“Янги Ўзбекистон – янги суд” тамойили доирасида аҳолининг одил судловга эришиш имкониятларини янада кенгайтириш суд-ҳуқуқ тизимини ислоҳ қилишни жадаллаштиришни, соҳага илғор халқаро стандартларни жорий этишни тақозо этмоқда.
2022 – 2026 йилларга мўлжалланган Янги Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегиясида ҳам бу борадаги ғоят муҳим ва устувор вазифалар белгиланган бўлиб, бу суд ҳокимиятининг чинакам мустақиллигини таъминлаш, судлар фаолияти самарадорлигига эришиш ва одил судлов сифатини ошириш каби кенг қамровли чора-тадбирларни мужассам этган.
Президентимизнинг 2023 йил 16 январь кунги “Одил судловга эришиш имкониятларини янада кенгайтириш ва судлар фаолияти самарадорлигини оширишга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги Фармони шу жиҳатдан муҳим аҳамиятга эга.
Фармонга мувофиқ тасдиқланган 2023 – 2026 йилларга мўлжалланган суд тизимини сифат жиҳатидан янги босқичга олиб чиқишнинг қисқа муддатли стратегиясиодил судловни таъминлаш борасидаги устувор вазифаларни қамраб олган.
“Инсон қадри учун” ғояси асосида чинакам адолатли суд тизимини шакллантириш, халқ манфаати, инсон қадр-қимматини самарали ҳимоя қилиш шулар жумласидан.
Бу борадаги чора-тадбирлар ижроси, шак-шубҳасиз, суднинг мустақиллиги ва судьялар дахлсизлиги билан кечадиган жараёндир.
Фармонга биноан тасдиқланган 2023 – 2026 йилларга мўлжалланган суд тизимини сифат жиҳатидан янги босқичга олиб чиқишнинг қисқа муддатли стратегиясини амалга ошириш бўйича ҳаракатлар дастурида мазкур йўналишдаги чора-тадбирлар ўз ифодасини топган.
Судьяларнинг чинакам мустақиллигини таъминлаш мақсадида уларнинг ишига ҳар қандай аралашув қатъий жазоланиши, судьяларнинг хавотирсиз ишлаши учун давлат томонидан барча шароитлар яратилиши, судга ҳурматсизлик қилиш ҳолатларини олдини олишнинг самарали механизмларини ишлаб чиқиш, бунинг учун маъмурий жавобгарлик чораларини кучайтириш ва жиноий жавобгарлик белгилаш шулар жумласидан.
Суд ишларини ҳал этишга аралашганлик ва суд ҳужжатини ижро этмаганлик учун жавобгарлик чораларини кучайтириш, шунингдек, суд ҳужжатларининг ижро этилишини таъминлашга қаратилган таъсирчан механизмларни амалга татбиқ этилаётгани чинакам демократик ҳуқуқий давлат қуриш, адолатли фуқаролик жамияти барпо этиш йўлидаги дадил қадамлардандир.
Фармонга биноан одил судловни амалга ошириш фаолиятига аралашганликка оид ҳар бир жиноят иши якуни бўйича жамоатчиликни оммавий ахборот воситалари орқали мажбурий равишда хабардор қилиштартибини жорий этиш белгиланмоқда.
Суд процессининг бошқа иштирокчилари билан тенг ҳуқуқлардан фойдаланган ҳолда одил судлов фаолиятининг самарали амалга оширилишига кўмаклашиш эътиборли жиҳатлардан бири бўлиб, бу суднинг чинакам “Адолат қўрғони”га айланишига хизмат қилади.
Солиқ ҳисоби – бу хўжалик юритувчи субъектлар томонидан тўланадиган солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар бўйича солиққа тортиш базасини аниқлаш ва солиқ ҳисоботларини тузиш учун зарур бўлган маълумотларни ҳисобга олиш тизимидир.
Корхоналарда рўй берган хўжалик операциялар, активлар, солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар бўйича мажбуриятлар, даромадлар, харажатлар ҳамда фойда солиқ ҳисобининг объектларидир.
Солиқ ҳисобининг вазифаси – бу ҳисобот даврида солиқ ва бошқа мажбурият тўловларни тўғри ҳисоблаш учун зарур бўлган ишончли маълумотларни ҳисобга олиш ҳамда ички ва ташқи фойдаланувчиларни зарурий маълумотлар билан таъминлашдан иборат.
Солиқ ҳисоби тарихига назар соладиган бўлсак, Амир Темур даврига бориб тақалади. Амир Темур давлатни бошқаришда ҳисобга, шу жумладан солиқ ҳисобига ҳам алоҳида эътибор берган. “Темур тузуклари” тарихий китобида солиқ ҳисоби тўғрисида қуйидагиларни эътироф этганлар: “Яна ҳар бир ўлкага уч вазир тайинлашларини буюрдим. Булардан бири раият учун (бўлиб), ундан йиғиладиган олиқ – солиқларнинг ундирилишини кузатиб, ҳисоботини олиб борсин. Олиқ – солиқ миқдори, солиқ тўловчиларнинг номларини ёзиб борсин ва раиятдан йиғилган маблағни сақласин. Иккинчи вазир сипоҳ ишларини бошқаради. Сипоҳга берилган ва берилиши лозим бўлган маблағ ҳисобини олиб борсин. Учинчи вазир эса дараксиз йўқолган кишилар, келиб-кетиб юрувчилар (саёҳатчилар ва савдогарлар), ҳар хил йўл билан йиғилиб қолган ҳосил, ақлдан озганларнинг мол-мулки, вориссиз мол-мулкни, қозилар ва шайхулисломларнинг ҳукми билан олинган жарималарни тартибга келтирсин».
Солиқ ҳисобининг келиб чиқиши – бу бухгалтерия (моливий) ҳисоб билан солиққа тортиш тизими кесимида, яъни уларнинг ўзаро боғлиқлигининг натижасидир.
Солиқ солиш мақсадларида ҳисобга олиш.
Солиқ солиш объектлари ва (ёки) солиқ солиш билан боғлиқ объектлар тўғрисидаги ахборотни умумлаштириш ҳамда тизимлаштириш, шунингдек солиқларни, йиғимларни ҳисоблаб чиқариш ва солиқ ҳисоботини тузиш мақсадида Солиқ Кодекси талабларига мувофиқ солиқ тўловчи ёки солиқ агенти томонидан ҳисоб ҳужжатларини юритиш солиқ солиш мақсадларида ҳисобга олиш деб эътироф этилади.
Ҳисоб ҳужжатлари солиқ солиш объектларини ва солиқ солиш билан боғлиқ объектларни аниқлаш, шунингдек солиқлар ва йиғимларни ҳисоблаб чиқариш учун асос бўлган бошланғич ҳужжатлар, бухгалтерия ҳисоби регистрлари ҳамда бошқа ҳужжатлардан иборатдир.
Агар Солиқ кодекси 76-моддасининг 4-қисмида бошқача қоида белгиланмаган бўлса, солиқ солиш мақсадларида ҳисобга олиш бухгалтерия ҳисоби маълумотларига асосланади. Бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоб ҳужжатларини юритиш тартиби бухгалтерия ҳисоби тўғрисидаги қонунчилик билан белгиланади.
Бухгалтерия ҳисоби тўғрисидаги қонунчиликка мувофиқ зиммасига бухгалтерия ҳисобини юритиш мажбурияти юклатилмаган шахслар солиқ солиш мақсадларида ҳисобга олишни Солиқ кодексининг 7-бобига мувофиқ ташкил этади ва юритади.
Солиқ солиш мақсадларида ҳисобга олишга нисбатан солиқ органларининг ахборот тизимларидан мажбурий фойдаланишга доир талаблар Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан аниқланадиган тартибда белгиланиши мумкин.
Солиқ солиш мақсадларидаги ҳисоб сиёсати солиқ тўловчи томонидан мустақил равишда белгиланади. Бунда ҳисоб сиёсати ихтиёрий шаклда тасдиқланади ва унда қуйидагилар акс эттирилиши керак:
1) агар солиқ тўғрисидаги қонунчиликда бошқача қоида назарда тутилмаган бўлса, солиқ тўловчи ёки солиқ агенти томонидан мустақил равишда ишлаб чиқилган солиқ регистрларининг шакли ва уларни тузиш тартиби;
2) унга риоя этилиши устидан масъул мансабдор шахслар;
3) солиқ солиш мақсадларида алоҳида-алоҳида ҳисоб юритиш тартиби, агар бундай ҳисоб юритиш мажбурияти Солиқ кодексида назарда тутилган бўлса;
4) солиқ тўловчи томонидан фойда солиғини ҳисоблаб чиқариш мақсадида сарфларни харажатлар сирасига киритиш, шунингдек қўшилган қиймат солиғини ҳисобга олишнинг танланган усуллари;
5) хеджирланадиган (ингилиз тилидан таржимада-ҳимоялаш, суғурталаш) таваккалчиликларни, хеджирланадиган моддаларни ва уларга нисбатан қўлланиладиган хеджирлаш воситаларини аниқлаш сиёсати, хеджирлаш операциялари, шунингдек бошқа молиявий таваккалчиликлар амалга оширилган тақдирда хеджирлаш самарадорлиги даражасини баҳолаш услубияти;
6) активларнинг ҳар бир гуруҳи ва кичик гуруҳи бўйича амортизация нормалари (ҳисоблаш усуллари).
Солиқ солиш мақсадларида ҳисоб сиёсатини ўзгартириш ва (ёки) унга қўшимчалар киритиш солиқ тўловчи томонидан қуйидаги усуллардан бири ёрдамида амалга оширилади:
1) бухгалтерия ҳисоби тўғрисидаги қонунчиликка мувофиқ ишлаб чиқилган янги ҳисоб сиёсатини ёки унинг янги бўлимини тасдиқлаш;
2) бухгалтерия ҳисоби тўғрисидаги қонунчиликка мувофиқ ишлаб чиқилган амалдаги ҳисоб сиёсатига ёки амалдаги ҳисоб сиёсатининг бўлимига ўзгартириш ва (ёки) қўшимчалар киритиш.
Ҳисоб сиёсатини шакллантиришда солиқ тўловчи томонидан солиқ солиш мақсадларида танланган ҳисоб юритиш усуллари тегишли ҳисоб сиёсати тасдиқланган йилдан кейинги йилнинг 1 январидан эътиборан қўлланилади.
Янги ташкил этилган юридик шахс ёки чет эл юридик шахсининг доимий муассасаси солиқ солиш мақсадларида ҳисоб юритиш усуллари тўғрисидаги қарорни ўзи ташкил этилгандан кейинги биринчи ҳисобот даври давомида қабул қилади.
Солиқ солиш мақсадларидаги ҳисоб сиёсати календарь йил давомида ўзгартирилмайди. Солиқ тўғрисидаги қонунчиликка ёхуд солиқ солиш шартларига ўзгартириш киритилганда ва фақат ушбу ўзгартиришлар тааллуқли бўлган қисмида солиқ тўловчининг ҳисоб сиёсатида ўзгартиришлар қилишга йўл қўйилади.
Солиқ солиш мақсадидаги ҳисоб сиёсатини алоҳида ҳужжат ёки корхонанинг ҳисоб сиёсатининг бир бўлими кўринишида тузиш мумкин.
Солиқ солиш мақсадидаги ҳисоб сиёсати раҳбарнинг буйруғи ёки фармойиши билан тасдиқланади.
Солиқ солиш мақсадларидаги ҳисоб сиёсатини тузишда нималарга эътибор қаратиш керак:
Солиқ кодексида белгилаб қўйилган олти банддан энг асосийси ва мураккаби 4-банд, яъни “солиқ тўловчи томонидан фойда солиғини ҳисоблаб чиқариш мақсадида сарфларни харажатлар сирасига киритиш, шунингдек қўшилган қиймат солиғини ҳисобга олишнинг танланган усуллари” банди ҳисобланади.
Фойда солиғи ва қўшилган қиймат солиғи анъанавий тарздаги энг мураккаб солиқлар ҳисобланади ва уларни ҳисоблаб чиқиш борасида ҳар доим солиқ тўловчи билан солиқ органлари ўртасида баҳс кетади.
Фойда солиғи бўйича:
Айириб ташланадиган ва айирилмайдиган харажатларнинг таркиби, яъни қайси харажатлар фойда солиғи бўйича солиқ базасини камайтириши мумкин;
Ўтган йиллардаги зарарларни ўтказиш;
Илгаридаги харажатлар резервларини шакллантириш;
Қўшилган қиймат солиғи бўйича:
Товар ва хизматлар бўйича илгари тўланган солиқни ҳисобга қўшиш йўли билан солиқ базасини камайтириш мумкин бўлган шартлар;
Чет эллик юридик шахс билан ишлагани ҳисобга олинганлиги шарти;
Агар Солиқ кодексида бошқача қоида назарда тутилмаган бўлса, солиқ тўловчи ёки солиқ агенти солиқ солиш мақсадларида ҳисобни ҳисоблаш усули бўйича миллий валютада юритади.
Фойдали қазилмаларни қазиб олиш учун махсус рента солиғини тўловчи бўлган чет эл инвестициялари иштирокидаги корхоналар солиқ ҳисобини солиқ солиш мақсадида ҳисоблаш усули бўйича АҚШ долларида юритишга ҳақли.
Ҳисоб ҳужжатлари қоғозда ва (ёки) электрон шаклларда тузилади ҳамда Солиқ кодексининг 88-моддасида белгиланган солиқ мажбурияти бўйича даъво муддати тугагунга қадар сақланади.
Солиқ тўловчи қайта ташкил этилганда қайта ташкил этилган шахснинг ҳисоб ҳужжатларини сақлаш мажбурияти унинг ҳуқуқий ворисига (ҳуқуқий ворисларига) юклатилади. Юридик шахс тугатилганда ҳисоб ҳужжатлари тегишли давлат архивига қонунчиликда белгиланган тартибда топширилади.
Солиқ Кодексида солиқ солишнинг турлича тартиби назарда тутилган фаолият турларини бир вақтда амалга ошираётган солиқ тўловчилар солиқ солиш объектларининг ва солиқ солиш билан боғлиқ объектларнинг алоҳида-алоҳида ҳисобини юритиши шарт.
Солиқ солиш объектларининг ва солиқ солиш билан боғлиқ объектларнинг алоҳида-алоҳида ҳисоби солиқ тўловчилар томонидан бухгалтерия ҳисоби маълумотлари асосида юритилади. Фаолиятнинг муайян турига тааллуқли барча даромадлар ва харажатлар тегишли ҳисоб ҳужжатлари билан тасдиқланиши керак.
