сифатига чамбарчас боғлиқ. Ҳар бир ислоҳот, ғоя ёки янги фикр қоғозга туширилиб, у ёки бошқа кўринишдаги қонун ҳужжатини ишлаб чиқиш орқали ҳаётга татбиқ этилади. Сў нгги йилларда эса шиддатли ислоҳотлар натижасида бу борада кескин фаолликни кузатиш мумкин. Битта рақамни келтирадиган бў лсак, агар Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базасида 1991 – 2015 й илларда 19 мингдан зиёд қонун ҳужжати жойлаштирилган бў лса, охирги 5 йилда 12 мингдан ортиқ ҳужжат жой лаштирилди. Бу эса мустақиллик даврида қабул қилинган норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг 63 фоизидир. Яна бир аҳамиятли жиҳати, қонуности ҳужжатлари 2016 – 2020 йилларда қабул қилинган барча ҳужжатларнинг 91 фоизини ташкил этади
Шу билан бирга, норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лой иҳаларини ишлаб чиқиш, келишиш ва қабул қилиш масалалари 10 дан ортиқ турли қонунчилик ҳужжатлари билан тартибга солиниши, шунингдек, тўғридан-тў ғри амал қилиш механизмига эга қонунларни ишлаб чиқишнинг аниқ тартиби мавжуд эмаслиги туфайли соҳаларни асосан қонуности ҳужжатлари билан тартибга солиниб келинаётганлиги ушбу соҳадаги қонунчилик ҳужжатларини тизимлаштирган ҳолда “Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикасининг Қонунини янги таҳрирда қабул қилишни
тақозо этмоқда.
териалларни юридик-техник жиҳатдан расмий лаштиришнинг Ягона услубиётини мазкур Қонун лой иҳасига илова қилган ҳолда тасдиқлаш мақсадга мувофиқ.
“Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида”ги Қонунни такомиллаштириш ҳақида сўз борганда, ҳуқуқий экспертиза институти масаласига алоҳида эътибор қаратиш талаб этилади.
Маълумки, норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лой иҳаларини ҳуқуқий экспертизадан ўтказишда Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги ва унинг ҳудудий бўлинмалари алоҳида муҳим роль ўйнайди.
Норматив ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳалари лойиҳаларини Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги ва унинг ҳудудий бўлинмалари томонидан ҳуқуқий экспертизадан ўтказиш масаласига бағишланган алоҳида модда киритиш ҳамда унда норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лой иҳаларини Адлия вазирлиги ва унинг ҳудудий бўлинмалари томонидан ҳуқуқий экспертизадан ўтказишнинг ўзига хос жиҳатларни акс эттирувчи қуй идаги масалаларни алоҳида белгилаш мақсадга мувофиқ:
– Адлия вазирлиги норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лой иҳаларининг ҳуқуқий экспертизасини улар манфаатдор ташкилотлар билан келишилганидан ва бошқа турдаги экспертизалар амалга оширилганидан сў нг ў тказиши мустаҳкамлаш;
– Адлия вазирлиги норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лой иҳаларининг ҳуқуқий экспертизасини, шу жумладан уларда коррупция кў ринишларини, бошқа ҳуқуқбузарликларни содир этиш учун шарт-шароитларни юзага келтирадиган, жисмоний ва юридик шахслар учун ортиқча маъмурий ва бошқа чекловларни жорий этадиган қоидалар ва нормалар бор й ў қлигини аниқлаш, шунингдек зарур бў лган нормаларни битта норматив-ҳуқуқий ҳужжатда акс эттирган ҳамда тегишли муносабатларни тартибга солувчи бошқа нормаларни бекор қилган ҳолда, қонунчиликни кодификация қилиш имконияти мавжудлиги нуқтаи назаридан ҳуқуқий экспертизасини ў тказишини акс эттириш;
– Адлия вазирлиги томонидан Ўзбекистон Республикаси қонунлари лойиҳаларининг ҳуқуқий экспертизасини амалга ошириш жараёнида бу лой иҳалар уларнинг тўғридан тўғри амал қилиши ва уларда такрорловчи ёки Ўзбекистон Республикаси қонунлари лойиҳаларининг нормаларига зид бў лган норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар мавжудлигини кейинчалик уларни бекор қилиш учун аниқлаш нуқтаи назаридан баҳоланиши шартлигини белгилаш;
– Адлия вазирлиги томонидан Ўзбекистон Республикаси қонунлари лой иҳаларининг ҳуқуқий экспертизасини амалга ошириш жараёнида бу лойиҳалар уларнинг тўғридан тўғри амал қилиши ва уларда такрорловчи ёки Ўзбекистон республикаси қонунлари лойиҳаларининг нормаларига зид бў лган норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар мавжудлигини кейинчалик уларни бекор қилиш учун аниқлаш нуқтаи назаридан баҳоланиши шартлигини назарда тутиш;
– ҳуқуқий экспертиза якунларига кўра, Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан хулоса тақдим этилиши, вазирликлар, давлат қў миталари ва идоралар норматив-ҳуқуқий ҳужжатларининг ҳуқуқий экспертизаси Aдлия вазирлиги, маҳаллий давлат ҳокимияти органлари қарорлари лой иҳаларининг ҳуқуқий экспертизаси эса, Aдлия вазирлигининг ҳудудий бў линмалари томонидан амалга оширилишини мустаҳкамлаш.