Солиқ солиш объектларининг ва солиқ солиш билан боғлиқ объектларнинг алоҳида-алоҳида ҳисоби мутаносиб усул ёки тўғридан-тўғри ҳисобга олиш усули ёрдамида юритилиши мумкин.
Ҳисобга олишнинг мутаносиб усулида даромадлар, харажатлар ва солиқ солишнинг бошқа объектлари ёки солиқ солиш билан боғлиқ объектлар реализация қилишдан олинган тушумнинг умумий суммасида фаолиятнинг муайян турлари бўйича, қўшилган қиймат солиғи ва акциз солиғини ҳисобга олмаган ҳолда реализация қилишдан олинган тушум улушига мутаносиб тарзда шу муайян фаолият турларига киритилади.
Тўғридан-тўғри ҳисобга олиш усули қўлланилганда даромадлар, харажатлар ва солиқ солишнинг бошқа объектлари ёки солиқ солиш билан боғлиқ объектлар фаолиятнинг қайси тури амалга оширилиши билан боғлиқ бўлса, шу турига киритилади. Бунда фаолиятнинг фақат битта аниқ турига киритиш мумкин бўлмаган даромадлар, харажатлар ва солиқ солишнинг бошқа объектлари ёки солиқ солиш билан боғлиқ объектлар ҳисобга олишнинг мутаносиб усули орқали фаолиятнинг амалга оширилаётган барча турларига киритилади.
Мақсадли маблағлар олувчи солиқ тўловчилар ушбу мақсадли маблағлардан фойдаланиш доирасида олинган даромадларнинг (қилинган харажатларнинг) алоҳида-алоҳида ҳисобини юритиши шарт. Солиқ тўловчилар, бундан бюджет ташкилотлари мустасно, солиқ даври тугаганидан кейин ўзи ҳисобга олинган жойдаги солиқ органларига олинган мақсадли маблағлардан фойдаланганлик тўғрисида ҳисобот тақдим этади. Олинган мақсадли маблағлардан фойдаланганлик тўғрисидаги ҳисоботнинг шакли ва уни тақдим этиш тартиби Ўзбекистон Республикаси Давлат солиқ қўмитаси томонидан Молия вазирлиги билан келишилган ҳолда тасдиқланади.
Солиқ ҳисоби борасидаги халқаро тажриба.
Солиқ ҳисоби ҳозирги кунда кўп давлатларда мавжуд эмас. Масалан Хитой Халқ Республикасида солиқ ҳисобининг мавжуд эмаслиги қуйидагилар билан боғлиқ. Бухгалтерия ҳисобини меъёрий тартибга солиш, солиқ органлари томонидан амалга оширилади. Молиявий ҳисоботни тайёрлаш ва топширишнинг қатий тартиби мавжуд. Хитой Халқ Республикасининг “Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида”ги Қонунида барча корхоналар молиявий ҳисоботни махсус талабларига биноан тайёрлашлари лозимлиги таъкидланган.
Бундан ташқари, Германия, Италия, Испания, Франция, Япония каби саноати ривожланган мамлакатларда ҳам солиқ ҳисоби юрилмайди. Ушбу мамлакатлардаги молиявий бухгалтерия ҳисоби билан солиқ ҳисобининг кўрсаткичлари мос келади.
Юқоридагилардан келиб чиқиб, турли мамлакатларда бухгалтерия ҳисоби билан солиққа тортиш механизмлари ўртасида боғланиш турлича. Бундай мамлакатлар иқтисодиётида солиқ ҳисобининг тутган ўрни ҳар хил.
Шунингдек, Россия Федерацияси солиқ қонунчилигида солиқ ҳисоби 2000 йилларда кириб келган. Ҳозирги кунда амалда бўлган Россия Федерацияси Солиқ кодексининг 25-боби 313-моддасида, солиқ ҳисоби тарифланган бўлиб, унга кўра, Солиқ ҳисоби – бошланғич ҳужжатлар асосида фойда солиғи бўйича солиққа тортиш базасини аниқлаш учун Солиқ кодексида белгиланган тартибга мос равишда гуруҳланган маълумотларнинг умумлаштирилган тизимидир. Солиқ тўловчилар ҳисобот (солиқ) даври натижасига кўра солиққа тортиш базасини солиқ ҳисоби маълумотлари асосида ҳисоблайди. Ушбу кодекс талабига кўра, солиқ ҳисоби фақатгина фойда (даромад) солиғини солиққа тортиш базасини аниқлаши кўзда тутилган.
Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, юридик шахслар томонидан солиқлар ҳамда мажбурий тўловларни ўз вақтида ва тўғри ҳисоблаш, ҳисобланган солиқ ва мажбурий тўловларни давлат бюджети ҳамда давлатнинг мақсадли жамғармаларига ўз вақтида тўланишини таминлаш, солиқлар ва мажбурий тўловлар бўйича белгиланган имтиёзлардан кенг фойдаланиш солиқ ҳисобининг асосий вазифалари ҳисобнади.
2007-2011 йилларда фуқаролик ишлари бўйича Бухоро вилояти Қоракўл туманлараро судининг судьяси ва суд раиси бўлиб ишлаган давримда, халқимиз орасида ҳақиқий юрт фарзанди, жонкуяр ва фидоий ҳуқуқшунос, кўплаб шогирдларига ҳақли равишда устозлик қилган инсон Сувон Арслонов ҳақида ижобий фикрлар эшитгандим. Бу инсоннинг суд соҳасидаги фаолияти менга катта қизиқиш уйғотди. Шу боис унинг хаёт йўли билан яқиндан танишишга жазм қилдим. Сувон Арслонов 1936 йилда Бухоро вилояти, Қоракўл тумани, Дўрмон қишлоғида таваллуд топган. 1943 йилда 5-сонли етти йиллик мактабнинг биринчи синфига ўқишга қабул қилинган. Мазкур мактабнинг 7 синфини 1950 йилда тамомлаб, шу йили Қоракўл туманидаги 1-сонли мактабда 8-синфдан бошлаб ўқишни давом эттирган. 1954 йилда мактабни аъло баҳолар билан тамомлаб, 1955 йилда Қоракўл туман халқ суди котиби вазифасига ишга қабул қилинган. 1957 йил декабрь ойидан 1960 йил июль ойига қадар армия сафида хизмат қилган. Харбий хизматда хам қисм командирларининг эътирофига сазовор бўлади. Армияда ўз бурчини виждонан адо этиб, қайтгач илгари ишлаган туман халқ судида котиб бўлиб, 2 йил мобайнида меҳнат қилади. Сўнгра, 1965 йилга қадар Қоракўл туман халқ судининг суд ижрочиси бўлиб ишлай бошлайди. Бу орада Сувон Арслоновнинг ҳуқуқшунослик соҳасига қизиқиши янада ортиб, айнан шу касбга бўлган мухаббати туфайли, Тошкент давлат университетининг юридик факультетини сиртдан тамомлайди. Олий юридик юридик маълумотга эга бўлгач 1965 йил 19 декабрь куни Қоракўл туман халқ судига суд раиси бўлиб сайланиб, бу шарафли вазифани 1970 йилга қадар садоқат билан бажаради. 1970-1972 йиллар оралиғида Ғиждувон туман халқ судида раис бўлиб ишлайди. Сувон Арслонов Ўзбекистон Республикаси Олий судининг раҳбарияти назарига тушиб, Олий суд судьялигига ишга таклиф қилинади. Бу юқори лавозимда (1972-1974 йилларда) ҳам муносиб хизмат қилади ва 1974 йилдан 1987 йилга қадар Олот туман халқ судининг раиси лавозимида фаолият кўрсатган. У киши ишлаб юрган даврларда бир қанча мукофотлар, фахрий ёрлиқ, ташаккурномалар ҳамда эсдалик совғалари билан тақдирланган. Қолаверса, устознинг қўли очиқлиги ҳамда саховатпеша инсон эканлиги ҳақида шоир ва ёзувчи Жўра Ҳамронинг “Куйган кўнгил” номли ҳикоялар тўпламида у инсонга бағишлаб “Саховат” номли ҳикоя ҳам ёзилган. Бу ҳикояни ўқиган кишининг эти жунжикиб кетади. Юртимизда ана шундай саховатли инсонлар яшаб ўтганига тасанно айтгинг келади. Сувон Арслонов меҳнат фаолияти давомида бир қанча шогирдлар етиштириб, уларни чинакам ватанпарвар, комил инсон қилиб тарбиялади. Эътиборлиси шундаки, устознинг ўғли ва бир нечта набиралари у кишининг изидан бориб ҳуқуқшунослик касбини танлади. Ҳозирда улар ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларда фаолият кўрсатиб келмоқда. Афсуски бевақт ўлим, устозни 51 ёшида ҳаётдан эрта олиб кетди. Сувон Арслоновнинг умр йўли қисқа бўласа-да, жуда мазмунли яшади.
Ўрта Осиёдаги бошқа хонликлар сингари Бухоро амирлигида ҳам суд тизими бир хил кўринишга эга эди. Амирликда суд тизими давлатнинг маъмурий аппарати қўлида бўлсада, фиқҳ илми уламоларининг назорати остида эди. Бинобарин, давлатда диний амалдорларнинг суд фаолиятини назорат қилиши, ўз навбатида, уларнинг давлат бошқарувидаги аҳамиятини муайян даражада ошириб келган.
Мавжуд манбалар ва адабиётларии ўрганиш асосида Бухоро амирлиги суд тизимини қуйидагича таҳлил қилиш мумкин:
Қозилик маҳкамаси – қози ул-қуззот томонидан бошқарилган бўлиб, унда мирзалар ҳамда мулозимлар фаолият юритганлар. Ўз навбатида, қози ул-қуззот Бухоро шаҳрининг бош қозиси ҳисобланган. Мирзалар – қозилик маҳкамасининг иш юритувчилари ҳисобланса, мулозимлар эса суриштирув ишларини олиб бориш билан машғул бўлганлар.
Девони уламо – қозилик фаолиятига кўмаклашувчи ва маслаҳат берувчи идора. Ушбу идорада муфтийлар ва аъламлар фаолият юритганлар. Маълумотларга қараганда, мазкур девонда 12 муфтийдан иборат бўлган кенгаш амал қилган.
Маҳаллий қозилик идораси – барча бекликларда ушбу идоралар бевосита амир томонидан тайинланадиган қозилар томонидан бошқарилган. Ундан ташқари ушбу идорада муфтийлар ва мулозимлар ҳам хизмат қилганлар. Қозилик маҳкамасидан фарқли ўлароқ, маҳаллий қозилик идорасида мулозимлар қозиларнинг хукм ва қарорлари ижросини таъминлаш билан шуғулланганлар. Шу билан бирга, суд жараёнини қайд этиб бориш мақсадида даборлар (котиб) мансаби ҳам мавжуд бўлган. Қозилар маҳаллий бекдан (ҳоким) мустақил фаолият юритиб, муайян даражада бекликнинг фаолияти устидан назоратни амалга оширганлар.
Қози аскар – бевосита қозилик маҳкамасига бўйсунувчи, ҳарбий хизматчилар томонидан хизматда, жанг давомида ёки бошқа юришларда содир этилган ҳарбий жиноятларни кўриб ҳал этувчи қози. Айрим манбаларда бундай турдаги ишлар нақиб томонидан ҳал этилган деб ҳам эътироф этилади.
Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, айрим тадқиқот ишларида амирликда қозилик идорасига қози ул-қуззот бошчилик қилган дейилсада, бошқа манбаларда уни қози калон бошқарган деб таъкидланади. Айрим тадқиқотларда эса, қози ул-қуззот қози калон ўринбосари лавозимида хизмат қилган ва қози калон амирликдаги барча қозилар устидан назорат олиб-борган деб эътироф этилади. Ҳар қандай ҳолатда ҳам, қози калон Бухоро хонлиги давлатида (аштархонийлар ҳукмронлиги) олий судья лавозимини амалга оширганлиги тўғрисида мавжуд манбалар гувоҳлик беради.
Бухоро амирлиги давлатида қози ул-қуззот лавозимида хизмат қилган қозилар ўз муҳрларига эга бўлиб, ҳужжатларни кўпинча «хўжа», «мир» каби фахрли унвонлар ва «ходим ад-фуқаро», «мушфиқ ал-уламо», «муҳиб ас-солиҳа» каби лақабларни қўшиб расмийлаштирганлар.
Бухоро амирлиги суд тизимида алоҳида аҳамиятга эга бўлган фиқҳ илми уламолари-қонун ва шариат ҳуқуқий нормалари ҳимоячиси, қонунлар шарҳловчиси сифатида обрў-эътибор топганлар. Суд тизими меҳнат тақсимотида қаттиқ тартиб ўрнатилган бўлиб, унга кўра қозилик идорасида фаолият юритувчи ҳар бир мансабдор шахс фақат ўзига тегишли ваколатни амалга оширган. Давлатда суд соҳаси муайян бир тизимга амал қилишига қарамасдан Ўрта аср Ғарб мамлакатлари каби судлар диний ва дунёвий судларга бўлинмаган эди.
Таъкидлаш жоизки, Бухоро амирлигида суд тизими Хива ва Қўқон хонликларига қараганда муайян даражада такомиллашган эди. Хусусан, Хива хонлигида суд тизими оддий кўринишга эга бўлиб, кўпгина ишлар тўғридан-тўғри хон қабулига келиб тушар, маълум бир ишни кўриб ҳал қилиш хон ва унинг яқинлари ихтиёрига боғлиқ эди.
Бухоро амирлигида қозилик олдига қуйидаги асосий талаблар қўйилган: мусулмон эркак киши бўлган, эркин, вояга етган, оилали, жисмоний камчилиги мавжуд бўлмаган, фиқҳ илмини мукаммал билган, ҳаётий тажрибага эга бўлган, араб тилини мукаммал эгаллаган ҳамда бадном фуқаро эмас кабилар. Садриддин Айнийнинг фикрига кўра, бундай талаблар фақатгина Бухоро мадрасаларида 19 йил давомида билим олган битирувчилар жавоб бера олишлари мумкин эди. 3apyрят туғилган ҳолларда қози қозилик талабларига жавоб берадиган фуқаролардан бир ёки бир неча ўринбосарларни тайинлар эди. Аёллар қозилик лавозимига тайинланмас эдилар.
Қозиликка фақатгина ҳанафийлик мактаби таълимоти билишлик талаб қилинмасдан, балки илмий даража бўлишлиги, яъни фиқҳ илми ва шариат нормалари ҳамда қонунларини изоҳлаш ҳуқуқи берилганлиги ҳам талаб қилинган.
Бухоро амирлигида қозиларга уларнинг ижтимоий аҳволи инобатга олинган ҳоллардагина иш ҳақи берилган. Қозиларнинг даромади асосан улар томонидан ўз фоидасига ундириладиган суд жарималари ҳамда фуқаролар ўртасида тузиладиган турли хил шартномаларни гувоҳлаштириш орқали келиб тушадиган йиғим ва тўловлардан иборат бўлган. Қози ўз мажбуриятларини тўғри ва аниқ бажарганликлари учун қозилик маҳкамаси томонидан рағбатлантириб турилган. Аксинча, агар қози муайян бир иш буйича пора олса, у дарҳол лавозимидан озод этилган. Юқорида таъкидлаб ўтилганидек амирликда суд ишлари шариат асосида олиб борилиб, маълум бир масаланинг ҳукуқий ечимини топиш мақсадида кўпгина ҳолларда муфтий ва аъламларга мурожаат этилган.
Қозилар ўз фаолиятларида қуйидаги ҳуқуқий манбаларга асосланиб иш кўрганлар: Қуръони Карим; ҳадислар; қиёс; ижмо; Имоми Аъзам ҳуқуқ мактаби таълимоти; шариат қўрсатмалари.
Юқорида таъкидлаб ўтканимиздек, судлов масалалари Имоми Аъзам ҳуқуқ мактаби таълимоти асосида олиб бориладиган шариат кўрсатмасига таянган ҳолда юритилган. Ушбу таълимотга асосан суд инстанциялари фақатгина бир босқичда олиб борилган. Айрим муаммоли ишларни кўриб чиқишда маҳаллий қози ўзидан юқори турувчи қозидан фақатгина маслаҳат олиш мақсадида мурожаат этган.
Фуқаролик ишлари: 1) ерга оид низолар; 2) меросни тақсимлаш масалалари; 3) ҳадя; 4) қарздорлик билан боғлиқ ишлар; 5) никоҳдан ажратиш; 6) никоҳни бекор қилиш; 7) ота ёки оналикдан маҳрум қилиш; 8) васийлик ва ҳомийликни тайинлаш кабилар.
Ўз навбатида, қозилик маҳкамаси судловига қуйидаги ишлар тааллуқли бўлган: 1) давлатга қарши қаратилган жиноий ишлар; 2) миллатга ва ирқий камситилишга қаратилган ишлар; 3) давлат сирини ошкор қилиш билан боғлиқ бўлган ишлар; 4) динга қарши қаратилган жиноятлар; 5) қасддан одам ўлдириш; 6) маҳаллий ҳудудлардан келиб тушадиган шикоят ва аризалар асосида иш юритиш.
Кам аҳамиятли ишлар бевосита маҳаллий ҳудудларда оқсоқоллар ва амлокдорлар томонидан кўриб чиқилган.
Қози муайян бир иш бўйича жарима, қамоқ ва таёқ билан уриш каби жазоларни тайинлаш ҳуқуқига эга бўлиб, оғир жиноятларни (қасддан одам ўлдириш, босқинчилик, талончилик) содир этган шахсларга нисбатан ўлим жазосини ҳал қилиш ёки авф этиш масаласи бевосита амир томонидан ҳал қилинган. Ўлим жазосига маҳкум этиш ҳақидаги ҳукм қози томонидан тузилсада, амир уни фақат тасдиқлаган ёки рад этган.
Бекликлардаги қозилар фаолиятидан норози бўлган томонлардан келиб тушган ариза ва шикоятлар ҳар томонлама ўрганилиб, айбдор шахсларга нисбатан тегишли тартибда интизомий чоралар кўриб борилган. Бухоро амирлигида суд ишларини олиб боришнинг алоҳида хусусияти шундаки, қозилар ҳар бир ишни муайян тўлов эвазига кўриб чиққанлар. Эҳтиёт чораси сифатида очиқда қолиш учун ҳам муайян миқдордаги тўловни амалга ошириш лозим бўлган. Айбланувчини кафилликка олган шахс маълум бир муддат ичида кафиллик тўловини тўлаши лозим эди. Айбланувчи шахслар ҳар бир кечиктирилган кун учун одатдаги тўловнинг 25 фоизидан ортиғини тўлашга мажбур бўлган. Агар ҳибсга олинган шахсни яна ушлаб туришнинг зарурати туғилса, бундай ҳолатда шахс зиндонга юборилган.
Одатда қозилар суд жараёнини масжидларда олиб борсаларда, кўп ҳолларда уларга ўз уйларида ишларни кўриб чиқиб, таҳлил қилиш ва музокаралар олиб боришга йўл қўйилган. Қозилик судларида суд жараёнини ташкил этишнинг аниқ бир шакли мавжуд эмас эди ва шунга кўра маълум бир шаклда суд жараёнини ўтказиш талаб қилинмаган. Суд ишлари фуқаролик ёки жиноят жараёни каби турларга бўлинмаган. Барча турдаги ишлар жабрланувчи мурожаати билан бошланган.
Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, жиноят ишларида давлат айблови институти мавжуд бўлмаган. Даъволар асосан сўровлар шаклида амалга оширилган. Низолар кўп жиҳатдан сув тақсимотидаги камчиликлар, солиқлар, божлар ва бошқа турли хил тўловларни ундириш каби масалалардан келиб чиққан. Даъво ва аризалар билан нафақат билвосита шаклда, яьни оқсоқол, бек ва ноиблар орқали, балки бевосита ҳукмдорга мурожаат этиш мумкин эди. Масалан, Самарқанд аҳолисининг Шир Али Иноқ устидан амир номига унинг томонидан олиб борилаётган зулм ва жабрликларни бартараф этиш ва Самарқандга бошқа адолатли ҳоким қўйилишини талаб этганликларини кўрсатиб ўтиш мумкин.
Давлат бошлиғига (амирга) ариза ва мурожаатлар ҳар ҳафтада икки маротаба тақдим этиларди. Мурожаатлар қуйидаги икки шаклда амалга оширилган:
оммавий арз – аҳоли учун саройда ўтказилган. Ушбу оммавий арзнинг бошланиш муддати бир-икки соат олдин жамоатчиликка эълон қилиниб, унга кўра ариза ва мурожаатлари бўлган ҳар қандай фуқаро аркда ҳозир бўлиши мумкин эди;
даъвогарлар давлат бошлиғининг саройдан чиқиб кетиши вақтида мурожаат этишлари мумкин.
Бухоро амирлиги даврида ижод этган тарихнавислардан Аҳмад Донишнинг маълумотларига қараганда, амир ариза ва мурожаатларни кўпинча Бухоро аркида, баъзан эса сарой минораси олдида муҳокама этган. Амир ариза ва шикоятларни шахсан ўзи кўриб чиқар, баъзан вазирга ёки қози калонга мазмунан кўриб чиқишлик учун ишларни топширарди. Ушбу ҳолатда вазир ёки қози ариза ҳамда шикоятни кўриб чиқишдан бош тортса, шикоятчилар такрорий равишда иккинчи маротаба амирга мурожаат этишлари мумкин бўлган. Иккала ҳолатда ҳам қоида бўйича маълум бир иш бўйича қарор жойнинг ўзида қабул қилиниши лозим эди.
Ариза ёки даъво даъвогарнинг махсус ишончли вакили томонидан топширилиши ҳамда суд жараёнида унинг вакил сифатида иштирок этиши мумкин бўлган.
Суд жараёнида барча турдаги ишлар тортишувлик тамойили асосида амалга оширилган. Агар муайян бир иш бўйича қози жиноят белгиларини аниқлагудек бўлса, айбловчи жиноий айбларни такдим этмагунча жиноий ишни қўзғатмаган.
Ислом ҳуқуқида исбот этиш таълимотлари қиёсий усулда таҳлил этилиб, батафсил ўрганилган. Бухоро амирлигида қуйидагилар исбот этишнинг асосий шакллари қисобланган: 1) айбини тан олиш; 2) гувоҳнинг кўрсатмалари; 3) қасам ичиш; 4) ёзма далиллар. Айбни тан олиш маълум бир ашё ёки фактга алоқаси бўлиши ҳамда ҳолатга қараб, аниқ ва батафсил равишда амалга оширилиши лозим бўлган. Гувоҳ ўз кўрсатмаларини фақат ўзи билган ёки кўрганлигига асосланиб баён этиши лозим бўлган. Бошқа бировдан эшитган, билганларини суд жараёнида айтиб бериш – «гувоҳ тариқасида»кўрсатма» деб расмий тан олинмаган. Суд жараёнида бошқа бировнинг топширигига асосан фақатгина икки ёки ундан ортиқ гувоҳлар бўлгандагина гувоҳлик бериш мумкин бўлган.
Бухоро амирлигида гувоҳ тариқасида суд жараёнида: вояга етмаганлар, қуллар, ғайридинлар, туҳматчилар, иғвогарлар, ёлғончилар, қасамхўрлар жазога тортилганлар, яқин қариндошлар ва бошқалар иштирок эта олмаганлар. Айрим фуқаролик ва жиноят ишларида икки эркак киши бўлган ҳамда ҳажми катта бўлган жиноят ишларида тўртта эркак кишининг гувоҳ тариқасида иштирок этиши талаб этилган. Бир эркак гувоҳ кишининг ўрнига икки аёл гувоҳ бўлиши талаб қилинган. Қоидага асосан гувоҳлар даъвогар ёки шикоятчи томонидан тавсия этилиши лозим бўлган.
Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, жавобгарда гувоҳнинг ҳуқуқий лаёқатсизлиги мотивини инобатга олиб, уни рад этиш ҳуқуқи мавжуд бўлган. Агар суд жараёнида гувоҳлар ўртасида, айниқса, уларнинг кўрсатмаларининг мазмунида турли хил қарашлар юзага келса, уларнинг барчаси ёлгон гувоҳлик берганлик учун жиноий жавобгарликка тортилган. Агар суд жараёнида иштирокчилар ўзга шахс ҳуқуқини ёхуд маълум ҳолатларни тан олмасалар уни исбот этиш мақсадида, қасам ичиш усули қўлланилган. Ёзма далиллар суд жараёнида гувоҳларнинг кўрсатмалари билан ўз тасдиғини топмаса, иш бўйича қарор қабул қилиш учун етарли асос мавжуд эмас, деб эътироф этилган.
Одатда, қози муайян бир иш юзасидан ишни рад этмасдан қарорни мазкур мажлиснинг ўзида чиқарган. Суд ишларининг тезликда амалга оширилиши суднинг энг маъқул сифатлари деб ҳисобланган. Қози ҳукмидан норози бўлганлар қозикалон ёки амирга ариза беришга ҳақли эдилар. Қози чиқарган ҳукмни қозикалон, унинг ҳукмини эса фақат амир бекор қилиши мумкин бўлган. Суд «жараёнида жазо таъсири остида тарафларга суд олдида уятсиз гаплар билан ҳақоратлашиш қаттиқ ман этилган.
Бухоро амирлигида қози зиммасига суд ишларини муҳокама этишдан ташқари қуйидаги мажбуриятлар ҳам юклатилган: Чунончи, 1) васийлик ва ҳомийликни тайинлаш; 2) мерос қилиб қолдирилган ҳамда меросни тақсимлаш каби масалаларни назорат қилиш; 3) қабул қилинган қарорлар ижросини юритиш; 4) тарафлар томонидан имзоланган шартнома ва битимларни гувоҳлаштириш ва бошқа турли нотариал ҳаракатларни амалга ошириш кирган.
Бухоро амирлиги суд тизимини таҳлил қилиш орқали унинг қуйидаги ўзига хос хусусиятларини кўрсатиб ўтиш мумкин: биринчидан, амирликда суд ҳокимияти фаолиятига маҳаллий ёки бошқа идоралар аралаша олмаган; иккинчидан, ишлар коллегиаллик асосида очиқ равишда кўриб чиқилган; учинчидан, суддовлилик ва судловга тааллуқлилик масаласи аниқ қилиб белгиланган; тўртинчидан, амирликда муайян бир ишни кўриб ҳал этишда фиқҳ илми уламолари ва муфтийлар қарорига таянилган; бешинчидан, хукм ёки қарордан норози бўлган тараф кассация тартибида, қозилик маҳкамасига ёхуд амирга мурожаат этиш ҳуқуқига эга бўлган; олтинчидан, ҳарбийлар томонидан содир этиладиган жиноятлар ал қида қозилар, яъни қози аскарлар томонидан кўриб чикилган.
“Президент” – лотинча сўздан олинган бўлиб, антик даврда “олдинда ўтирувчи” деган маънони англатган. Ўтмишда халқ йиғинларига раҳбарлик қилувчиларни президент деб аташган.
Ҳозирги замон давлатларининг аксариятида президент давлат механизмида марказий ўринни эгалайди. У жуда кенг ваколатларга эга бўлиб, давлатнинг сиёсий тизимида ўзининг мақоми ва мавқейига кўра мамлакатда юз бераётган барча жараёнларга салмоқли таъсир ўтказа олади.
Хорижий давлатлардаги у ёки бу бошқарув шакли ҳамда Конституциянинг ўзига хос жиҳатларига қараб, Президентни сайлашнинг турли усуллари мавжуд. Маълум мамлакатдаги республика бошқарувининг, яъни президентлик, парламент ёки аралаш шаклдаги турларига қараб, президентни сайлашнинг тегишли усуллари қўлланилади. Халқаро амалиётда президентлар референдум, умумий тўғридан тўғри ва кўп босқичли усуллар орқали сайланади.
Президентларнинг сайлов муддати ҳам турли мамлакатларда ҳар хил. Асосан, улар 4 йилдан 7 йилгача муддатга сайланадилар. Масалан, АҚШда – 4 йил, Германия, Францияда – 5 йил, Россия, Финляндияда – 6 йил, Италияда – 7 йил.
Ўзбекистонда Президентлик институти: халқаро мезонлар
Ўзбекистон жаҳон андозаларига мос келадиган, очиқ, ошкора сайловларни ўтказишга имконият яратадиган, жамиятда кўппартиявийлик тизимини ривожлантиришга ҳисса қўшадиган, замон талабига жавоб берадиган демократик сайлов қонунчилигишаклланди.
Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва унинг асосида қабул қилинган Сайлов кодекси асосида халқимиз ўзининг суверен ҳуқуқларини ҳаётга татбиқ этиб, эркин сайлайдиган вакиллари орқали мамлакатни бошқаришда иштирок этади.
Сайлов қонунчилигимиз фуқароларнинг сайлов ҳуқуқини, ўз хоҳиш-иродасини эркин ифодалаш, ўз қонуний манфаатларини рўёбга чиқариш ва ҳимоя қилиш ҳуқуқини таъминлайди.
Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови ҳам сайлов жараёнининг барча иштирокчилари амал қилишлари лозим бўлган ва ягона принциплар, яъни умумий, тенг сайлов ҳуқуқи, тўғридан тўғри сайлов ҳуқуқи, принципларига асосланади.