Хулоса қилиб ай тганда, юқоридаги таклифларнинг амалга оширилиши норма ижодкорлигининг сифатини оширишга, соҳага оид қонунчилик ҳужжатларининг тизимлаштирилишига, раҳбарларнинг ушбу й ў налишдаги масъулиятини кучай тиришга, ихчам ҳуқуқий базани шакллантиришга хизмат қилади.
Сўнгги йилларда ҳокимиятнинг халқ сай лаган вакиллик органи, яъни маҳаллий Кенгашларнинг мамлакатимиз иқтисодий, жтимоий-сиёсий ҳаётидаги роли ва аҳамияти тубдан ў згарди.
Уларнинг фаолиятини жонлантириш, ваколатларини янада кенгай тириш, давлат ва жамият бошқаруви ишларида, долзарб аҳамиятга эга бўлган қарор ларни қабул ыилишда иштирокини кучайтириш буйича ишлар давом эттирилмоқда. Парламент олдида ҳам ҳудудий манфаатларни инобатга олиш, маҳаллий Кенгашлар депутатлари ва жамоатчилик вакилларининг фаоллигини янада ошириш бугунги куннинг долзарб масалаларидан бири бў либ қолмоқда. Шу боис, Сенатнинг қонунчилик фаолиятида маҳаллий вакиллик органлари ва парламент юқори палатасининг ҳамкорлик механизмлари яратилган.
Хусусан, “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати тў ғрисида”ги Конституциявий қонун, “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатининг Регламенти тўғрисида”ги қонун ва бошқа қонунчилик ҳужжатларига кў ра Қонунчилик палатаси томонидан қабул қилинган ва Сенатга келиб тушган қонунлар унинг тегишли қўмитасида дастлабки тарзда кў риб чиқилади.
Ушбу жараёнда қонун юзасидан давлат органлари, илмий муассаса ва ташкилотлар вакилларидан иборат бў лган ишчи гуруҳи тузилади, мутассади идоралардан фикр-мулоҳазалар олинади, ҳуқуқни қў ллаш амалиёти ў рганилади, халқаро тажриба таҳлил қилинади, қонун ҳуқуқий ва лингвистик экспертизалардан ў тказилади ҳамда бошқа бир
қатор ишлар амалга оширилади.
Шу билан бирга, Сенат қў митаси умумдавлат ва ҳудудий манфаатлар мутаносиблигини таъминлаш ҳамда муҳокамаларни ташкил қилиш учун қонунни жойлардаги сенаторларга юборади.
Бу борада, табиийки савол туғилади.Нима учун Сенатда кў риб чиқилаётган қонун маҳаллий Кенгашларга юборилади? Қандай сабабларга кў ра қонун лойиҳа пайтида эмас ёки Қонунчилик палатасида кў рилаётган босқичда эмас, ай нан Сенат томонидан кўрилаётган жараёнда юборилмоқда?
Биринчидан, Сенат ҳудудий вакиллик органи ҳисобланади. Шунинг учун Сенат муҳим аҳамиятга эга бў лган қарорларни қабул қилишда, албатта, ҳудудий манфаатларни инобатга олиши лозим.
Жумладан, қонун лой иҳаси қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари томонидан ишлаб чиқилиб, тегишли вазирлик ва идоралар билан келишилади, жамоатчилик муҳокамасига қў й илади, Қонунчилик палатасига киритилади, Қонунчилик палатасида қонун лой иҳаси учта ў қишда кў риб чиқилади ва қабул қилинади.