Шу билан бирга, Ўзбекистон халқи давлат ҳокимиятининг бирдан-бир манбаи, унинг ягона соҳиби ҳисобланади.
Сўнги йилларда республикамизда сайлов қонунчилиги муттасил равишда такомиллаштирилиб, 2019 йил 25 июнда Сайлов кодекси қабул қилинди. Унда сайловни ташкил қилиш ва ўтказишнинг ҳуқуқий асослари белгиланди.
Кейинги йилларда мамлакатимизда сайлов тизимини янада такомиллаштиришга, сайловчиларнинг ва сайлов жараёни иштирокчиларининг ҳуқуқий кафолатларини кучайтиришга, сайлов ва референдум ўтказишнинг очиқлиги, шаффофлиги ҳамда мустақиллигининг ҳуқуқий асосларини мустаҳкамлашга қаратилган кенг кўламли ислоҳотлар амалга оширилмоқда.
Шу билан бирга халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашларига сайлов жараёни бўйича бир қатор муаммолар ва ҳуқуқий бўшлиқлар мавжуд бўлиб, шу муносабат билан уларни бартараф этиш зарурияти юзага келди.
Бундан ташқари, “Ўзбекистон Республикаси Конституцияси тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Конституциявий Қонунининг қабул қилиниши амалдаги қонун ҳужжатларига ҳам ўзгартириш ва қўшимчалар киритилишини талаб этмоқда.
Шу асосда 2023 йил 6 майда ЎРҚ-838-сонли “Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикасининг Конституциявий қонуни қабул қилинди.
Мазкур Конституциявий қонун билан
Сайлов кодекси;
Оила кодекси;
“Референдум якунлари ҳамда давлат ҳокимияти ташкил этилишининг асосий принциплари тўғрисида”ги Конституциявий қонун;
“Фавқулодда ҳолат тўғрисида”ги қонунларга ўзгартиш ва қўшимчалар киритилди:
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2023 йил 8 майдаги ПФ-68-сонли Фармони билан 2023 йил 9 июль кунига муддатидан илгари Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови тайинланди.
Сайлов кодекси Ўзбекистон Республикаси Президенти, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси депутатлари, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенати аъзолари, халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашлари депутатлари сайловларига тайёргарлик кўриш ва уларни ўтказиш билан боғлиқ муносабатларни тартибга солади ҳамда Ўзбекистон Республикаси фуқароларининг хоҳиш-иродаси эркин билдирилишини таъминловчи кафолатларни белгилайди.
Сайлов қонунчилигига киритилган ўзгартиш ва қўшимчаларнинг мазмун-моҳияти ва асосий йўналишлари қуйидагилардан иборат:
Юқоридаги қонун билан Сайлов кодексига жами бўлиб 14-ўзгартириш киритилган бўлиб, шундан: 25, 66, 36– моддалар янги таҳрирда, 271, 741, 871– моддалар билан тўлдирилди, қолган моддаларга ўзгартириш киритилди.
Сайлов кодексининг 5-моддаси га мувофиқ:
Сайловда иштирок этувчи ҳар бир фуқаро бир овозга эга бўлади.
Суд томонидан муомалага лаёқатсиз деб топилган фуқаролар, шунингдек муомалага лаёқатсиз деб топилган фуқаролар, шунингдек суд ҳукми билан озодликдан махрум этиш жойларида сақланаётган шахслар сайланиш мумкин эмас.
Мазкур модданинг 3-қисмига муҳим ўзгартириш киритилди: унга кўра суд томонидан муомалага лаёқатсиз деб топилган фуқаролар, шунингдек оғир ва ўта оғир жиноятлар содир этганлик учун суднинг ҳукмига кўра озодликдан маҳрум этиш жойларида сақланаётган шахслар сайловда иштирок этиш ҳуқуқидан фақат қонунга мувофиқ ҳамда суднинг қарори асосида маҳрум этилиши мумкин. Бошқа ҳар қандай ҳолларда фуқароларнинг сайлов ҳуқуқларини тўғридан-тўғри ёки билвосита чеклашга йўл қўйилмайди.
21 ёшга тўлган, ўрта ёки олий маълумотга, қоида тариқасида, сайловга тайёргарлик кўриш ва уни ўтказиш борасида иш тажрибасига эга бўлган, аҳоли ўртасида обрў-эътибор қозонган фуқаролар вилоят, туман ва шаҳар сайлов комиссиясининг, округ ва участка сайлов комиссиясининг аъзоси бўлиши мумкин.
Қуйидагилар вилоят, туман, шаҳар, округ ва участка сайлов комиссиясининг аъзоси бўлиши мумкин эмас
Қонунчилик палатаси депутати, маҳаллий Кенгаш депутати, Сенат аъзоси;
бошқа сайлов комиссиясининг аъзолари;
сиёсий партияларнинг аъзолари ва ваколатли вакиллари;
вилоятлар, туманлар ва шаҳарлар ҳокимлари ҳамда уларнинг ўринбосарлари;
номзодлар, номзодларнинг яқин қариндошлари ва ишончли вакиллари;
номзодларга бевосита бўйсунувчи шахслар;
оғир ёки ўта оғир жиноятлар содир этганлиги учун судланганлик ҳолати тугалланмаган ёхуд судланганлиги олиб ташланмаган фуқаролар.
Участка сайлов комиссияси аъзоларининг ярмидан кўпи битта ташкилотдан тавсия этилиши мумкин эмас, бундан Ўзбекистон Республикасининг чет давлатлардаги дипломатик ва бошқа ваколатхоналари ҳузурида, ҳарбий қисмларда, санаторийларда ва дам олиш уйларида, касалхоналарда ҳамда бошқа стационар даволаш муассасаларида, қамоқда сақлаш ва озодликдан маҳрум қилиш жойларида ташкил этилган участка сайлов комиссиялари мустасно.
Сайлов комиссиясининг Ўзбекистон Республикаси Президентлигига, Қонунчилик палатаси ва маҳаллий Кенгаш депутатлигига номзод ёки ишончли вакил этиб рўйхатга олинган аъзоси сайлов комиссияси таркибидан чиқиб кетган деб ҳисобланади.
Сайлов комиссияси аъзосининг ваколатлари мазкур сайлов комиссиясини тузган орган томонидан бевосита ёхуд уни аъзоликка тавсия этган органнинг тақдимномасига биноан қуйидаги ҳолларда тугатилиши мумкин.
у ўз ваколатларини зиммасидан соқит қилиш тўғрисида ёзма ариза берганда;
у суд томонидан муомалага лаёқатсиз деб топилганда;
унга нисбатан суднинг айблов ҳукми қонуний кучга кирганда;
у ўз вазифаларини мунтазам равишда бажармай келганда;
қонунга кўра у сайлов комиссияси аъзосининг ваколатларини амалга ошириш билан бир вақтда шуғулланиб бўлмайдиган лавозимга сайланганда ёки тайинланганда;
у суднинг қонуний кучга кирган қарорига асосан бедарак йўқолган деб топилганда ёхуд вафот этган деб эълон қилинганда;
у Ўзбекистон Республикаси фуқаролигини йўқотганда ёки Ўзбекистон Республикаси фуқаролигидан чиққанда;
у вафот этганда.
Зарур бўлган тақдирда, ушбу Кодексда белгиланган тартибда сайлов комиссиясининг янги аъзоси сайланади.
Сайлов Кодекснинг 36-моддаси қуйидаги таҳрирда қабул қилинган.
Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови, Қонунчилик палатаси депутатлари ва махаллий Кенгашлар депутатлари сайлови бўйича сайлов кампанияси бошланганлиги уларнинг ваколатлари муддати тугашидан камида уч ой олдин Марказий сайлов комиссияси томонидан оммавий аҳборот воситалари эълон қилинади, бундан ушбу Кодекснинг 66 ва 741–моддаларида назарда тутилган ҳоллар мустасно.
Янги тахрирдаги 66-моддасида, Ўзбекистон Республикаси Президентлигига муддатидан илгари сайлов ўтказилиши белгиланган.
Унга кўра, Ўзбекистон Республикасининг амалдаги Президенти ўз вазифаларини бажара олмайдиган ҳолатларда унинг вазифа ва ваколатлари вақтинча Сенат Раисининг зиммасига юклатилади, бунда уч ой муддат ичида, ушбу Кодексга тўлиқ мувофиқ ҳолда Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови ўтказилади.
Ўзбекистон Республикаси Президенти муддатидан илгари Ўзбекистон Республикаси Президенти сайловини тайинланган тақдирда, сайлов ушбу Кодексга тўлиқ мувофиқ ҳолда икки ой ичида ўтказилади. Бунда сайловга тайёргарлик кўриш ҳамда уни ўтказишга доир тадбирларни амалга ошириш муддатлари Марказий сайлов комиссияси томонидан белгиланади.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2023 йил 8 майдаги ПФ-68-сонли Фармони билан 2023 йил 9 июль кунига муддатидан илгари Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови тайинланди.
Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссиясининг 2023 йил 10 майдаги қарори билан муддатидан илгари Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови бўйича сайлов кампанияси 2023 йил 10 майдан бошланиши эълон қилинди.
Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссиясининг 2023 йил 13 майдаги 1248-сонли қарори билан республика бўйича 14 та сайлов округлари тузилиб, 2023 йил 19 майдаги 1260-сонли қарори билан 266 нафар аъзолардан иборат округ комиссиялари таркиблари тасдиқланди.
Шунга кўра, Сайлов Кодекси қуйидаги мазмундаги 741-модда билан тўлдирилди.
Унда, Қонунчилик палатаси Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан тарқатиб юборилган тақдирда, Қонунчилик палатаси депутатларининг сайлови ушбу Кодексга тўлиқ мувофиқ ҳолда уч ой ичида ўтказилади.
Қонунчилик палатаси томонидан ўзини ўзи тарқатиб юбориш тўғрисида қарор қабул қилинган тақдирда, Қонунчилик палатаси депутатларининг сайлови ушбу Кодексга тўлиқ мувофиқ ҳолда икки ой ичида ўтказилади. Бунда сайловга тайёргарлик кўриш ҳамда уни ўтказишга доир тадбирларни амалга ошириш муддатлари Марказий сайлов комиссияси томонидан белгиланади.
Шу каби Сайлов кодекси янги, қуйидаги тахрирда 871-модда билан тўлдирилди:
Сенат Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан тарқатиб юборилган тақдирда, Сенат аъзоларининг сайлови ушбу Кодексга тўлиқ мувофиқ ҳолда уч ой ичида ўтказилади.
Сенат томонидан ўзини ўзи тарқатиб юбориш тўғрисида қарор қабул қилинган тақдирда, Сенат аъзоларининг сайлови ушбу Кодексга тўлиқ мувофиқ ҳолда бир ой ичида ўтказилади.
Сайлов Кодекснинг 93-моддаси иккинчи қисми қуйидаги таҳрирда баён этилган:
Сайлов тегишли маҳаллий Кенгаш томонидан сайлов ўтказилишига камида бир ой қолганида тайинланади ва ушбу Кодекснинг талабларига риоя этилган ҳолда ташкил этилади. Бунда сайловга тайёргарлик кўриш ҳамда уни ўтказишга доир тадбирларни амалга ошириш муддатлари Марказий сайлов комиссияси томонидан белгиланади.
Шунингдек, кодекснинг 931–моддасининг иккинчи қисми қуйидаги таҳрирда баён этилган
Янги ташкил этилган маъмурий-ҳудудий бирликда халқ депутатлари вилоят Кенгаши депутатлари сайлови Марказий сайлов комиссияси томонидан, халқ депутатлари туман, шаҳар Кенгашлари депутатлари сайлови эса тегишли халқ депутатлари вилоят Кенгаши томонидан сайлов ўтказилишига камида икки ой қолганида тайинланади ва ушбу Кодекснинг талабларига риоя этилган ҳолда ташкил этилади. Бунда сайловга тайёргарлик кўриш ҳамда уни ўтказишга доир тадбирларни амалга ошириш муддатлари Марказий сайлов комиссияси томонидан белгиланади.
Сайловни молиялаштириш тўғрисидаги 17-бобни 98-моддаси биринчи қисми қуйидаги тахрирда баён этилган (слайд)
Ўзбекистон Республикаси Президенти сайловига, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига сайловга, маҳаллий Кенгашларга сайловга, шу жумладан бўшаб қолган депутатлик ўринлари учун сайловларга тайёргарлик кўриш ва уларни ўтказиш билан боғлиқ харажатлар Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджети маблағлари ҳисобидан амалга оширилади.
Шунингдек мазкур модда қуйидаги иккинчи қисми билан тўлдирилган:
Маҳаллий Кенгашларнинг бўшаб қолган депутатлик ўринлари учун сайловларга тайёргарлик кўриш ва уларни ўтказиш билан боғлиқ харажатлар ҳар йили қабул қилинадиган маҳаллий бюджетларнинг харажатлари қисмида назарда тутилади.
Ҳалқ сайловлари орқали давлат ҳокимияти органларини шакллантиради, жамиятнинг келажагини белгилайди.
2023 йил 9 июлда муддатидан олдин Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови ўтказилади.
Ўзбекистонда Сайлов кодекси асосида муқаддам ўтказилган парламент ва президент сайловлари очиқлик ва ошкоралик шароитида, халқаро нормалари ва стандартларига тўла мувофиқ равишда ўтганлиги, авваламбор халқимизнинг ижтимоий-сиёсий фаоллиги, сиёсий партиялар, фуқаролик институтларининг обрў-эътибори ва нуфузи, етуклик даражаси сезиларли равишда ошганини, ҳаётимизга жорий этилаётган демократик ўзгариш ва ислоҳотларнинг амалий натижаларини намойиш этган эди. Бу борада мамлакатимиз катта сиёсий ва ҳуқуқий тажрибага эга бўлади.
Бевосита сайловда сайлаш ҳуқуқига эга бўлган ҳар бир фуқаро, яъни сайловчи тўғридан тўғри сайлов ҳуқуқи асосида яширин овоз бериш орқали президентни сайлайди. Президент эса халқ олдида ҳисобдор бўлиб, у ваколатларини парламентдан эмас, балки халқнинг ўзидан бевосита олади. Халқ мандатига эга бўлган президент кучли давлат раҳбари ҳисобланади.
2020 – 2024 йилларда инсон ҳуқуқлари соҳасида таълим бериш орқали ёшларнинг ҳуқуқ ва имкониятларини кенгайтиришга қаратилган Инсон ҳуқуқлари соҳасидаги Жаҳон таълим дастурининг тўртинчи босқичи амалга оширилмоқда.
Инсон ҳуқуқлари соҳасидаги таълим ҳар бир фуқаронинг инсон ҳуқуқларига нисбатан ҳурматини рағбатлантириш ва унга ҳар томонлама риоя этилишини таъминлашда муҳим аҳамият касб этиб, зўравонлик ва низоларнинг олдини олишда ҳам муҳимдир.
Инсон ҳуқуқлари соҳасидаги таълим ҳар бир фуқаронинг инсон ҳуқуқларига нисбатан ҳурматини рағбатлантириш ва унга ҳар томонлама риоя этилишини таъминлашда муҳим аҳамият касб этиб, зўравонлик ва низоларнинг олдини олишда ҳам муҳимдир.
Бугунги кунда Ўзбекистон инсон ҳуқуқлари соҳасидаги 70 дан зиёд халқаро ҳужжатга, шу жумладан БМТнинг 6 та асосий ва 4 та Факультатив протоколига қўшилган ҳамда уларнинг бажарилиши юзасидан миллий маърузалар доимий равишда БМТнинг тегишли органларига тақдим этилмоқда.
Фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқлари халқаро ҳуқуқ нормалари билан уйғунлаштирилмоқда. Ўзбекистон қатор нуфузли халқаро ташкилотлар томонидан қабул қилинган шартнома, битим ва конвенцияларга қўшилмоқда. Хусусан, 2017-2020 йиллларда Ўзбекистон Республикаси 7 та шартнома, 10 та битим, 7 та конвенция, 5 та устав ҳамда 5 та битим ва конвенцияга баённомани ратификация қилди, шунингдек, 6 та халқаро конвенция ва шартномага қўшилди.
Инсон ҳуқуқлари соҳасидаги халқаро мажбуриятларни амалга ошириш бўйича қатор қонун ҳужжатлари халқаро норма ва стандартлар асосида такомиллаштирилмоқда. Жумладан, фуқароларнинг сайлов ҳуқуқларини амалга ошириш механизмларини такомиллаштиришга қаратилган Ўзбекистон Республикасининг Сайлов кодекси қабул қилинди. Кодексга ўнлаб янги норма ва қоидалар киритилиб, амалда бўлган айрим тартиб-таомиллар бекор қилинди. Хусусан, Экологик ҳаракатга қўйилган квота бекор қилиниб, сиёсий майдон тўлиқ сиёсий партияларга берилди, ижтимоий хавфи катта бўлмаган ва унча оғир бўлмаган жиноятларни содир этган шахсларнинг сайловда иштирок этишини чекловчи нормалар чиқарилди, сайловчиларнинг ягона электрон рўйхатини юритиш тартиби жорий этилди, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларидан кузатувчилар барча сайловларда қатнашиши мумкинлиги белгиланди.
Шунингдек, қонун ҳужжатларини инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари соҳасидаги халқаро-ҳуқуқий нормалар билан уйғунлаштириш, хусусан, фуқароларнинг шахсий, сиёсий, иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқлари ва эркинликларини амалга ошириш ҳамда инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлашга қаратилган Ўзбекистон Республикасининг Фуқролик процессуал ва Иқтисодий процессуал кодекслари, «Маъмурий тартиб-таомиллар тўғрисида»ги, «Хотин-қизлар ва эркаклар учун тенг ҳуқуқ ҳамда имкониятлар кафолатлари тўғрисида»ги, «Жабрланувчиларни, гувоҳларни ва жиноят процессининг бошқа иштирокчиларини ҳимоя қилиш тўғрисида»ги каби қонунлар қабул қилинди.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi tashkil etilganining 20-yilligiga bag‘ishlangan mazkur anjuman O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Amaldagi qonun hujjatlari monitoringi instituti, Oliy sud huzuridagi sud qonunchiligini demokratlashtirish va liberallashtirish hamda sud tizimi mustaqilligini ta’minlash bo‘yicha tadqiqot markazi, YeXHTning O‘zbekistondagi loyihalari koordinatori bilan hamkorlikda tashkil etildi. Konferensiyada O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati a’zolari, Qonunchilik palatasi deputatlari, sud va huquq-tartibot organlari mas’ul xodimlari, huquqshunos olimlar, fuqarolik jamiyati institutlari vakillari, Janubiy Koreya, Malayziya, Vengriya, Belgiya, Indoneziya, Rossiya, Tailand, Pokiston, Armaniston, Afg‘oniston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston, Turkiya kabi davlatlarning Konstitutsiyaviy sudlari va konstitutsiyaviy nazoratni amalga oshiruvchi idoralarining rahbarlari va mutaxassislari ishtirok etdi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi raisi B.Mirboboyev va boshqalar Prezidentimiz Islom Karimov rahnamoligida mamlakatimizda mustaqillikning dastlabki kunlaridan boshlab huquqiy demokratik davlat barpo etish asosiy maqsad etib belgilangani va o‘tgan davr mobaynida bu hayotga izchil tatbiq etilayotganini alohida ta’kidladi. Bu jarayonda inson, uning huquq va erkinliklari oliy qadriyat hisoblanadigan fuqarolik jamiyati asoslari mustahkamlandi. Bunda mamlakatimiz iqtisodiyotini mafkuradan xoli etish va uning siyosatdan ustunligini ta’minlash, davlat bosh islohotchi vazifasini bajarishi, qonun ustuvorligiga erishish, kuchli ijtimoiy siyosat yuritish, islohotlarni bosqichma-bosqich va tadrijiy amalga oshirishga qaratilgan, jahonda taraqqiyotning “o‘zbek modeli” sifatida e’tirof etilgan rivojlanish tamoyillari muhim dasturilamal bo‘ldi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida huquqiy davlatning muhim prinsipi – hokimiyatlar bo‘linishi mustahkamlab qo‘yilgan. Jumladan, Asosiy qonunimizning 11-moddasiga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi davlat hokimiyatining tizimi hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga bo‘linishi prinsipiga asoslanadi. Davlatimiz rahbari tomonidan ilgari surilgan Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasida qayd etilganidek, o‘tgan davr mobaynida mamlakatimizda davlat hokimiyati va boshqaruvini demokratlashtirish sohasida amalga oshirilgan islohotlar muhim maqsadga, ya’ni, hokimiyatlar bo‘linishi konstitutsiyaviy prinsipini hayotga izchil tatbiq etish, hokimiyatlar o‘rtasida o‘zaro tiyib turish va manfaatlar muvozanatining samarali tizimini shakllantirish, markazda va joylarda qonun chiqaruvchi va vakillik hokimiyatining vakolatlari hamda nazorat vazifalarining rolini kuchaytirish, sud tizimini liberallashtirish va uning mustaqilligini ta’minlash bo‘yicha g‘oyat dolzarb chora-tadbirlarni ko‘rishga qaratilgan. Ushbu prinsip hayotga joriy etilishi tufayli mamlakatimizda xalqchil va demokratik davlat hokimiyati tizimi shakllandi. Sud hokimiyati, jumladan, uning markaziy bo‘g‘ini – Konstitutsiyaviy sud davlat hokimiyatining mustaqil tarmog‘i sifatida qaror topdi. Konstitutsiyaviy sud ayrim normativ-huquqiy hujjatlarning Asosiy qonunimizga mosligini aniqlash, Konstitutsiya va qonunlarning normalariga sharh berish, qonunchilik tashabbusini amalga oshirish vakolatlari vositasida hokimiyat tarmoqlari bo‘linishi prinsipini ta’minlash hamda fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoya qilish borasida izchil faoliyat yuritayotir. Konferensiyada O‘zbekistonda hokimiyatlar bo‘linishi konstitutsiyaviy prinsipini izchil va tizimli ravishda amalga oshirishda hokimiyat tarmoqlari o‘rtasida o‘zaro tiyib turish va manfaatlar muvozanatining ta’minlanayotgani davlat va jamiyat oldida turgan vazifalarni hal etishda muhim omil bo‘layotgani alohida qayd etildi.
Mahalliy va xorijiy ekspertlarning fikricha, konstitutsiyaviy odil sudlov – demokratik davlatchilikning muhim belgisidir. Konstitutsiyaviy odil sudlov konstitutsiyaviy nazoratning oliy shakli bo‘lib, zamonaviy demokratik davlatchilikning alohida talabi, zarur instituti hisoblanadi. Konstitutsiyaning ustunligini ta’minlash hamda qonuniylik muhitini yaratish inson huquqlari va erkinliklarini kafolatlashning ishonchli garovidir. Janubiy Koreya Konstitutsiyaviy sudi sudyasi Chang Jong Kimning fikricha, konstitutsiyaviy nazorat organlarining vakolatlarini kengaytirish, institutsional va vazifalarga doir mustaqilligini mustahkamlashga ko‘plab davlatlarda e’tibor qaratilmoqda. Ushbu idoralarning qarorlarini ijro etish bo‘yicha aniq mexanizmlarni joriy etish vositasida konstitutsiyaviy nazorat idoralarining hokimiyatlar bo‘linishi prinsipini amalga oshirishdagi rolini kuchaytirish tendensiyasi kuzatilmoqda. – O‘zbekistonda sud-huquq tizimi har tomonlama puxta o‘ylangan va xalqaro standartlarning eng ilg‘or tajribalarini o‘zida mujassam etgan tizimli institut sifatida shakllangan, – deydi Rossiya Federatsiyasi Konstitutsiyaviy sudi sudyasi Mixail Kleandrov. – Umumiy yurisdiksiya sudlarining ixtisoslashgani, hakamlik sudlari tarmog‘i shakllangani ishlarni sifatli va samarali ko‘rib chiqishga xizmat qilmoqda. Konstitutsiyaviy sud qonun hujjatlarining Konstitutsiyaga qanchalik mosligiga doir ishlarni ko‘rish orqali har bir hokimiyat tarmog‘ining o‘z vakolati doirasida ish yuritayotgani, ularning hujjatlarida inson huquqlari va erkinliklariga rioya qilinganiga baho beradi. Bularning barchasi huquqiy davlatning muhim sharti hisoblangan qonun ustuvorligini ta’minlashga xizmat qiladi. Malayziya Apellatsiya sudi raisi Tan Sri Raus Sharifning ta’kidlashicha, konstitutsiyaviy nazoratning samaradorligini ta’minlashda konstitutsiyaviy nazorat obyektlarini va ularni ko‘rib chiqish chegaralarini aniq belgilash muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda me’yorlarning sud nazorati har tomonlama qamrab olinishini ta’minlash dolzarb hisoblanadi. Konstitutsiyaga muvofiq bo‘lmagan biron-bir normativ-huquqiy hujjat sud nazoratidan chetda qolib ketmasligi, sud organlarining nazorat vakolatlari takrorlanmasligi lozim. – O‘zbekiston bag‘rikeng diyor sifatida jahonga tanilgan, – deydi Pokiston Oliy sudi sudyasi Qozi Fayoz Iso. – Inson huquq va manfaatlarini ta’minlashga qaratilgan islohotlar pirovardida bu mamlakatning gullab-yashnashiga yo‘l ochayotganiga guvoh bo‘ldik. Darhaqiqat, qayerda hokimiyat tarmoqlari zimmasiga qo‘yilgan vazifalar to‘laqonli ado etilsa, o‘sha yerda rivojlanish, taraqqiyot bo‘ladi. Bunda sudyalar zimmasiga ham alohida mas’uliyat yuklanadi. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan huquqiy tizimni modernizatsiya etish jarayonlarida O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi alohida o‘rin tutmoqda. Huquqiy tizimni, demokratik qadriyatlarni muhofaza qilishda, ularni xalqimiz turmush tarziga singdirishda e’tiborga molik ishlar amalga oshirilayotir. Kelgusida Konstitutsiyaviy sud faoliyatining yanada takomillashtirilishi sudlov jarayonlarining modernizatsiya qilinishi va demokratlashuviga, konstitutsiyaviy odil sudlovning ochiqligi va shaffofligini ta’minlashga, inson huquq va erkinliklarining samarali va o‘z vaqtida himoyalanishini mustahkamlashga qaratilishi lozim. – O‘zbekistonda hokimiyatning har uchala tarmog‘i o‘ziga xos mukammal shakllantirilgan, – deydi Tailand Konstitutsiyaviy sudi sudyasi Tvekiat Menakanist. – Ular o‘z vazifalarini qonunda belgilangan asosda hamda fuqarolar manfaati yo‘lida o‘zaro hamkorlikda olib borayotgani mamlakatda barqarorlik, farovonlik qaror topishida muhim ahamiyat kasb etmoqda. Konferensiyada Konstitutsiyaviy sudning hokimiyatlar bo‘linishi prinsipini tatbiq etish va inson huquqlarini himoya qilishdagi roli va ahamiyati, konstitutsiyaviy odil sudlovning dolzarb masalalari, inson huquqlarini himoya qilish mexanizmini yanada takomillashtirish kabi masalalar muhokama qilindi. Xalqaro anjuman yakunlari bo‘yicha tegishli tavsiyalar qabul qilindi hujjatning ma’muriy harakatlar va protsessual hujjatlardan farqi Ma’muriy harakatlar – ma’muriy organning jismoniy va yuridik shaxslarga nisbatan ma’muriy- huquqiy faoliyat sohasida amalga oshirilgan, yuridik ahamiyatga ega harakatlari (harakatsizligi). Protsessual hujjat esa ma’muriy organ tomonidan ma’muriy ish yuritish davomida qabul qilinadigan, ma’muriy ishni mazmunan hal etmaydigan hujjatlar hisoblanadi. Protsessual hujjatlar ma’muriy hujjat qabul qilinmasdan avval ma’muriy ishni ko‘rib chiqish jarayonida qabul qilinadi. Protsessual hujjat ishni tugal shaklda hal qilib bermaydi. Masalan, litsenziya talab etiladigan faoliyat bilan shug‘ullanish uchun tegishli ma’muriy organning qarorini olish uchun murojaat qilish ma’muriy-huquqiy munosabatdir. Ma’muriy organ tomonidan qabul qilingan qaror ma’muriy hujjat bo‘lsa, qaror qabul qilingungacha bo‘lgan bosqichda ishni ko‘rib chiqish bilan bog‘liq qabul qilinadigan hujjat protsessual hujjat hisoblanadi. Demak, ma’muriy hujjatlar boshqa hujjatlardan farq qilar ekan. Shunga ko‘ra ma’muriy hujjatlarni o‘zgartirish, bekor qilish va haqiyqiy emas deb topishning o‘ziga xos jihatlari mavjud. O‘zbekiston Respublikasining “Ma’muriy tartib-taomillar to‘g‘risida”gi qonuniga binoan Ma’muriy hujjat manfaatdor shaxsning arizasi yoki ma’muriy shikoyatiga ko‘ra ma’muriy hujjatni qabul qilgan ma’muriy organ, yuqori turuvchi ma’muriy organ tomonidan, shuningdek, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda boshqa organlar tomonidan ham bekor qilinishi yoki o‘zgartirilishi mumkin. Ushbu qonunga asosan ma’muriy hujjatni bekor qilish va o‘zgartirish uchun tashabbus manfaatdor shaxslar va hujjatni qabul qilgan organ tomonidan ham qabul qilinishi mumkin. Ma’muriy hujjatni bekor qilish yoki o‘zgartirish zaruriyati qonun hujjatlaridagi o‘zgartishlar, jamoat manfaatlariga bo‘lgan tahdidning oldini olish, ma’muriy hujjatning qonun hujjatlariga nomuvofiqligi aniqlanganligi sababli yuzaga kelgan hollarda va qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda ma’muriy organ o‘zi qabul qilgan ma’muriy hujjatni o‘z tashabbusiga ko‘ra bekor qilishga yoki o‘zgartirishga haqli hisoblanadi. Lekin ayrim hollarda ma’muriy hujjatni bekor qilish faqatgina sud tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Shu o‘rinda savol tug‘ilishi tabiiy: qaysi hollarda ma’muriy hujjat sud va ma’muriy organ tomonidan bekor qilinadi? Ma’muriy hujjatni faqat sud tomonidan bekor qilish qonun hujjatlari bilan belgilab qo‘yilishi kerak. Ma’muriy organ tomonidan esa quyidagi hollarda bekor qilinishi mumkin: qonun talablariga muvofiq yoki bunday imkoniyat bevosita ma’muriy hujjatning o‘zida nazarda tutilgan bo‘lsa; – agar keyinchalik o‘zgargan haqiqiy holatlar tufayli yoki qonun hujjatlaridagi o‘zgartishlar asosida jamoat manfaatlariga zarar yetishining oldini olish maqsadida ma’muriy hujjatni bekor qilish zarur bo‘lsa; – agar ma’muriy hujjat bilan qo‘shimcha maj- buriyatlar bog‘liq bo‘lsa va manfaatdor shaxs ularni bajarmagan bo‘lsa; agar manfaatdor shaxs ma’muriy hujjat asosida o‘ziga berilgan pul mablag‘laridan, buyumdan yoki huquqdan maqsadli foydalanmayotgan bo‘lsa; agar ma’muriy hujjatni bekor qilish yoki o‘zgartirish ushbu hujjat yuborilgan manfaatdor shaxs foydasiga amalga oshirilsa va bunda boshqa manfaatdor shaxslarga qiyinchilik tug‘ilmasa. Shuni ta’kidlash lozimki, xuddi shunday mazmundagi ma’muriy hujjatni takroran qabul qilish uchun boshqa asoslar mavjud bo‘lgan hollarda ma’muriy hujjatni tegishli asoslarda bekor qilishga yoki o‘zgartirishga yo‘l qo‘yilmaydi. Yuqoridagilardan qisqacha xulosa qilgan holda ma’muriy huquqqa oid, ma’muriy hujjatlar borasida O‘zbekiston Respublikasining “Ma’muriy tartib – taomillar to‘g‘risida”gi qonuniga bir qancha takliflar ishlab chiqildi. Birinchidan, “Ma’muriy tartib-taomillar to‘g‘risida”gi qonunning 52-moddasiga binoan ma’muriy hujjatning yozma shaklda qabul qilinishi va boshqa shakllar to‘g‘risida qonun hujjatlarida maxsus belgilanishi tartibi keltirilgan.