Ушбу жараёнларда қонун такомилига етказилади. Натижада Сенатга келиб тушган қонун қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъекти томонидан ишлаб чиқилган қонундан кескин фарқ қилиши мумкин. Шунинг учун ҳам қонунни қабул қилишда ҳудудий манфаатларни инобатга олишни айнан Сенат томонидан кўриб чиқилаётган босқичда таъминлаш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Кўп ҳолларда Сенат қонунни маъқуллайди ёки рад этади, қонун матнини ў згартиришга ҳақли эмас, шундай экан нима учун у қонунларни муҳокама этади ва экспертлардан таклифлар олади, деган фикрлар билдирилади.
Ҳақиқатдан ҳам амалдаги қонунчиликка кўра, Сенат қонунни маъқуллай ди ёки уни рад этиш ҳақида қарор қабул қилади. Ай нан, қонунни маъқуллаш ёки уни рад этиш ҳақидаги ҳулосага келиш учун ҳам қонун Сенатнинг масъул қў митаси томонидан дастлабки тарзда кўриб чиқилади.
Бугунги кунга келиб, маҳаллий Кенгаш депутатларининг жамиятдаги роли ва масълияти ошди, Кенгашлар ишини ташкилий ва техник жиҳатдан таъминлайдиган доимий асосда фаолият юритувчи котибиятлар ташкил этилди, шу билан бирга қонунлар сифатига қў й иладиган талаблар ҳам янада кучайди.
Бу эса, ў з навбатида, маҳаллий Кенгаш депутатларининг қонунлар қабул қилиниши-даги иштироки ва фаоллигини таъминловчи механизмни янада такомиллаштириш за-руратини келтириб чиқаради.
Фикримизча, депутатлик корпусини қонун ижодкорлиги жараёнидаги фаоллигини таъминлаш мақсадида ҳар бир маҳаллий Кенгаш Сенат томонидан дастлабки тарзда кўриб чиқилаётган қонунлар муҳокамасида депутатлар фаол иштирок этиши масалаларини тартибга соладиган ў з низомларини ишлаб чиқиши ва тасдиқлаши лозим бўлади. Албатта мазкур таклиф амалга ошириладиган бўлса, бу борада ягона ҳуқуқни қўллаш амалиётини таъминлаш учун Сенат Кенгаши томонидан намунавий низом тасдиқланиши талаб этилади. Бундан ташқари, қонун бутун ҳудуд манфаатларига тааллуқли бў лишини инобатга олиб, уни маҳаллий Кенгаш сессияларида кўриб чиқиш амалиётини жорий этиш лозим.
Мазкур жараёнга кенг жамоатчиликни жалб қилиш муҳим аҳамият касб этади. Сенатнинг қонун ижодкорлиги фаолиятида маҳаллий Кенгаш депутатлари иштирокининг самарадорлиги янада оширилиши қонунлар қабул қилинишида ҳудудий манфаатлар таъминланишига хизмат қилади.
Барча тадбиркорлар ўз фаолиятини амалга оширишда лицензия (рухсатнома) олиш керак бў ладиган вазиятларга тушган албатта.
Лицензия ўзи нима? Бу савол нафақат тадбиркор, балки оддий одамларга ҳам қизиқ бў лса керак, деб ўйлайман.
Лицензия тушунчаси 2000 йилдаги “Фаолиятнинг айрим турларини лицензиялаш тўғрисида”ги Қонунда очиб берилган. Қонунга кў ра лицензия — лицензияловчи орган томонидан юридик ёки жисмоний шахсга берилган, лицензия талаблари ва шартларига сўзсиз риоя этилгани ҳолда фаолиятнинг лицензияланаётган турини амалга ошириш учун рухсатнома (ҳуқуқ).
Лицензия (рухсатнома) нима учун керак?
Шундай фаолият турлари борки, улар билан шуғулланиш фуқароларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларига, соғлиғига, жамоат хавфсизлигига зарар етказиши мумкин, шунинг учун бундай фаолият билан шуғулланиш учун аввал давлат органларидан тегишли лицензия (рухсатнома) олиниши керак.
Соддароқ қилиб ай тганда, лицензиялаш (рухсатнома бериш)дан мақсад – атрофдагиларга зарар етишини олдини олиш, лицензия (рухсатнома) эса мақсадга эришишнинг воситасидир.
Шунинг учун ҳам лицензия (рухсатнома) олиниши шарт бўлган фаолият билан лицензия (рухсатнома) олмасдан шуғулланганлик учун маъмурий ва жиноий жавобгарлик белгиланган.