Shunga ko‘ra agar boshqa shakl maxsus belgilanmagan bo‘lsa, ma’muriy hujjat, qoida tariqasida, yozma shaklda qabul qilinishi talab etiladi. Bu esa ma’muriy organlar tomonidan hamda huquqni qo‘llovchilar uchun biroz noqulay bo‘lishi mumkin. Shuning uchun qonunning o‘zida ma’muriy hujjatning elektron, belgili va boshqa shakllari to‘g‘risida tegishli qoidalarni to‘g‘ridan to‘g‘ri belgilab qo‘yish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Ikkinchidan, Germaniya Federativ Respublikasi, Turkmaniston, Qirg‘iziston va boshqa bir qator davlatlarda ma’muriy hujjatni bekor qilish, haqiqiy emasligi bilan bog‘liq masalalar alohida tartibga solinganini ko‘rish mumkin. Biroq O‘zbekiston Respublikasining “Ma’muriy tartib-taomillar to‘g‘risida”gi qonunida bu masalalarning barchasi bitta moddada berilgan bo‘lib, mazkur qoidalarni anglashda turli xil qarashlar yuzaga kelmoqda. Va bu qonunni tushunishni qiyinlashtirmoqda va turli chalkashliklarga sabab bo‘lmoqda. Ma’muriy hujjatning haqiqiyligi yuzasidan taklif etilayotgan mazkur qoidalar Germaniya Federativ Respublikasi va ayrim MDH davlatlarining ma’muriy tartib-taomillar to‘g‘risidagi qonunida o‘z aksini topgan. Uchinchidan, qonunning barcha moddalarida “ma’muriy hujjat” degan so‘zlarni “ma’muriy akt” deb o‘zgartirish maqsadga muvofiqdir. Zero, ma’muriy akt va uning rasmiylashtirilish shakli bo‘lmish hujjat (dokument) bir xil tushuncha emas. Bundan tashqari, “Ma’muriy tartib-taomillar to‘g‘risida”gi qonunning bir qator me’yorlarida rus tilidagi “dokument” va “akt” so‘zlari o‘zbek tilida bir xilda “hujjat” tarzida keltirilganini ko‘rish mumkin. Shunga ko‘ra “Ma’muriy tartib-taomillar to‘g‘risida”gi qonunning o‘zbek tilidagi tahririda “ma’muriy hujjat”ni “ma’muriy akt” deb o‘zgartirish masalasini o‘rganib chiqish maqsadga muvofiq hi- soblanadi. To‘rtinchidan, ma’muriy hujjatni bekor qilish, o‘zgartirish va haqiyqiy emas deb topishni protsessual jihatdan yanada soddalashtirish hamda jismoniy va yuridik shaxslarning huquq va manfaatlari ustunligini ta’minlash maqsadida ularning manfaatlariga hal bo‘lishi lozim bo‘lgan ma’muriy hujjatlarni o‘zgarti- rish, bekor qilishning eng samarali va tezkor usullarini ishlab chiqish lozim.
2023 йил 30 апрель куни бўлиб ўтадиган Референдумга қўйилаётган Янги Конституциямизнинг 65 фоизи тубдан янгиланаётганлиги, янгиланаётган Конституциямизнинг таъкидга лойиқ жиҳати шундаки, мазкур тубдан янгиланишларнинг барчаси замирида халқимизнинг таклифлари мужассамлиги, янгиланган Конституцияда ўз ифодасини топган ўзгартиш ва қўшимчаларнинг барчасини халқимиз томонидан таклиф этилгани, бу ғоят эътиборли ва муҳим бўлиб, элимизнинг шиддаткор давр, янги замон руҳига ҳамоҳанг ўзгаришлар ва янгиланишлар билан ҳамнафас онгу тафаккури, сиёсий билими ва дунёқараши, ижтимоий фаоллиги ҳамда ҳаётимизда, жамиятда юз бераётган жараёнларга дахлдорлик ҳисси тубдан ўзгаргани, юксалганидан далолат эканлиги, яъни
халқимизнинг ўзи ташаббускор сифатида демократик ислоҳотлар йўлидан бориш тарафдори сифатида роль ўйнаётганлиги ва майдонга чиқаётганлиги ҳақида тўҳталиб, янги Конституцияда суд ҳокимиятининг ваколатлари янада мустаҳкам акс этгани ва кафолатланаётгани, бу эса суднинг фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари, манфаатлари муҳофазасини таъминловчи мустақил ҳокимият сифатидаги ўрни ва роли тобора ортиб бораётганининг ёрқин намоёни бўлиб, янги даврга хос янгиланишлар жараёнида халқимизнинг судларга бўлган ишончини янада ошириш ва мустаҳкамлаш, суднинг чинакам “Адолат қўрғони”га айланишига эришиши йўлида олиб борилаётган кенг қамровли ислоҳотлар билан боғлиқ, яқинда бўлиб ўтадиган референдумнинг тарихий аҳамияти олдинги конституциявий ўзгаришларда батафсил ёритилмаган ёки мукаммал ўз ифодасини топмаган мезонлар, ҳуқуқлар, эркинликлар, кафолатлар янгиланаётган Конституцияда ижтимоий ҳаёт, сиёсий жараёнлар, иқтисодий ислоҳотларга ҳамоҳанг мукаммал акс этганлиги, бугунги тараққиёт ва цивилизация жараёнлари халқнинг орзу-умидлари, тафаккури, хоҳиш-иродаси Янги Конституцияда халқ фикри, таклиф ва истаклари асосида ифода топганлиги эканлиги, бир сўз билан айтганда, янги Конституция Янги Ўзбекистоннинг истиқбол йўлидаги одимларни дадил босиб ўтишида мустаҳкам кафолат, замин бўлиб хизмат қилишини, халқимизнинг турмуш тарзини юксалтириш, инсон омили ва унинг қадр-қиммати ҳуқуқлар, эркинликлар, кафолатлар сифатида янгиланаётган Конституциядан ўрин олгани, шундай экан, ўзини юрт равнақи, мамлакат тақдири, эртанги истиқбол ва тараққиёт одимларига дахлдор билган ҳар бир юртдошимиз муҳим жараён 30 апрель куни бўлиб ўтадиган референдумда фаол иштирок этишда ўзини бурчли эканлигини хис қилиши лозим.
Шуниндек, мамлакатимизда суд тизимини демократлаштириш, судлар фаолияти шаффофлигини таъминлаш, аҳоли билан мулоқотни кенгайтириш ва одил судловни амалга оширишда жамоатчилик ролини кучайтиришга қаратилган салмоқли ишлар бажарилаётганлиги, ушбу ишлар янгиланаётган конституциямизда хам ўз аксини топаётганлиги, конституцияни янгилашга зарурат бу мамлакатимиз катта давлатга айланаётганлиги, аҳолимиз 2040 йилга бориб 50 миллионга етиши, уларнинг ярмидан кўпи ёшлар бўлиши ва уларга муносиб шароит яратишда қуйидагилар кераклиги, яъни барқарор иқтисодиёт, хавфсиз давлат, самарали бошқарув, ижтимоий кафолатлар – булар ва бошқа кўпдан-кўп муаммолар ечими мустаҳкам ҳуқуқий пойдеворни – Ўзбекистоннинг янгиланаётган конституциясини тақозо этишини, Янгиланаётган Конституция матни олимлар аввалги конституцияга ўхшаб олимлар томонидан кабинетларда ёзилмаганлиги, балки, аввал халқимизнинг фикри, таклифлари 2 босқичда ўрганилгани, шундан сўнг Конституция лойиҳаси тайёрлангани, авваллари Конституция қабул қилишда дастлаб лойиҳа ишлаб чиқилиб, кейин халқ муҳокамасига қўйилгаи, янгиланаётган Конституция тараққий этган давлат – Янги Ўзбекистонни қуриш ғояси атрофида бутун жамиятимизни жипслаштиргани, бу лойиҳа том маънода халқ Конституцияси бўлаётганлигидан далолат беради.
Янгиланаётган конституциямиз юқорида таъкидланганидек таклифлар 2-босқичда амалга оширилгани, биринчи босқичда 60.000 дан ортиқ таклифлар келиб тушганлиги, ушбу таклифларнинг ҳар тўрттасидан биттаси конституциямиздан жой олгани, иккинчи босқичда эса 150.000 дан ортиқ таклифлар келиб тушганлиги, конституция лойиҳаси билан оммавий ахборот воситалари, интернет тармоқлари орқали лойиҳа 5 миллион аҳолимиз танишиб чиққанлиги, шу билан бирга 10.000 та қўшимча таклифлар келиб тушганлиги, лойиҳани тайёрлашда ҳалқаро-ҳуқуқий ҳужжатлар ва 190 дан ортиқ давлатлар тажрибаси ўрганилгани ва мазкур лойиҳа 6 турдаги экспертизадан ўзтказилгани, амалдаги конституциямиз моддадан иборат бўлган бўлса янгиланаётган конституциямизда 155 та моддага етказилгани, амалдаги конституциямизда жами 275 та нормалар белгиланган бўлса, янгиланаётган конституциямизда 434 та нормалар киритилганлиги, бу эса юқорида айтиб ўтилганидек янги конституция лойиҳаси амалдаги конституциямизнинг 65 фоизи ўзгартирилаётганидан далолат беришини, қувонарлиси эса янгиланаётган конституциямизнинг 65 фоиз матни халқимизнинг таклифлари асосида янгилангани, конституция лойиҳасида Ўзбекистон ижтимоий давлат деб белгиланаётганлиги, яъни бунда таълимга эътибор ва кафолатлар кенгайтирилаётгани, таълим ва илм-фанга оид нормалар қариийб 2 баробарга ошаётгани, давлат олийгоҳларида давлат ҳисобидан ўқиш белгиланаётгани, яъни грантлар сони 2 бараварга кўпайиб 40.000 тага етганлиги, магистратура учун эса 5 бараварга кўпайганлиги, бундан ташқари, бепул бошланғич профессионал таълим берилаётгани, яъни бепул умумий ўрта таълим ва бошланғич профессионал таълим кафолатланаётганлиги, шунингдек, инклюзив таълим конституцияга киритилаётгалиги, яъни ногиронлиги бор болажонларимизга ўз тенгдошлари билан бир хил таълим олиши учун барча шароитлар яратилаётгани, яна бир асосий ўгариш бу ўқитувчиларнинг қадр-қиммати ҳимоя қилинаётганлиги, яъни давлат ўқитувчиларнинг шаъни, қадр-қимматини ҳимоя қилиш, уларнинг ижтимоий ва моддий фаровонлиги, касбий жихатдан ўсиши тўғрисида ғамҳўрлик қилиш мустаҳкамаланаётганлиги, шунингдек, фарзандлари таълим олиши ота-она мажбуриятига кираётгани, яъни энди ота-оналар фақат фарзандлари тарбиясига эмас, балки унга қўшимча равишда фарзандларига таълим бериш, уларни баркамол вояга етказиш ҳам ота-она мажбурияти сифатида белгиланаётганлиги, бундан ташқари, болалар меҳнати таъқиқланаётганлиги,яъни болалар меҳнатининг боланинг соғлигига, хавфсизлигига, аҳлоқига, ақлий ва жисмоний ривожланишига хавф солувчи , шу жумладан, унинг таълим олишига тўсқинлик қилувчи ҳар қандай шакллари таъқиқланаётганлиги, бундан ташқари, янгиланаётган конституциямизда Ўзбекистон-ҳуқуқий давлат деб белгиланаётганлиги, яъни Ўзбекистонда ўлим жазоси таъқиқланганлиги, инсонни ҳаётдан хатто давлат хам маҳрум этишга ҳақли эмаслигини кафолатламоқдалиги, шунингдек, ҳеч ким суд қарорисиз 48 соатдан ортиқ ушлаб туриш мумкин эмаслиги, бу эса тергов органларининг инсонларни ноқонуний ҳибсга олиш, асоссиз қамоққа олиш ва сақлашга йўл қўймаслигига асос бўлишини, етказилган зарарнинг ўрни давлат томонидан қопланиб бериши, яъни ҳар ким давлат органларининг, мансабдор шахсларининг қонунга хилоф қарорлари, ҳаракатлари ёки ҳаракатсизлиги туфайли етказилган зарарнинг ўрни давлат томонидан қопланиши ҳуқуқига эга эканлиги қайд этилаётгани, айбсизж инсонлар жазога тортилиши мумкин эмаслиги, яъни агар шахснинг ўз айбини тан олганлиги унга қарши ягона далил бўлса у айбдор деб топилиши ёки жазога тортилиши мумкин эмаслиги кафолатланмоқдалиги ҳақида фикрларини билдириб, ўз сўзини якунлади.
Бундан ташқари кун тартибидаги масала юзасидан Бухоро вилоят маъмурий суди судья катта ёрдамчилари Н.Рашидов ва П.Ҳамроев, шунингдек Когон шаҳар ихтисослаштирилган мактаби директори ҳамда ўқитувчилари ҳам ўзининг фикр мулоҳазаларини билдириб ўтди.
2023 йил 31 март куни Бухоро Давлат педагогика институтининг мажлислар залида, Бухоро вилоят маъмурий судининг судьялари Г.Муллабаева, Б.Садуллаев ва Ж.Ҳусенов, вилоят маъмурий судининг судья катта ёрдамчилари А.Кодиров, П.Ҳамроев, Бухоро Давлат педагогика институтининг директори М.Даминов, Бухоро Давлат педагогика институти ёшлар билан ишлаш, маънавият ва маърифат бўлими услубчиси Л.Жўраева, Бухоро Давлат педагогика институтининг ўқитувчи ва талабадари иштирокида давра суҳбати ўтказилди.
Йиғилишда Янги Ўзбекистон – ҳуқуқий демократик давлат: инсон ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилишнинг ҳуқуқий асослари, қонунчиликни янада ривожлантириш истиқболлари тўғрисида ҳамда мамалакатимизда қулай инвестициявий ва ишбилармонлик муҳитини таъминлашнинг асоси сифатида мулк ҳуқуқини суд орқали ҳимоя қилиш Конститутциявий ислоҳотларнинг муҳим устувор йўналиши тўғрисида маърузалар қилинди.
Йиғилишда раислик қилувчи Бухоро Давлат педагогика институтининг директори М.Даминов сўзни очиб, кун тартибидаги масала юзасидан Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси Г.Муллабаевага маъруза учун сўз берди.
2023 йил 30 апрель куни бўлиб ўтадиган Референдумга қўйилаётган Янги Конституциямизнинг 65 фоизи тубдан янгиланаётганлиги, янгиланаётган Конституциямизнинг таъкидга лойиқ жиҳати шундаки, мазкур тубдан янгиланишларнинг барчаси замирида халқимизнинг таклифлари мужассамлиги, янгиланган Конституцияда ўз ифодасини топган ўзгартиш ва қўшимчаларнинг барчасини халқимиз томонидан таклиф этилгани, бу ғоят эътиборли ва муҳим бўлиб, элимизнинг шиддаткор давр, янги замон руҳига ҳамоҳанг ўзгаришлар ва янгиланишлар билан ҳамнафас онгу тафаккури, сиёсий билими ва дунёқараши, ижтимоий фаоллиги ҳамда ҳаётимизда, жамиятда юз бераётган жараёнларга дахлдорлик ҳисси тубдан ўзгаргани,
юксалганидан далолат эканлиги, яъни халқимизнинг ўзи ташаббускор сифатида демократик ислоҳотлар йўлидан бориш тарафдори сифатида роль ўйнаётганлиги ва майдонга чиқаётганлиги ҳақида тўҳталиб, янги Конституцияда суд ҳокимиятининг ваколатлари янада мустаҳкам акс этгани ва кафолатланаётгани, бу эса суднинг фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари, манфаатлари муҳофазасини таъминловчи мустақил ҳокимият сифатидаги ўрни ва роли тобора ортиб бораётганининг ёрқин намоёни бўлиб, янги даврга хос янгиланишлар жараёнида халқимизнинг судларга бўлган ишончини янада ошириш ва мустаҳкамлаш, суднинг чинакам “Адолат қўрғони”га айланишига эришиши йўлида олиб борилаётган кенг қамровли ислоҳотлар билан боғлиқ эканлигини таъкидлаб ўз сўзини якунлади.
Шундан сўнг, раислик қилувчи маъруза учун сўзни Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси Б.Садуллаевга берди.
Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси Б.Садуллаев кун тартибидаги масала юзасидан сўз олиб, судья Г.Муллабаевани фикрларини қўллаб қувватлашини, ҳақиқатдан ҳам яқинда бўлиб ўтадиган референдумнинг тарихий аҳамияти олдинги конституциявий ўзгаришларда батафсил ёритилмаган ёки мукаммал ўз ифодасини топмаган мезонлар, ҳуқуқлар, эркинликлар, кафолатлар янгиланаётган Конституцияда ижтимоий ҳаёт, сиёсий жараёнлар, иқтисодий ислоҳотларга ҳамоҳанг мукаммал акс этганлиги, бугунги тараққиёт ва цивилизация жараёнлари халқнинг орзу-умидлари, тафаккури, хоҳиш-иродаси Янги Конституцияда халқ фикри, таклиф ва истаклари асосида ифода топганлиги эканлиги, бир сўз билан айтганда, янги Конституция Янги Ўзбекистоннинг истиқбол йўлидаги одимларни дадил босиб ўтишида мустаҳкам кафолат, замин бўлиб хизмат қилишини, халқимизнинг турмуш тарзини юксалтириш, инсон омили ва унинг қадр-қиммати ҳуқуқлар, эркинликлар, кафолатлар сифатида янгиланаётган Конституциядан ўрин олгани, шундай экан, ўзини юрт равнақи, мамлакат тақдири, эртанги истиқбол ва тараққиёт одимларига дахлдор билган ҳар бир юртдошимиз муҳим жараён 30 апрель куни бўлиб ўтадиган референдумда фаол иштирок этишда ўзини бурчли эканлигини хис қилиши ҳақида тўхталиб, ўз фикрини якунлади.
Шундан сўнг, раислик қилувчи маъруза учун сўзни Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси Ж.Ҳусеновга берди.
Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси Ж.Ҳусенов кун тартибидаги масала юзасидан сўз олиб, ҳақиқатдан ҳам мамлакатимизда суд тизимини демократлаштириш, судлар фаолияти шаффофлигини таъминлаш, аҳоли билан мулоқотни кенгайтириш ва одил судловни амалга оширишда жамоатчилик ролини кучайтиришга қаратилган салмоқли ишлар бажарилаётганлиги, ушбу ишлар янгиланаётган конституциямизда хам ўз аксини топаётганлиги, конституцияни янгилашга зарурат бу мамлакатимиз катта давлатга айланаётганлиги, аҳолимиз 2040 йилга бориб 50 миллионга етиши, уларнинг ярмидан кўпи ёшлар бўлиши ва уларга муносиб шароит яратишда қуйидагилар кераклиг, яъни барқарор иқтисодиёт, хавфсиз давлат, самарали бошқарув, ижтимоий кафолатлар – булар ва бошқа кўпдан-кўп муаммолар ечими мустаҳкам ҳуқуқий пойдеворни – Ўзбекистоннинг янгиланаётган конституциясини тақозо этишини, Янгиланаётган Конституция матни олимлар аввалги конституцияга ўхшаб олимлар томонидан кабинетларда ёзилмаганлиги, балки, аввал халқимизнинг фикри, таклифлари 2 босқичда ўрганилгани, шундан сўнг Конституция лойиҳаси тайёрлангани, авваллари Конституция қабул қилишда дастлаб лойиҳа ишлаб чиқилиб, кейин халқ муҳокамасига қўйилгаи, янгиланаётган Конституция тараққий этган давлат – Янги Ўзбекистонни қуриш ғояси атрофида бутун жамиятимизни жипслаштиргани, бу лойиҳа том маънода халқ Конституцияси бўлаётганлигидан далолат бериши ҳақида тўхталиб, ўз фикрини якунлади.
Шундан сўнг, раислик қилувчи маъруза учун сўзни Бухоро вилоят маъмурий судининг судья катта ёрдамчиси А.Қодировга берди.
Бухоро вилоят маъмурий судининг судья катта ёрдамчиси А.Қодиров кун тартибидаги масала юзасидан сўзни давом эттириб, юқоридаги фикрларга қўшилган холда, янгиланаётган конституциямиз юқорида таъкидланганидек таклифлар 2-босқичда амалга оширилгани, биринчи босқичда 60.000 дан ортиқ таклифлар келиб тушганлиги, ушбу таклифларнинг ҳар тўрттасидан биттаси конституциямиздан жой олгани, иккинчи босқичда эса 150.000 дан ортиқ таклифлар келиб тушганлиги, конституция лойиҳаси билан оммавий ахборот воситалари, интернет армоқлари орқали лойиҳа 5 миллион аҳолимиз танишиб чиққанлиги, шуубилан бирга 10.000 та қўшимча таклифлар келиб тушганлиги, ойиҳани тайёрлашда ҳалқаро-ҳуқуқий ҳужжатлар ва 190 дан ортиқ давлатлар тажрибаси ўрганилгани ва мазкур лойиҳа 6 турдаги экспертизадан ўзтказилгани, амалдаги конституциямиз моддадан иборат бўлган бўлса янгиланаётган конституциямизда 155 та моддага етказилгани, амалдаги конституциямизда жами 275 та нормалар белгиланган бўлса янгиланаётган конституциямизда 434 та нормалар киритилганлиги, бу эса юқорида айтиб ўтилганидек янги конституция лойиҳаси амалдаги конституциямизнинг 65 фоизи ўзгартирилаётганидан далолат беришини, қувонарлиси эса янгиланаётган конституциямизнинг 65 фоиз матни халқимизнинг таклифлари асосида янгилангани экани, конституция лойиҳасида Ўзбекистон ижтимоий давлат деб белгиланаётганлиги, яъни бунда таълимга эътибор ва кафолатлар кенгайтирилаётгани, таълим ва илм-фанга оид нормалар қариийб 2 баробарга ошаётгани, давлат олийгоҳларида давлат ҳисобилан ўқиш белгиланаётгани, яъни грантлар сони 2 бараварга кўпайиб 40.000 тага етганлиги, магистратура учун эса 5 бараварга кўпайганлиги, бундан ташқари, бепул бошланғич профессионал таълим берилаётгани, яъни бепул умумий ўрта таълим ва бошланғич профессионал таълим кафолатланаётганлиги, шунингдек, инклюзив таълим конституцияга киритилаётгалиги, яъни ногиронлиги бор болажонларимизга ўз тенгдошлари билан бир хил таълим олиши учун барча шароитлар яратилаётгани, яна бир асосий ўгариш бу ўқитувчиларнинг қадр-қиммати ҳимоя қилинаётганлиги, яъни давлат ўқитувчиларнинг шаъни, қадр-қимматини ҳимоя қилиш, уларнинг ижтимоий ва моддий фаровонлиги, касбий жихатдан ўсиши тўғрисида ғамҳўрлик қилиш мустаҳкамаланаётганлиги, шунингдек, фарзандлари таълим олиши ота-она мажбуриятига кираётгани, яъни энди ота-оналар фақат фарзандлари тарбиясига эмас, балки унга қўшимча равишда фарзандларига таълим бериш, уларни баркамол вояга етказиш ҳам ота-она мажбурияти сифатида белгиланаётганлиги, бундан ташқари, болалар меҳнати таъқиқланаётганлиги,яъни болалар меҳнатининг боланинг соғлигига, хавфсизлигига, аҳлоқига, ақлий ва жисмоний ривожланишига хавф солувчи , шу жумладан, унинг таълим олишига тўсқинлик қилувчи ҳар қандай шакллари таъқиқланаётганлиги, бундан ташқари, янгиланаётган конституциямизда Ўзбекистон-ҳуқуқий давлат деб белгиланаётганлиги, яъни Ўзбекистонда ўлим жазоси таъқиқланганлиги, инсонни ҳаётдан хатто давлат хам маҳрум этишга ҳақли эмаслигини кафолатламоқдалиги, шунингдек, ҳеч ким суд қарорисиз 48 соатдан ортиқ ушлаб туриш мумкин эмаслиги, бу эса тергов органларининг инсонларни ноқонуний ҳибсга олиш, асоссиз қамоққа олиш ва сақлашга йўл қўймаслигига асос бўлишини, етказилган зарарнинг ўрни давлат томонидан қопланиб бериши, яъни ҳар ким давлат органларининг, мансабдор шахсларининг қонунга хилоф қарорлари, ҳаракатлари ёки ҳаракатсизлиги туфайли етказилган зарарнинг ўрни давлат томонидан қопланиши ҳуқуқига эга эканлиги қайд этилаётгани, айбсизж инсонлар жазога тортилиши мумкин эмаслиги, яъни агар шахснинг ўз айбини тан олганлиги унга қарши ягона далил бўлса у айбдор деб топилиши ёки жазога тортилиши мумкин эмаслиги кафолатланмоқдалиги ҳақида фикрларини билдириб, ўз сўзини якунлади.
Шундан сўнг, раислик қилувчи маъруза учун сўзни Бухоро вилоят маъмурий судининг судья катта ёрдамчиси П.Ҳамроевга берди.
Бухоро вилоят маъмурий судининг судья катта ёрдамчиси П.Ҳамроев кун тартибидаги масала юзасидан сўз олиб, янгиланаётган конституцияда инсон ҳуқуқ ва эркинликлари устуворлигига хам алохида эътибор қаратилгани, жумладан, шахснинг судланганлиги унинг қариндошларига таъсир қилмаслиги, яъни шахснинг судланганлиги ва бундан келиб чиқадиган ҳуқуқий оқибатлари унинг қариндошлари ҳуқуқларини чеклаш учун асос бўлиши мумкин эмаслиги мустаҳкамланаётганлиги, шунингдек, ҳар ким ўз шахсига оид маълумотларни ҳимоя қилиши – нотўғри маълумотларнинг тузатилишини, ўзи тўғрисида қонунга хилоф йўл билан тўпланган ёки ҳуқуқий асосларга эга бўлмай қолган маълумотларнинг йўқ қилинишини талаб қилиш ҳуқуқига эга эканлиги мустаҳкамланганлиги ва яна бошқа холатлар ҳақида тўхталиб, ўз сўзини якунлади.