Бугунги кунга келиб, лицензия (рухсатнома) олиш жараёнларидаги бюрократик тўсиқларнибартараф этиш долзарб масаладир. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 29 декабрдаги Олий Мажлисга Мурожаатномасида ҳам мазкур соҳани ислоҳ қилишга алоҳида эътибор қаратилиб, тадбиркорларга янада қулайлик яратиш мақсадида 105 та лицензия ва рухсатнома турлари бекор қилинишиҳамда 115 таси бўйичаэса тартиб-қоидалар соддалаштирилиши билдирилган.
Ушбу соҳани соддалаштиришнинг долзарблиги шундаки, мазкур ҳужжатларни бериш жараёни мураккаблиги тадбиркорларнинг қоидани айланиб ўтиб фаолият юритишга ундай ди ва натижада салбий оқибатлар (аҳолининг соғлиғи, табиатга зарар, солиқларнинг тўланмаслиги) ортишига олиб келади. Шу сабабли, ушбу лицензия ва рухсатномаларни олиш жараёнларини олувчилар (асосан тадбиркорлар) учун қулай бўлишини таъминлаш керак.
Албатта, лицензия ва рухсатномадан ташқари сертификат, аккредитация ва экспертиза ҳужжатлари ҳам бор, уларнинг номланиши ва кў риниши турлича бўлсада бироқ улар берилишининг якуний мақсади бир хил. Шунинг учун, уларни битта қилиб қуйида рухсатнома деб атасак ҳам бўлаверади.
Назарий жиҳатдан булар ҳаммаси жуда яхши кў риниши мумкин. Бироқ, амалдаги ҳолат жойида ўрганилиб, чуқур таҳлил қилинганда қатор муаммолар мавжудлигини кўриш мумкин.
Бундан ташқари, яна қатор-қатор муаммоларни санаб, уларга кўплаб мисоллар келтириш мумкин.
Хўш, бундай ҳолатларни олдини олиш, рухсатномалар бериш тизимини тубдан яхшилаш учун нима қилиш керак?
Биринчи ўринда, қонунчиликни тўлиқ қайта кўриб чиқиш лозим. Бунда, лицензия, рухсатнома, сертификат, аккредитация ва экспертиза ҳужжатлари каби рухсат бериш хусусиятига эга бў лган ҳужжатларни бериш билан боғлиқ муносаталарни тартибга солувчи қонунчилик ҳужжатларини тў лиқ хатловдан ў тказиш лозим.
Иккинчи ўринда, бир-бирига ўхшаш ва бугунги кунда ўз аҳамиятини йўқотган рухсат бериш хусусиятига эга ҳужжатларни бекор қилган ҳолда уларни оптималлаштириш керак.
Учинчи ўринда, рухсат бериш хусусиятига эга ҳужжатларни фарқини аниқ белгилаш, уларни бериш тартиб-таомиллари ва муддатларини ягона стандартга келтириш зарур.
Тўртинчи ўринда, ушбу рухсатнома бериш жараёнларини тўлиқ автоматлаштириб, очиқлик ва шаффофликни таъминлаш шарт.
Албатта, рухсат бериш хусусиятига эга ҳужжатларни бериш билан боғлиқ муносабатларни ислоҳ қилиш бўйича яқин ўтмишда муай ян ишлар қилинди. Хусусан, 2020 йил 24 август куни Ўзбекистон Республикаси Президентининг ПФ–6044-сон “Лицензиялаш ва рухсат бериш тартиб-таомилларини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармони қабул қилинди.
Фармон билан 70турдаги лицензия талаб этиладиган фаолият турлари ҳамда 34та рухсатномалар бошқаларга қў шиб юборилди ёки бутунлай бекор қилинди. Бундан ташқари 115турдаги рухсатномаларни олиш тартиб-таомиллари соддалаштирилди.
Эндиликда, 2000 йилдаги “Фаолиятнинг ай рим турларини лицензиялаш тў ғрисида”ги ҳамда 2012 й илдаги “Тадбиркорлик фаолияти соҳасидаги рухсат бериш тартиб-таомиллари тўғрисида”ги Қонунларни, шунингдек 50 дан ортиқ Ҳукумат қарорларини бирлаштириб тизимлаштириш, ягона стандартларга келтириб тўғридан-тўғри ишловчи яхлит Қонун ва ягона низом ишлаб чиқиш мақсадга мувофиқ бўлади.
Айнан ушбу норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг қабул қилиниши рухсатномалар бериш тартиб-таомилларини оптималлаштиришнинг ҳуқуқий пойдевори бўлиб хизмат қилади.