Бундан ташқари кун тартибидаги масала юзасидан Бухоро Давлат педагогика институти талабалари ҳам ўзининг фикр мулоҳазаларини билдириб ўтди.
Йиғилиш иштирокчилари томонидан берилган саволларга аниқ, содда мазмунда тушунтириш берилиб, уларнинг фикр ва мулоҳазалар инобатга олинди.
2023 йил 30 март куни Бухоро Давлат Университетида, Бухоро вилоят маъмурий судининг судьялари Г.Муллабаева, Б.Садуллаев ва Ж.Ҳусенов, вилоят маъмурий судининг судья катта ёрдамчилари А.Кодиров, П.Ҳамроев, Бухоро Давлат педагогика институтининг директори М.Даминов, Бухоро Давлат педагогика институти ёшлар билан ишлаш, маънавият ва маърифат бўлими услубчиси Л.Жўраева, Бухоро Давлат педагогика институти тарих ва миллий ҳуқуқ йўналиши бўйича декан ўринбосари Н.Жумақулов ҳамда университет ўқитувчилари ва талабалари иштирокида давра суҳбати ўтказилди.
Йиғилишда Янги Ўзбекистон – ҳуқуқий демократик давлат: инсон ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилишнинг ҳуқуқий асослари, қонунчиликни янада ривожлантириш истиқболлари тўғрисида ҳамда мамалакатимизда қулай инвестициявий ва ишбилармонлик муҳитини таъминлашнинг асоси сифатида мулк ҳуқуқини суд орқали ҳимоя қилиш Конститутциявий ислоҳотларнинг муҳим устувор йўналиши тўғрисида маърузалар қилинди.
Йиғилишда раислик қилувчи Бухоро Давлат педагогика институтининг директори М.Даминов сўзни очиб, кун тартибидаги масала юзасидан Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси Г.Муллабаевага маъруза учун сўз берди.
2023 йил 30 апрель куни бўлиб ўтадиган Референдумга қўйилаётган Янги Конституциямизнинг 65 фоизи тубдан янгиланаётганлиги, янгиланаётган Конституциямизнинг таъкидга лойиқ жиҳати шундаки, мазкур тубдан янгиланишларнинг барчаси замирида халқимизнинг таклифлари мужассамлиги, янгиланган Конституцияда ўз ифодасини топган ўзгартиш ва қўшимчаларнинг барчасини халқимиз томонидан таклиф этилгани, бу ғоят эътиборли ва муҳим бўлиб, элимизнинг шиддаткор давр, янги замон руҳига ҳамоҳанг ўзгаришлар ва янгиланишлар билан ҳамнафас онгу тафаккури, сиёсий билими ва дунёқараши, ижтимоий фаоллиги ҳамда ҳаётимизда, жамиятда юз бераётган жараёнларга дахлдорлик ҳисси тубдан ўзгаргани, юксалганидан далолат эканлиги, яъни
халқимизнинг ўзи ташаббускор сифатида демократик ислоҳотлар йўлидан бориш тарафдори сифатида роль ўйнаётганлиги ва майдонга чиқаётганлиги ҳақида тўҳталиб, янги Конституцияда суд ҳокимиятининг ваколатлари янада мустаҳкам акс этгани ва кафолатланаётгани, бу эса суднинг фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари, манфаатлари муҳофазасини таъминловчи мустақил ҳокимият сифатидаги ўрни ва роли тобора ортиб бораётганининг ёрқин намоёни бўлиб, янги даврга хос янгиланишлар жараёнида халқимизнинг судларга бўлган ишончини янада ошириш ва мустаҳкамлаш, суднинг чинакам “Адолат қўрғони”га айланишига эришиши йўлида олиб борилаётган кенг қамровли ислоҳотлар билан боғлиқ эканлигини таъкидлаб ўз сўзини якунлади.
Шундан сўнг, раислик қилувчи маъруза учун сўзни Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси Б.Садуллаевга берди.
Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси Б.Садуллаев кун тартибидаги масала юзасидан сўз олиб, судья Г.Муллабаевани фикрларини қўллаб қувватлашини, ҳақиқатдан ҳам яқинда бўлиб ўтадиган референдумнинг тарихий аҳамияти олдинги конституциявий ўзгаришларда батафсил ёритилмаган ёки мукаммал ўз ифодасини топмаган мезонлар, ҳуқуқлар, эркинликлар, кафолатлар янгиланаётган Конституцияда ижтимоий ҳаёт, сиёсий жараёнлар, иқтисодий ислоҳотларга ҳамоҳанг мукаммал акс этганлиги, бугунги тараққиёт ва цивилизация жараёнлари халқнинг орзу-умидлари, тафаккури, хоҳиш-иродаси Янги Конституцияда халқ фикри, таклиф ва истаклари асосида ифода топганлиги эканлиги, бир сўз билан айтганда, янги Конституция Янги Ўзбекистоннинг истиқбол йўлидаги одимларни дадил босиб ўтишида мустаҳкам кафолат, замин бўлиб хизмат қилишини, халқимизнинг турмуш тарзини юксалтириш, инсон омили ва унинг қадр-қиммати ҳуқуқлар, эркинликлар, кафолатлар сифатида янгиланаётган Конституциядан ўрин олгани, шундай экан, ўзини юрт равнақи, мамлакат тақдири, эртанги истиқбол ва тараққиёт одимларига дахлдор билган ҳар бир юртдошимиз муҳим жараён 30 апрель куни бўлиб ўтадиган референдумда фаол иштирок этишда ўзини бурчли эканлигини хис қилиши ҳақида тўхталиб, ўз фикрини якунлади.
Шундан сўнг, раислик қилувчи маъруза учун сўзни Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси Ж.Ҳусеновга берди.
Бухоро вилоят маъмурий судининг судьяси Ж.Ҳусенов кун тартибидаги масала юзасидан сўз олиб, ҳақиқатдан ҳам мамлакатимизда суд тизимини демократлаштириш, судлар фаолияти шаффофлигини таъминлаш, аҳоли билан мулоқотни кенгайтириш ва одил судловни амалга оширишда жамоатчилик ролини кучайтиришга қаратилган салмоқли ишлар бажарилаётганлиги, ушбу ишлар янгиланаётган конституциямизда хам ўз аксини топаётганлиги, конституцияни янгилашга зарурат бу мамлакатимиз катта давлатга айланаётганлиги, аҳолимиз 2040 йилга бориб 50 миллионга етиши, уларнинг ярмидан кўпи ёшлар бўлиши ва уларга муносиб шароит яратишда қуйидагилар кераклиги,
яъни барқарор иқтисодиёт, хавфсиз давлат, самарали бошқарув, ижтимоий кафолатлар – булар ва бошқа кўпдан-кўп муаммолар ечими мустаҳкам ҳуқуқий пойдеворни – Ўзбекистоннинг янгиланаётган конституциясини тақозо этишини, Янгиланаётган Конституция матни олимлар аввалги конституцияга ўхшаб олимлар томонидан кабинетларда ёзилмаганлиги, балки, аввал халқимизнинг фикри, таклифлари 2 босқичда ўрганилгани, шундан сўнг Конституция лойиҳаси тайёрлангани, авваллари Конституция қабул қилишда дастлаб лойиҳа ишлаб чиқилиб, кейин халқ муҳокамасига қўйилгаи, янгиланаётган Конституция тараққий этган давлат – Янги Ўзбекистонни қуриш ғояси атрофида бутун жамиятимизни жипслаштиргани, бу лойиҳа том маънода халқ Конституцияси бўлаётганлигидан далолат бериши ҳақида тўхталиб, ўз фикрини якунлади.
Шундан сўнг, раислик қилувчи маъруза учун сўзни Бухоро вилоят маъмурий судининг судья катта ёрдамчиси А.Қодировга берди.Бухоро вилоят маъмурий судининг судья катта ёрдамчиси А.Қодиров кун тартибидаги масала юзасидан сўзни давом эттириб, юқоридаги фикрларга қўшилган холда, янгиланаётган конституциямиз юқорида таъкидланганидек таклифлар 2-босқичда амалга оширилгани, биринчи босқичда 60.000 дан ортиқ таклифлар келиб тушганлиги, ушбу таклифларнинг ҳар тўрттасидан биттаси конституциямиздан жой олгани, иккинчи босқичда эса 150.000 дан ортиқ таклифлар келиб тушганлиги, конституция лойиҳаси билан оммавий ахборот воситалари, интернет армоқлари орқали лойиҳа 5 миллион аҳолимиз танишиб чиққанлиги, шуубилан бирга 10.000 та қўшимча таклифлар келиб тушганлиги, ойиҳани тайёрлашда ҳалқаро-ҳуқуқий ҳужжатлар ва 190 дан ортиқ давлатлар тажрибаси ўрганилгани ва мазкур лойиҳа 6 турдаги экспертизадан ўзтказилгани, амалдаги конституциямиз моддадан иборат бўлган бўлса янгиланаётган конституциямизда 155 та моддага етказилгани, амалдаги конституциямизда жами 275 та нормалар белгиланган бўлса янгиланаётган конституциямизда 434 та нормалар киритилганлиги, бу эса юқорида айтиб ўтилганидек янги конституция лойиҳаси амалдаги конституциямизнинг 65 фоизи ўзгартирилаётганидан далолат беришини, қувонарлиси эса янгиланаётган конституциямизнинг 65 фоиз матни халқимизнинг таклифлари асосида янгилангани экани, конституция лойиҳасида Ўзбекистон ижтимоий давлат деб белгиланаётганлиги, яъни
бунда таълимга эътибор ва кафолатлар кенгайтирилаётгани, таълим ва илм-фанга оид нормалар қариийб 2 баробарга ошаётгани, давлат олийгоҳларида давлат ҳисобилан ўқиш белгиланаётгани, яъни грантлар сони 2 бараварга кўпайиб 40.000 тага етганлиги, магистратура учун эса 5 бараварга кўпайганлиги, бундан ташқари, бепул бошланғич профессионал таълим берилаётгани, яъни бепул умумий ўрта таълим ва бошланғич профессионал таълим кафолатланаётганлиги, шунингдек, инклюзив таълим конституцияга киритилаётгалиги, яъни ногиронлиги бор болажонларимизга ўз тенгдошлари билан бир хил таълим олиши учун барча шароитлар яратилаётгани, яна бир асосий ўгариш бу ўқитувчиларнинг қадр-қиммати ҳимоя қилинаётганлиги, яъни давлат ўқитувчиларнинг шаъни, қадр-қимматини ҳимоя қилиш, уларнинг ижтимоий ва моддий фаровонлиги, касбий жихатдан ўсиши тўғрисида ғамҳўрлик қилиш мустаҳкамаланаётганлиги, шунингдек, фарзандлари таълим олиши ота-она мажбуриятига кираётгани, яъни энди ота-оналар фақат фарзандлари тарбиясига эмас, балки унга қўшимча равишда фарзандларига таълим бериш, уларни баркамол вояга етказиш ҳам ота-она мажбурияти сифатида белгиланаётганлиги, бундан ташқари, болалар меҳнати таъқиқланаётганлиги,яъни болалар меҳнатининг боланинг соғлигига, хавфсизлигига, аҳлоқига, ақлий ва жисмоний ривожланишига хавф солувчи , шу жумладан, унинг таълим олишига тўсқинлик қилувчи ҳар қандай шакллари таъқиқланаётганлиги, бундан ташқари, янгиланаётган конституциямизда Ўзбекистон-ҳуқуқий давлат деб белгиланаётганлиги, яъни Ўзбекистонда ўлим жазоси таъқиқланганлиги, инсонни ҳаётдан хатто давлат хам маҳрум этишга ҳақли эмаслигини кафолатламоқдалиги, шунингдек, ҳеч ким суд қарорисиз 48 соатдан ортиқ ушлаб туриш мумкин эмаслиги, бу эса тергов органларининг инсонларни ноқонуний ҳибсга олиш, асоссиз қамоққа олиш ва сақлашга йўл қўймаслигига асос бўлишини, етказилган зарарнинг ўрни давлат томонидан қопланиб бериши, яъни ҳар ким давлат органларининг, мансабдор шахсларининг қонунга хилоф қарорлари, ҳаракатлари ёки ҳаракатсизлиги туфайли етказилган зарарнинг ўрни давлат томонидан қопланиши ҳуқуқига эга эканлиги қайд этилаётгани, айбсизж инсонлар жазога тортилиши мумкин эмаслиги, яъни агар шахснинг ўз айбини тан олганлиги унга қарши ягона далил бўлса у айбдор деб топилиши ёки жазога тортилиши мумкин эмаслиги кафолатланмоқдалиги ҳақида фикрларини билдириб, ўз сўзини якунлади.
Шундан сўнг, раислик қилувчи маъруза учун сўзни Бухоро вилоят маъмурий судининг судья катта ёрдамчиси П.Ҳамроевга берди.
Бухоро вилоят маъмурий судининг судья катта ёрдамчиси П.Ҳамроев кун тартибидаги масала юзасидан сўз олиб, янгиланаётган конституцияда инсон ҳуқуқ ва эркинликлари устуворлигига хам алохида эътибор қаратилгани, жумладан, шахснинг судланганлиги унинг қариндошларига таъсир қилмаслиги, яъни шахснинг судланганлиги ва бундан келиб чиқадиган ҳуқуқий оқибатлари унинг қариндошлари ҳуқуқларини чеклаш учун асос бўлиши мумкин эмаслиги мустаҳкамланаётганлиги, шунингдек, ҳар ким ўз шахсига оид маълумотларни ҳимоя қилиши – нотўғри маълумотларнинг тузатилишини, ўзи тўғрисида қонунга хилоф йўл билан тўпланган ёки ҳуқуқий асосларга эга бўлмай қолган маълумотларнинг йўқ қилинишини талаб қилиш ҳуқуқига эга эканлиги мустаҳкамланганлиги ва яна бошқа холатлар ҳақида тўхталиб, ўз сўзини якунлади.
Бундан ташқари кун тартибидаги масала юзасидан Бухоро Давлат университет талабалари ҳам ўзининг фикр мулоҳазаларини билдириб ўтди.
Йиғилиш иштирокчилари томонидан берилган саволларга аниқ, содда мазмунда тушунтириш берилиб, уларнинг фикр ва мулоҳазалар инобатга олинди.
Барча ҳуқуқлар ҳимояланган 2024 | Бухоро вилоят маъмурий суди
